Aktualny stan produkcji jaj w Polsce

Na podstawie aktualnego stanu i perspektyw rozwojowych polskiej produkcji jaj spożywczych można sądzić, że po integracji Polski z Unią Europejską, polskie jaja mogą stanowić interesującą pod względem jakościowym i ilościowym ofertę dla poszerzonego po 1 maja 2004 roku europejskiego rynku. Jednakże w sytuacji różnorodnych katastrof w Europie i na świecie oraz zagrożeń zdrowotnych dotykających pogłowie zwierząt gospodarskich oraz drób, trudno kreślić precyzyjnie prognozy rozwoju produkcji jaj spożywczych w Polsce.

Hodowla kur nieśnych i produkcja jaj

Pod względem produkcji zwierzęcej Polska należy do krajów średnio rozwiniętych. Pogłowie bydła wynosi 7,7 mln sztuk, trzody chlewnej 19,5 mln. sztuk, owiec 420 tys. sztuk, koni 622 tys. sztuk i kur nieśnych około 32 mln sztuk.

Produkcja jaj w Polsce w zaledwie 7-10% opiera się o rodzime zestawy komercyjne kur nieśnych, pochodzące z 3 ferm zarodowych, realizujących własne programy genetycznego doskonalenia rodów kur nieśnych. Są to: 

• Zarodowa Ferma Kur Nieśnych w Dusznikach, Grupa IZ ZADROB-Zakrzewo Spółka  z o.o. – zestawy komercyjne Astra: do intensywnej produkcji jaj Astra S (autoseksing), kury ogólnoużytkowe: Astra D, N, P, W, i W2;
• Ośrodek Hodowli Zarodowej w Mieni, Spółka z o.o. – zestawy kur do intensywnej produkcji: Messa 45, 43, 33;
• Zarodowa Ferma Kur Rszew, Spółka z o.o.: zestawy towarowe kur ogólnoużytkowych: Rossa I, II, III i IV.

Każda z wyżej wymienionych ferm posiada od 3 do 7 rodów (linii) wyjściowych, które wykorzystywane są następnie poprzez stada prarodzicielskie i rodzicielskie, do produkcji wielorodowych (wieloliniowych) mieszańców komercyjnych, przeznaczonych tak do chowu intensywnego (klatki), półintensywnego (chów podłogowy na ściółce) oraz ekstensywnego (wolne wybiegi). Mieszańce towarowe pochodzące z krajowych hodowli wyróżniają się dużą odpornością na zmienne warunki środowiskowe i choroby. 

Ponad 90% towarowej produkcji niosek, stanowią zestawy komercyjne, pochodzące z firm o światowym zasięgu. Przyjęto zasadę, że każdy  nowy, importowany zestaw tak rodzicielski jak i towarowy kur nieśnych, przed dopuszczeniem przez Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt do powszechnego użytkowania na terenie Polski, zostaje poddany ocenie produkcyjności w Stacji Testowej Kur z uwzględnieniem chowu klatkowego jak i ściołowego. 

Wyniki wartości użytkowej produktów hodowlanych uzyskane z oceny przeprowadzonej w Stacji Testowej Kur we Wroniawach (2002) przedstawia poniższa tabela:

* rodzime zestawy

Polska jako uczestnik realizowanego po kierunkiem FAO międzynarodowego programu zachowania bioróżnorodności zwierząt gospodarskich jest zobowiązana do utrzymywania starych, rodzimych ras drobiu. W Instytucie Zootechniki w Krakowie od 1972 roku prowadzi się badania nad metodami ochrony przed zagładą rodzimych ras kur. Kury rasy Zielononóżka kuropatwiana znoszą jaja o wyjątkowo niskim udziale w żółtku cholesterolu ( < 12 mg/g żółtka) i pożądanym stosunkiem frakcji HDL/LDL. W ostatnich dwu latach rośnie zainteresowanie rolników, szczególnie właścicieli gospodarstw agroturystycznych rodzimymi rasami. 

Podaż jaj

Produkcja jaj w Polsce osiągnęła w 2002 roku 9 mld sztuk czyli o 5% więcej niż w 201 roku. Dalszy, choć niewielki wzrost produkcji przewiduje się także w 2003 r.

*prognoza

Zwiększa się natomiast pogłowie kur nieśnych utrzymywanych w chowie intensywnym oraz następuje proces koncentracji produkcji, która coraz bardziej przesuwa się do ferm prowadzących klatkowy chów niosek. W konsekwencji średnia nieśność poprawia się o 3% na rok. 

W 2002 roku nadzorem weterynaryjnym objęto w Polsce 746 ferm produkujących jaja spożywcze, przy czym ponad 80% pogłowia kur nieśnych utrzymywane jest w systemach klatkowych. Należy podkreślić, że pod koniec 2002 roku aż 70% całkowitej podaży jaj z krajowej produkcji, pochodziło właśnie z chowu klatkowego. Jak wykazała przeprowadzona w połowie 2002 roku kontrola, ponad 70% wykorzystywanych klatek, spełnia wymogi Dyrektywy 1999/74/EC. Przeciętna ferma utrzymuje w intensywnym chowie klatkowym ponad 50 tysięcy niosek, produkujących rocznie 15,6 miliona jaj. Trzy największe przedsiębiorstwa zajmujące się produkcją jaj spożywczych, posiadają stada liczące ponad 1 milion niosek każde. Pozostała produkcja prowadzona jest tradycyjnym systemem utrzymania na głębokiej ściółce.

Prawodawstwo unijne zawiera szereg wydanych w ostatnich latach aktów prawnych dotyczących poprawy dobrostanu zwierząt. Określają one dopuszczalne systemy i warunki utrzymania, transportu i uboju zwierząt. W wyniku negocjacji akcesyjnych, strona polska uzyskała okres przejściowy do 31 grudnia 2009 roku dla 44 ferm kur nieśnych w zakresie zapewnienia warunków chowu kurom nieśnym utrzymywanych w chowie bateryjnym, zgodnie z Dyrektywą Rady nr 1999/74/EC. Odstępstwa te nie dotyczą minimalnej powierzchni, która musi być zapewniona na jedną kurę nioskę, a jedynie elementów konstrukcyjnych klatki takich jak jej wysokość i kąt nachylenia podłogi. Dla pozostałych 51 ferm, które posiadają najstarszy typ klatek i muszą je wymienić, przewidziana jest w budżecie MRiRW rekompensata finansowa za wymianę starych klatek na nowe. 

Spadek cen jaj na polskim rynku od drugiej połowy 2001 roku utrzymywał się do początku kwietnia br. Najniższe ceny notuje się w Polsce zwykle w maju i w czerwcu, a najwyższe zwykle na początku roku. W pierwszych 7 miesiącach 2002 roku przeciętne ceny jaj były o 30% niższe niż rok wcześniej. Obniżenie w tym czasie ceny mieszanek paszowych  o 1,5% dla kur nieśnych, tylko w niewielkim stopniu zmniejszyło straty producentów jaj. W takiej sytuacji, wiele banków traktuje ten dział produkcji drobiarskiej jako sektor o bardzo dużym ryzyku kredytowym.

Ujemy wpływ na wzrost produkcji jaj w Polsce, mimo  zwiększającego się średniego spożycia i przetwórstwa, ma także coraz większa podaż taniejącej wieprzowiny oraz rosnąca podaż mięsa drobiowego. Sytuację utrudnia fakt, że coraz więcej jest jaj dostarczonych na rynek poprzez duże sieci handlowe, a szczególnie supermarkety, które dyktują dostawcom niskie ceny i opóźniają wypłaty należności za jaja.

Ceny mieszanek paszowych i jaj spożywczych w Polsce w latach 1997-2003.

 * okres od stycznia do maja 2003 r.

Struktura kosztów produkcji jaj spożywczych w Polsce przedstawia się następująco:

• pasze – 58,0%
• zakup stada – 20,0%
• energia – 2,5%
• koszty specjalne – 8,5%
• koszty handlowe – 3,0%
• koszty stałe – 8,0%

W Unii Europejskiej rozporządzenie Rady nr 2771/75 wraz z rozporządzeniem Rady nr 1907/90 i Komisji nr 1274/91 określają standardy handlowe i jakościowe dotyczące produkcji i dystrybucji jaj. Konieczność wprowadzenia w Polsce od 2004 roku obowiązujących w UE przepisów prawnych w zakresie produkcji jaj, wiąże się z koniecznością organizacji pakowni i sortowni jaj, odpowiednio wyposażonych i spełniających normy bezpieczeństwa żywnościowego oraz dopuszczonych i zarejestrowanych przez upoważnione władze. 

Jaja do tych zakładów winny trafić w ciągu co najmniej trzech dni roboczych od zniesienia, a jaj klasy Extra w dniu zebrania w kurniku, lub następnego dnia, jeżeli producent zapewni tym jajom temperaturę przechowywania < 18 stopni Celsjusza. Każda dostawa musi być zaopatrzona w informacje o ich pochodzeniu. Niepokoić może fakt poświęcenia w opracowaniu MRiRW pt. "Funkcjonowanie rynków rolnych w Polsce po akcesji do UE" (Polskie rolnictwo w UE, nr 1-2/2003:36-39) zbiornicom i pakowniom jaj bardzo dużo uwagi. Z treści części tego artykułu pt. "Wymagania dla producentów jaj; normy handlowe na jaj spożywcze" niedwuznacznie wynika, że Autorzy dążą do przekonania Czytelnika o konieczności tworzenia osobnych takich centrów, bez uwzględniania faktu, że każda polska, większa ferma kur nieśnych dysponuje już odpowiednim sprzętem do sortowania i pakowania jaj. Hiszpania posiada ponad 700, a mała Belgia ponad 400 takich sortowni i pakowni jaj,

Odrębnym natomiast pozostaje zagadnienie nanoszenia numeru fermy na opakowaniu jednostkowym jaj lub bezpośrednio na skorupie. W tym względzie, w poszczególnych krajach członkowskich obowiązują różne przepisy, W Niemczech np. numer fermy nanosi się bezpośrednio na skorupie jaja i powtarza na opakowaniu. 

Przetwórstwo jaj

Rok 2002 był dla przedsiębiorstw zajmujących się przetwórstwem jaj, drugim z rzędu bardzo korzystnym okresem. Rosnąca podaż jaj, szczególnie od drugiego kwartału 2002 roku, spowodowała mocny spadkowy trend cen skupu. W minionym roku firmy przetwórcze skupiły około 720 mln jaj tj. o 9% więcej niż w roku 2001. Szacując przerób jaj wraz z obrotami w "szarej strefie" (wybijanie jaj na masę jajeczną) mógł on wynieść około 1100 do 1200 mln sztuk.

W związku ze zwiększającym się na rynkach zagranicznych popytem na polskie przetwory jajeczne, rośnie w kraju ich produkcja. W 2002 roku wyprodukowano około 6 tys. ton tych przetworów. Przy wyższych niż w poprzednich latach cenach importowanych, podstawowych przetworów z jaj, w tym głównie proszku jajecznego oraz przy wyjątkowo niskich cenach skupu jaj do przerobu, w najbliższych miesiącach należy oczekiwać rosnącej dynamiki wzrostu przetworów z jaj. Oczywiście bez względu na wielkość przetwórni jaj (liczba pracowników) wskazane jest stosowanie w cyklu produkcyjnym, procedur HACCP oraz ISO 9001.

Przerób oraz produkcja wybranych przetworów z jaj w Polsce:

* wartości oczekiwane

Handel zagraniczny jajami i ich przetworami

Podobnie jak w poprzednich latach, w 2002 roku import jaj kształtował się na stosunkowo niskim poziomie (2,8 mln jaj), nie wywierając istotnego wpływu na ogólną podaż jaj na rynek. Od trzech lat notuje się natomiast rosnący eksport jaj i przetworów. W ubiegłym roku wywieziono za granicę zaledwie 140 mln jaj. Są to niewielkie ilości jaj, sprzedanych raczej w oparciu o pojedyncze kontrakty do Holandii, Włoch, Rumunii i Szwajcarii, w tym również pochodzących z tradycyjnego chowu ściółkowego lub wolnowybiegowego. Eksportowi jaj w 2002 roku sprzyjała wyjątkowo niska cena uzyskiwana na rynku krajowym .

Zmniejszył się również przywóz z Czech i Indii suszonych żółtek jaj i proszku jajecznego, a z Holandii płynnych żółtek jaj. Ogólnie import przetworów nie przekroczy 400 ton wartości 1 mln USD. Jak wynika z prezentowanej poniżej tabeli, eksport przetworów był najwyższy, a import najniższy w ostatnich pięciu latach. Dodatnie saldo w handlu jajami i ich przetworami wyniosło w 2002 roku 2,4 mln USD, a w 2003 roku winno wynieść 2,5 mln USD 

Handel zagraniczny jajami i ich przetworami

Można oczekiwać, że dioksynowa, prionowa, salmonellowa oraz grypowa (Avian influenza) panika oraz restrykcje prawne UE, wpłyną pozytywnie na zwiększenie konkurencyjności polskich jaj na zagranicznych rynkach. By zainicjować na szerszą skalę ich eksport, musimy nie tylko produkować je zgodnie z wymogami importera, lecz także podjąć niezbędną kampanię reklamową. Duże koszty takiej akcji przyspieszą proces powstawania grupowych form produkcji i sprzedaży jaj. Mamy już ustawę o grupach producenckich jednak brak do niej zarządzeń i co najważniejsze funduszy na pokrycie dotacji budżetowej na działalność organizacyjną grupy producentów w pierwszych 5 latach.

Import i eksport jaj w UE możliwy jest jedynie po uzyskaniu licencji importowej lub eksportowej. Licencje te są wydawane po warunkiem zdeponowania zabezpieczenia gwarantującego, że produkty są importowane lub eksportowane w okresie ważności licencji. Warunki ubiegania się o otrzymanie licencji na import i eksport zawierają stosowne zarządzenia. Wnioski o otrzymanie licencji, producenci składają do odpowiedniej Agencji Interwencyjnej. Importerzy muszą udokumentować, że w ciągu dwu ostatnich lat importowali co najmniej 50 ton jaj lub produktów z jaj. Natomiast zgłaszający wniosek o licencję eksportową, muszą udokumentować prowadzenie działalności w zakresie eksportu produktów drobiowych w okresie 12 miesięcy poprzedzających złożenie wniosku o wydanie licencji. W przypadku niektórych kierunków eksportu wymagane jest wykazanie się dokumentacją z dwu lat świadczącą o wolumenie eksportu w wysokości 1000 ton rocznie. W przypadku eksportu jaj, licencje ważne są do końca trzeciego miesiąca od daty jej otrzymania.

Lista produktów mogących korzystać z subwencji eksportowych oraz wysokość dopłat ustalane są co najmniej raz na trzy miesiące. Przy ustalaniu wysokości subsydiów brane są pod uwagę:  

• sytuacja rynkowa,
• różnice miedzy cenami w UE, a cenami światowymi oraz kierunek eksportu,
• limit wydatków na dopłaty eksportowe w ramach RU GATT,
• niekiedy brana jest też pod uwagę różnica cen pasz między Unią a rynkiem światowym.

W drugiej połowie 2002 roku dopłaty te wahały się w granicach 0,8-1,7 euro na 100 jaj wylęgowych; 5-35 euro na 100 kg jaj w skorupkach; 10-45 euro na 100 kg płynnych żółtek. Subsydia wypłacane są po udowodnieniu, że produkty zostały wyeksportowane z obszaru Wspólnoty, pochodziły ze Wspólnoty oraz dotarły do miejsca przeznaczenia podanego w licencji. Z wyjątkiem jednodniowych kurcząt i jaj wylęgowych, dopłaty eksportowe w UE ustalane są z pewnym wyprzedzeniem.

Spożycie jaj

W 2001 roku średnie spożycie jaj łącznie z przetworami wyniosło 196 sztuk na 1 mieszkańca i było o 5,4 % wyższe niż w 2000 roku. W ubiegłym roku utrzymywała się nadal wzrostowa tendencja, osiągając 210 sztuk na mieszkańca. Oczekuje się, że w 2003 roku na skutek zahamowania tempa rozwoju produkcji jaj i zmniejszenia ich podaży na rynek, ogólne ich spożycie zwiększy się tylko nieznacznie (o 1-2%), osiągając średnio 212-214 jaj na mieszkańca. Ten stosunkowo niski wzrost spożycia jaj utrzymuje się nadal dzięki niskiej ich cenie oraz potanieniu jaj w stosunku do mięs i jego przetworów oraz do mleka i produktów mleczarskich.

Przeciętne miesięczne spożycie jaj w gospodarstwach domowych przedstawia się następująco:

• ogółem – 15,64
• pracowników – 13,51
• pracowników użytkujących gospodarstwo rolne – 16,68
• rolników – 19,34
• pracujących na rachunek własny – 13,64
• emerytów i rencistów – 18,06
• utrzymujących się z niezarobkowych źródeł – 14,46

Wysokie spożycie jaj w rodzinach rolniczych wiąże się z zaopatrywaniem się w jaja pochodzące z własnego, przydomowego chowu kur. Wzrost fermowej produkcji jaj, przy równoczesnym systematycznym ograniczaniu produkcji drobnostadkowej, przyczynił się jednak do spadku samozaopatrzenia. W 2002 roku udział samozaopatrzenia w spożyciu jaj, wyniósł około 23% i był niższy niż w roku 2001 (24,9%). Szczególnie duży udział konsumpcji jaj odnotowano w gospodarstwach domowych związanych z rolnictwem (81,9%) i w pracowniczo-chłopskich (67%).  W pozostałych grupach gospodarstw domowych, udział w samozaopatrywaniu w jaja świeże wahał się od 2-23%. Zakłady Wylęgu Drobiu informują, że z roku na rok znacznie zmniejsza się liczba jednodniowych piskląt kurzych rozprowadzanych do chowu przyzagrodowego.

Samorządowe organizacje drobiarskie

Polscy producenci jaj zorganizowani są w trzech dużych organizacjach tj. w Polskim Związku Zrzeszeń Hodowców i Producentów Drobiu, Krajowej Radzie Drobiarstwa oraz Krajowej Izbie Producentów Drobiu i Pasz. Organizacje te, a szczególnie Krajowa Izba Producentów Drobiu i Pasz występują, poprzez aktywnie działającą Sekcję Producentów Jaj, wobec ministra rolnictwa i innych organów rządowych w wielu ważnych sprawach dotyczących obrony interesów swych członków. 

W związku z przygotowaniami przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, w ostatnich latach włożono wiele wysiłku na zapoznanie producentów jaj z obowiązującymi w UE przepisami prawnymi dotyczącymi technologii produkcji, wymogów weterynaryjnych i sanitarnych, utrzymywania standardów jakości i bezpieczeństwa zdrowotnego jaj, zasad nowoczesnego marketingu, zarządzania produkcja itp.

Podsumowanie

Na podstawie przedstawionego wyżej aktualnego stanu i perspektyw rozwojowych polskiej produkcji jaj spożywczych można sadzić, że po integracji Polski z Unią Europejską, polskie jaja mogą stanowić interesującą pod względem jakościowym i ilościowym ofertę dla poszerzonego po 1 maja 2004 roku europejskiego rynku. Już dziś ten sektor może oferować znaczne ilości jaj pochodzących od kur utrzymywanych w tradycyjnym, ściołowym chowie z dostępem do wolnych wybiegów, żywionych paszami bez antybiotykowych stymulatorów wzrostu, komponentów pochodzenia zwierzęcego oraz syntetycznych barwników. 

Fermy te znajdują się pod ścisłą opieką weterynaryjną, a zgodność technologii chowu z dyrektywami UE jest systematycznie kontrolowana przez Instytut Zootechniki w Krakowie. Jestem przekonany, że przy następującej globalizacji, jaja pochodzące z różnych regionów Polski, będą stanowiły nie tylko urozmaicenie unijnych stołów ale także przyczynią się do do zachowania bioróżnorodności drobiu. 

Polscy producenci jaj oczekują natomiast, że Hodowlane Firmy Drobiarskie takie jak np. Lohmann przedstawią interesującą ofertę zestawów komercyjnych niosek przydatnych do utrzymania w warunkach intensywnej oraz ekstensywnej produkcji jaj. Polski sektor drobiarski jest też zainteresowany nowoczesnym sprzętem drobiarskim, zapewniającym kurom nieśnym dobrostan (welfare), a producentom opłacalną produkcję jaj o wysokich walorach jakościowych.

W sytuacji różnych katastrof w Europie i na świecie oraz zagrożeń zdrowotnych dotykających pogłowie zwierząt gospodarskich oraz drób, trudno kreślić precyzyjne prognozy rozwoju i produkcji jaj spożywczych w Polsce po integracji z Unią Europejską. Poszerzona Europa stwarza jednak realne możliwości złagodzenia skutków takich przypadków jak np. ptasi grypa w Holandii, Belgii i Niemczech.

prof. dr Stanisław Wężyk
Instytut Zootechniki Kraków