Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich –  wsparcie inicjatyw lokalnych

Dr inż. Ewa Mańkowska
Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich we Wrocławiu

Doświadczenia rolnictwa w wysoko rozwiniętych krajach świata wskazują, iż w procesie rozwoju dadzą się zaobserwować prawidłowości związane nie tylko z wpływem postępu na techniki wytwarzania, ale i zależnościami pomiędzy rolnictwem a rozwojem wsi.

Realizacja polityki społeczno-gospodarczej wobec wsi i rolnictwa wymaga nowej filozofii rozwoju polegającej na zrozumieniu, że dla wsi równie ważne jak dotychczas rolnictwo jest rozwój innych działalności:

1. Tworzenie nowych miejsc pracy w zawodach pozarolniczych, ale związanych z rolnictwem bądź jego otoczeniem.
2. Tworzenie warunków takich, aby te zamierzenia mogły być realizowane, poprzez:
   • rozwój infrastruktury technicznej i społecznej,
   • pobudzanie aktywności środowisk lokalnych,
   • decentralizację decyzji,
   • system instytucji porządkowych, itp..

Problemy wsi i rolnictwa muszą być traktowane kompleksowo, gdyż istnieje ścisła zależność między modernizacją rolnictwa i zharmonizowanym z nią rozwojem obszarów wiejskich. Modernizacja zwalnia siłę roboczą, która musi być wykorzystana w innych niż rolnicze zawodach. Wieś w tej sytuacji przejmuje inne wyspecjalizowane funkcje i przyspiesza przemiany strukturalne w rolnictwie, stwarzając przymus stałego lub częściowego odchodzenia ludzi z rolnictwa.

Za przyjęciem takiej filozofii przemawia także fakt jednoczenia się ze wspólnotami europejskimi. Jeśli nie będziemy mogli stworzyć nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich i dać szansę alternatywnego zarobkowania ludności rolniczej, niemożliwe stanie się wprowadzenie postępu w rolnictwie, obniżka kosztów produkcji, podniesienie jakości produktów, sprostanie wymogom konkurencji międzynarodowej. Do tego zdolne będą tylko zmodernizowane gospodarstwa.

Reformy systemowe dokonane w Polsce po 1989 r. stworzyły niezbędne, ogólne ramy do podjęcia działań służących rozwojowi rolnictwa i obszarów wiejskich. Gospodarka polska rozwija się dynamicznie, opierając się na mechanizmie rynkowym. Stan rozwoju obszarów wiejskich oceniany krytycznie, wymaga przygotowania tak kompleksowej koncepcji rozwoju, jak i stworzenia wielu niezbędnych instytucji i instrumentów wdrażania owej koncepcji.

Trzeba się jednak przychylić do tezy, że ani stan polskiego rolnictwa, ani niedorozwój obszarów wiejskich w Polsce nie stanowią bariery uniemożliwiającej integrację naszego kraju z Unią Europejską, a jedynie poważne zagrożenie, że wejście Polski do Unii przy obecnych strukturach rzeczowych i instytucjonalnych, istniejących na polskiej wsi i w rolnictwie, nie pozwoli na szybkie, pełne spożytkowanie korzyści płynących z integracji.

Nienowoczesność polskiej wsi przejawia się w cechach, które wyraźnie odróżniają ją od wsi w wysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej. Cechy te dowodzą, że przeważająca część obszarów wiejskich dotknięta jest typowymi dolegliwościami obszarów peryferyjnych oddalonych od centrów gospodarczych, nie posiadających znacznych źródeł surowców, nie zdominowanych przez żadną gałąź gospodarki, wysoko efektywna i zdolną do konkurencji i nie mających żadnych innych nadzwyczajnych impulsów rozwoju.

Z ponad 2-milionowej rzeszy gospodarstw rolnych znaczna część (wg Spisu Rolnego 1996 – ponad 50%) nie ma żadnych kontaktów z rynkiem, zaś 32% osiąga (przy niskiej towarowości gospodarstwa) głodowe dochody; tylko 12,9% sprzedaje rocznie za więcej niż 15 tys. PLN. W tym 5,9% za więcej niż 25 tys. PLN (dochody porównywalne z dochodami rodzin pracowniczych).

Rozwój wielofunkcyjny to umiejętne wkomponowanie w wiejską przestrzeń coraz większej liczby nowych funkcji pozarolniczych. Wielofunkcyjnego rozwoju terenów wiejskich nie można ograniczyć do powstawania nowych miejsc pracy pozarolniczej na wsi. Jest to pojęcie znacznie szersze, w którym problemy wsi i rolnictwa muszą być traktowane kompleksowo – istnieją bowiem ścisłe zależności między modernizacją rolnictwa a wielokierunkowym rozwojem obszarów wiejskich.

Głównym celem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich jest poprawa warunków życia i pracy rodzin żyjących na wsi.
Zwiększenie zatrudnienia pozarolniczego na wsi, większa możliwość wyboru pracy i jej różnorodność spowodują nie tylko wyższe dochody ludności wiejskich, ale także wzrost atrakcyjności wsi jako miejsca życia i pracy. Przejmowanie przez tradycyjną wieś nowych funkcji zaowocuje zmniejszeniem bezrobocia oraz wzrostem przedsiębiorczości, która jest warunkiem każdego wzrostu gospodarczego.

Przy planowaniu rozwoju należy pamiętać, że poszczególne regiony w Polsce są bardzo zróżnicowane pod względem ekonomicznego zaangażowania w budowie stosunków rynkowych i rozwoju społeczno-gospodarczym.

Lokalne programy i pomysły ożywienia przedsiębiorczości na wsi w rolnictwie muszą być skorelowane z wieloma szczegółowymi programami, z których najistotniejsze to:

1. Program łagodzenia, ograniczenia czy też likwidacji bezrobocia.
2. Program rozwoju różnych form kształcenia, oświaty doradztwa rolniczego i socjalno-bytowego dla wsi, uwzględniający:
   • rozwój wszelkich form doradztwa, które zajmują się upowszechnianiem postępu, informacji i przyuczeniem do zwodu w formie kursów, szkoleń w zależności od potrzeb lokalnych,
   • opracowanie nowego systemu kształcenia, polegającego na powszechnej dostępności młodzieży wiejskiej do szerokoprofilowego nauczania średniego szczebla, gdzie młodzież będzie mogła zdobywać kwalifikacje na miarę XXI wieku.
3. Program interwencji na rzecz modernizacji rolnictwa, różne bowiem formy adresowanej pomocy państwa przesądzą o tym:
   • jak będą postępować przekształcenia w sferze agrarnej,
   • które gospodarstwa i w jakich regionach okażą się żywotne i zwiążą swą przyszłość z wytwarzaniem surowców,
   • które gospodarstwa i w jakich regionach nie wytrzymają konkurencji i będą musiały uzupełnić dochody z pracy poza rolnictwem,
   • które gospodarstwa i w jakich regionach wycofają się z rynku i albo całkowicie zechcą zorientować się na działalność pozarolniczą, związaną z różnymi formami przedsiębiorczości, albo będą musiały być wsparte socjalnie.
4. Program przestrzennego zagospodarowania i rozwoju regionalnego, który nabiera coraz większego znaczenia, pogłębiają się bowiem różnice pomiędzy bogatszymi regionami bardziej zaawansowanymi w transformacji i regionami biednymi
5. Program ochrony środowiska, dotyczący zwłaszcza zanieczyszczeń wód i powietrza spowodowanych prowadzeniem działalności gospodarczej.
6. Rozwój samorządności i samodzielności władz lokalnych, przede wszystkim gminnych.
   Gminy bowiem są gospodarzem terenu i dysponują samodzielnie finansami niezbędnymi do wykonywania ich uprawnień, mają niezbywalną rolę w inicjowaniu przedsiębiorczości i od ich aktywności zależy prezentacja możliwości i atrakcyjności gminy jako miejsca inwestowania.
7. Pomoc zabezpieczenia socjalnego, tzn. system rent i ubezpieczeń zdrowotnych, dających ludności wiejskiej – w tym rolniczej – szansę dostępu do usług medycznych, jak i system emerytur z tytułu przekazania gospodarstwa rolnego następcy lub sprzedaży ziemi.

Nowoczesna wieś może stać się w coraz większej mierze miejscem zamieszkania ludzi, którzy prace mają poza rolnictwem, poza tą wsią, często poza gminą. Wieś może stać się miejscem atrakcyjnego wypoczynku, uprawiania różnych hobby, oazą spokoju dla tych, którzy znajdują tu łatwiejsze życie.

W chwili obecnej wieś w Polsce pełni jeszcze ważne funkcje gospodarcze – znajduje się na niej ponad 2 miliony gospodarstw, z których tylko nieznaczna część produkuje surowce żywnościowe na rynek. Pełni również funkcje socjalne – utrzymuje gospodarstwa, które nie mają żadnych więzi z rynkiem i produkują na samo zaopatrzenie (rolnictwo domowe). Wieś wreszcie jest schronieniem dla bezrobotnych, którzy albo stracili pracę i wrócili do gospodarstw rodzinnych (bezrobocie jawne), albo nigdy jej nie mieli poza gospodarstwem rolnym (bezrobocie utajone ), w którym zawsze pracowało więcej osób niż trzeba.

Niezwykle ważne staje się dobre przygotowanie na różnych szczeblach kompetentnych urzędników administracji i liderów życia społeczno-gospodarczego, zwłaszcza takich, którzy:

• rozumieją, na czym polega rozwój obszarów wiejskich,
• potrafią opracować strategię rozwoju i programy oraz projekty, które złożą się na realizację wspomnianych strategii,
• będą umieli znaleźć środki finansowe na wsparcie przygotowanych programów,
• przekonają ludność lokalną do angażowania się w realizacje programów.

Realizacja polityki wielofunkcjonalnego rozwoju obszarów wiejskich opierać się musi na adresowanych do różnych odbiorców celowych programach, mających jasno sprecyzowane, mierzalne cele, kryteria uruchomienia programu, a przede wszystkim – źródła finansowania. Dla polskich obszarów wiejskich kluczowe wydają się programy umożliwiające:

• rozwój i dostosowania strukturalne w regionach słabiej rozwiniętych,
• restrukturyzację obszarów wiejskich w regionach o wadliwej strukturze agrarnej i demograficznej,
• łagodzenie bezrobocia i poszukiwanie alternatywnych źródeł zarobkowania w rolnictwie poprzez rozwój małych i średnich firm oraz niekonwencjonalne wykorzystanie walorów wsi i pielęgnację krajobrazu,
• rozwój technicznej i społecznej infrastruktury wsi,
• poprawę poziomu wykształcenia i kwalifikacji siły roboczej, zmiany mentalności społecznej, kształcenie lokalnych liderów, upowszechnianie wysoko wyspecjalizowanego doradztwa na rzecz wsi i rolnictwa.

Na przeszkodzie konsekwentnej, zharmonizowanej z innymi programami realizacji polityki wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich może pojawić się wiele barier.

1. Prymat polityki nad ekonomią i brak woli politycznej do kontynuowania – w skali makro – niezbędnych przemian, a nade wszystko porozumienia co do form interwencji państwa i warunków pomocy (kto, na co ile może otrzymać).
2. Przerażająco niski poziom wykształcenia ludności wiejskiej, w tym rolniczej, i brak wśród decydentów woli zmian programów kształcenia w duchu Unii Europejskiej.
3. Brak rozumienia mechanizmów gospodarki rynkowej, niekompetencje administracji na różnych szczeblach i wadliwie w związku z tym przygotowane decyzje, nacisk różnych silnych lobby w tym – tradycyjnego rolnego.
4. Mimo reformy administracyjnej i samorządowej nadmierny centralizm, brak wielu wyspecjalizowanych instytucji, obsługujących rozwój obszarów wiejskich, niedostateczne przestrzeganie roli samorządów i społeczności lokalnych w realizacji programów rozwoju.
5. Tradycyjne postawy, ugruntowane często przez polityków, wiara w moc państwa i wolę urzędników jako sprawców rozwoju, niechęć do wspólnych działań i zespołowych inicjatyw, co tylko częściowo da się wytłumaczyć przyczynami natury historycznej.
6. Wciąż niska ranga wiedzy i fachowości – powszechne jest przekonanie, że bardziej liczą się układy i zaplecze polityczne niż władza.

Powodzenie polityki wobec wsi i rolnictwa związane będzie także ściśle z przemianami po stronie całej gospodarki narodowej. W szczególności z efektami polityki przekształceń własnościowych, prywatyzacja przedsiębiorstw zdolnych skupować płody rolne i tworzyć nowe miejsca pracy, restrukturyzacją banków mogących obsłużyć sferę gospodarki żywnościowej, polityką fiskalną tworzącą zachęty do inwestowania, polityką naukową i efektami upowszechniania wyników badań, polityką społeczną zharmonizowaną z polityką rozwoju, polityką regionalną, itp.

Na możliwość częściowego odejścia z rolnictwa przez jednych lub całkowitego przez innych złożyć się muszą zamierzenia wielu resortów, programów i instytucji, których skuteczność działania doprowadzi do ukształtowania struktur w rolnictwie bliskich krajom Unii Europejskiej. Interwencja państwa na rzecz realizacji polityki wielofunkcyjnego rozwoju wsi i modernizacji rolnictwa jest niezbędna. Ale pomoc musi być za coś: za przyspieszenie przemian strukturalnych, za obniżkę relatywną kosztów wytwarzania surowców żywnościowych i za wyższą ich jakość, na czym zyskają konsumenci.