Żywienie drobiu...

prof. dr hab. Dorota Jamroz
AR we Wrocławiu

W celu przywrócenia ptakom użytkowym większego komfortu bytowania, umożliwienia ruchu, grzebania w ściółce, odpoczynku na grzędach, znoszenia jaj w gniazdach wprowadza się różne modyfikacje systemów utrzymania drobiu, budowy klatek i konstrukcji urządzeń towarzyszących oraz dostosowuje się skład mieszanek treściwych do zmieniających się warunków chowu. W żywieniu ptaków utrzymywanych w zmodyfikowanych klatkach, wolierach, w systemie wybiegowym, wprowadza się w coraz większym stopniu istotne zmiany w zakresie koncentracji składników pokarmowych mieszanek. Następuje powrót do stosowania pasz naturalnych, nieprzetworzonych np. całego ziarna pszenicy, pasz pochodzących z tzw. ekologicznej produkcji roślinnej, realizowanej bez nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin.

Ekologiczne lub inne alternatywne systemy chowu poprawiają wprawdzie warunki życia ptaków, uzyskiwane jaja charakteryzuje wyższa masa (o 2-6 %) i grubsza, bardziej wytrzymała skorupa niż przy np. klatkowym utrzymywaniu niosek, to jednak przyrosty masy ciała drobiu rzeźnego są niższe, rośnie znacznie pobranie paszy w przeliczeniu na kg przyrostu lub masy jaj, bo nawet do 3,5-3,6 kg. Przy całorocznej możliwości korzystania z wybiegów i przy zwiększonym ruchu ptaków rosną straty energii zużywanej na utrzymanie stałej ciepłoty ciała i ruch. Trudności w utrzymywaniu właściwej higieny wybiegów i wyeliminowanie niektórych dodatków paszowych powodują określone problemy zdrowotne, głównie parazytologiczne (robaczyce, kokcydioza) i wzrost kosztów opieki weterynaryjnej [5]. Wzrost ogólnych kosztów przekracza o około 30-40 % nakłady ponoszone w tradycyjnym chowie kur na ściółce lub w klatkach. Efekty produkcyjne – przyrosty, nieśność i wykorzystanie paszy, są w alternatywnych systemach utrzymywania ptaków o kilka, a nawet o kilkanaście procent gorsze. Nie potwierdzono jeszcze naukowo lepszej wartości biologicznej treści jaj pochodzących od kur utrzymywanych na wybiegach, choć takiego argumentu używa się do celów promocyjnych w ich sprzedaży. Powrót do dawniej stosowanych systemów utrzymywania drobiu przy obecnie bardzo wysokiej jego produkcyjności, indukuje jednak nowe problemy w żywieniu tych wysoko wyspecjalizowanych, a przy tym delikatnych zwierząt.

Konsekwencją ekologicznych systemów chowu jest również przedłużenie cyklu produkcyjnego, konieczność zwiększenia powierzchni produkcyjnej (wybiegi), wzrost nakładów robocizny na usuwanie odchodów i transport. Istotnie rośnie obciążenie środowiska niewykorzystanymi metabolitami przemiany materii. Schorzenia kończyn, kanibalizm, pterofagia stanowią poważne problemy i przyczyny strat w stadach [2, 3, 4].

Według dyrektywy EU Nr 1274/1991 wyróżniono następujące systemy produkcji i chowu drobiu:

• ekologiczny, inaczej organic system,
• wolnowybiegowy,
• podłogowy (wolierowy),
• w zmodyfikowanych, wzbogaconych klatkach,
• w klatkach standardowych.

Odchów kurcząt rzeźnych – brojlerów w systemach wybiegowych jest mniej efektywny. Hybrydy charakteryzujące się bardzo szybkim tempem wzrostu, doskonałym wykorzystaniem paszy, nie wytrzymują mniej korzystnych warunków chowu, zmienności temperatury, gorszych warunków higienicznych. Efekty produkcyjne są istotnie niższe, a straty w odchowie znaczne. Nie opracowano jeszcze wielowariantowych systemów żywienia brojlerów w sytuacji zmiennej temperatury, strat energii na ruch i regulację ciepłoty ciała. Chów brojlerów w systemach wybiegowych prowadzony jest w Szwajcarii i Francji [6]. W innych krajach nadal odchowuje się kurczęta rzeźne na ściółce, a jedynie modyfikowany jest skład mieszanek. Zmiany dotyczą uwarunkowań wynikających z Dyrektywy UE Nr 1804/1999. W mieszankach ekologicznych przewiduje się:

• maksymalny udział pasz konwencjonalnych z zakupu wynosić może do 20 % ogólnej ilości stosowanych pasz,
• obowiązuje zakaz stosowania syntetycznych lub czystych aminokwasów,
• poekstrakcyjna śruta sojowa nie może być produkowana przy użyciu środków chemicznych (jedynie tłoczenie oleju),
• nie wolno stosować produktów rybnych i bydlęcych (mączki zwierzęce) w żywieniu drobiu,
• obowiązuje zakaz stosowania pasz z roślin genetycznie modyfikowanych (np. soja, kukurydza).

Efektywność skarmiania zmodyfikowanych mieszanek jest niższa, a koszty żywienia rosną znacznie, o 20-30 %.

Alternatywne systemy utrzymywania kur niosek (tab. 1) stwarzają odmienne od tradycyjnych uwarunkowania żywieniowe [7]. Podstawą formułowania składu mieszanek treściwych dla kur jest jednak zawsze:

• masa ciała,
• kierunek użytkowania (kury lekkie, średnio ciężkie nieśne, kury mięsne), stada produkujące jaja konsumpcyjne lub wylęgowe,
• wiek kur i/lub faza nieśności,
• ilość dziennie pobieranej mieszanki albo wielkość planowanej dziennej dawki paszy,
• system utrzymywania ptaków (chów na ściółce, w klatkach bateryjnych, w halach z wybiegami itp.),
• mikroklimat pomieszczeń (klimatyzacja lub jej brak, stopień wentylacji, ogrzewanie kurników lub jego brak i inne), korzystanie z wybiegów,
• pora roku (temperatura w pomieszczeniach i otoczeniu),
• strefa geograficzno-klimatyczna, itp.

Tabela 1. Alternatywne systemy utrzymywania niosek

Przy ustalaniu zapotrzebowania drobiu na białko i składniki mineralne, uwzględniać należy również problem konieczności zmniejszania emisji niewykorzystanych metabolitów do środowiska, szczególnie substancji pochodzących z przemiany azotu i fosforu. Na podstawie ustaleń Wspólnoty Europejskiej, dotyczących dopuszczalnego obciążenia środowiska określono maksymalną ilość azotu, która może przypadać na 1 ha na poziomie 170 kg czystego składnika (w późniejszym okresie do poniżej 150 kg). Konsekwencją tego będzie dostosowanie wielkości stad do pojemności nawozowej gruntów użytkowanych rolniczo. Przewiduje się (w wielu krajach już obowiązują n/w normatywy) następujące maksymalne wielkości obsady ferm (w szt.): 7.000 niosek, 14.000 rosnących ptaków, 14.000 kurcząt brojlerów, 7.000 indyków rzeźnych.

Nioska pobiera na dobę około 2,3-4,1 g N wydalając 0,8-1,8 g azotu, co daje wskaźnik wykorzystania tego składnika zależnie od wieku, fazy nieśności i produkcyjności w granicach 30-53 %. Roczna emisja azotu do środowiska od nioski wynosić może około 290-657 g czystego składnika, głównie w postaci łatwo i szybko degradowanego kwasu moczowego (40-70 % wydalanego azotu) i azotu amonowego (4-20 % całkowitego wydalonego azotu). Dobowe pobieranie fosforu przez kury wynosi 530-840 mg, a jego wydalanie 213-428 mg/dz/szt., co w przeliczeniu na 365 dni roku stanowi ilość 78-156 g fosforu od nioski. Te dwie wartości charakteryzujące wydalanie azotu i fosforu u kur potwierdzają konieczność precyzyjnego normowania składników pokarmowych i wprowadzenia kontrolowanych systemów, a nawet restrykcji żywieniowych.

W mechanizmie pobierania paszy podstawową rolę odgrywa jej wartość energetyczna. Kury nioski w pierwszej kolejności zaspokajają zapotrzebowanie na energię, które determinuje ilość pobieranej paszy, a w niej wszystkich składników pokarmowych. Stąd też dostosowanie zawartości białka, witamin, składników mineralnych do wartości energetycznej mieszanki może zapewnić prawidłowe żywienie kur. Ilość pobieranej mieszanki limitowana jest także pojemnością przewodu pokarmowego, wynikającą z masy ciała kur. Nioski zjadają na dobę od 90-110 g (kury lekkie) do 180 g mieszanki (kury mięsne). Lekkie, ruchliwe kury pobierają w stosunku do masy ciała więcej energii niż ptaki cięższe, bardziej spokojne. Nioski utrzymywane na ściółce lub korzystające z wybiegów mają większą możliwość ruchu, grzebania w ściółce i ziemi, zapotrzebowanie tych ptaków na energię szacowane jest na poziomie o 10-15 % wyższym niż u prawie pozbawionych przestrzeni na ruch kur utrzymywanych w klatkach [1, 8].

Istotnym, często pomijanym elementem w dostosowywaniu poziomu energii w mieszankach dla kur do warunków utrzymywania ptaków jest temperatura pomieszczeń, a przy możliwości korzystania kur z wybiegu – skokowych różnic temperatury (tab. 2). W okresie upałów drastycznie zmniejsza się zapotrzebowanie na energię i pobieranie paszy przez kury, spada nawet do 70-80 g dziennie, co oznacza, że ptaki pobierają nie tylko mniej energii, ale również białka i innych składników niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu i produkcji jaj. Przy wysokiej temperaturze otoczenia i pomieszczeń drobiarskich w okresie lata konieczne jest obniżenie koncentracji energii w stosunku do stabilnej ilości innych składników pokarmowych, co uchroni kury przed ich niedoborami. Z kolei w okresie dużych spadków temperatury i w sytuacji niedogrzania kurników niezbędne jest istotne zwiększenie wartości energetycznej mieszanek, precyzyjnie dostosowanej do koncentracji składników pokarmowych i wielkości planowanej lub przewidywanej dziennej dawki mieszanki na ptaka. Przy chowie klatkowym, podłogowym w kontrolowanych warunkach środowiska daleko idące zróżnicowanie wartości energetycznej mieszanek zależnie od pory roku nie jest konieczne. Szczególnie jest to ważne dla kur przebywających na wybiegach.

Tabela 2. Zalecany poziom energii w mieszankach dla kur nieśnych w zależności od temperatury panującej w pomieszczeniu

System podawania paszy (do woli lub semi ad libitum) jest kolejnym czynnikiem modyfikującym koncentrację energii w paszy, stosowanym zależnie od systemów utrzymywania. Ptaki o użytkowaniu mięsnym wykazują naturalną zdolność pobierania dużej, a wręcz nadmiernej ilości paszy, a tym samym i energii. Prowadzi to do zatuczania się kur, upośledzenia funkcjonowania wątroby, zakłóceń w produkcji jaj nierzadko prowadzącej do zbyt szybkiego spadku nieśności, a nawet przedwczesnego jej zakończenia. Z kolei zbyt małe dawki paszy w stosunku do możliwości jej pobierania powodują nerwowość ptaków, agresję, mogą prowadzić do pterofagii, a nawet kanibalizmu.

Wartość energetyczna mieszanek dla kur wynika głównie z ilości i rodzaju wprowadzonych zbóż stanowiących podstawową masę mieszanki, tzn. z ilości i frakcji węglowodanów (skrobi), a także z zawartości włókna pokarmowego pasz, na które składają się głównie takie związki jak arabinoksylany, ß-glukan, celuloza, pektyny i inne nieskrobiowe polisacharydy. Uszlachetnianie mieszanek dla niosek przez stosowanie tłuszczu, głównie pochodzenia roślinnego (lub oleju z ryb morskich) ma jednak obecnie szczególne znaczenie dla możliwości produkcji jaj wzbogacanych w nienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 i n-6 (kwas linolenowy i linolowy). Z badań naukowych wynika, że najlepszymi dodatkami tłuszczowymi dla kur są: tran z wątroby dorsza, olej ze śledzia menhaden, siemię lniane, nasiona rzepaku. Ich stosowanie musi być połączone ze zwiększoną dawką witaminy E w paszy.

System utrzymywania, możliwość wtórnego pobierania metabolitów azotowych (koprofagia), dostęp do zadarnionych wybiegów, zjadanie owadów, dżdżownic – są to elementy w znacznym stopniu wpływające na potrzeby ptaka.

Zapotrzebowanie kur nieśnych na białko ogólne wynosi w zależności od wielkości i fazy produkcji od 15,0 do 17,5 nawet 18,0 % w przeliczeniu na powietrznie suchą mieszankę, aczkolwiek wiele wyników badań potwierdza możliwość obniżenia ilości białka w mieszankach do 14 a nawet 13 %. Przy głębokim zredukowaniu poziomu białka niezbędne jest uzupełnianie mieszanek syntetyczną metioniną, czystą lizyną, a nawet tryptofanem i treoniną. Przy dalszym obniżaniu ilości białka w mieszance (poniżej 13 %) występuje już deficyt tak egzo- jak i endogennych aminokwasów. W precyzyjnym bilansowaniu aminokwasów dąży się do uzyskania proporcji między kwasami zgodnych z wzorcem idealnego białka, w którym ilość poszczególnych aminokwasów odnosi się do lizyny traktowanej jako 100 %. Zbilansowana na podstawie składu aminokwasowego ilość białka zapewnia uzyskiwanie optymalnej produkcji jaj przy minimalizacji wydalania niewykorzystanego azotu do środowiska. W sytuacji zakazu stosowania czystych aminokwasów redukcja białka ogólnego w mieszance, a także zmniejszenie emisji związków azotowych stają się niemożliwe, co prowadzi do wzrostu wydalania azotu.

Radykalni przedstawiciele ekologicznej koncepcji żywienia drobiu negują konieczność stosowania premiksów mineralno-witaminowych traktując je jako wprowadzanie elementów chemii do dawek pokarmowych. Bazowanie na zasobności mineralnej i witaminowej naturalnych a także przetworzonych przez przemysł rolno-spożywczy pasz, takich jak np. śruta sojowa, mączki zwierzęce stwarza jednak ogromne ryzyko produkcyjne dla większych stad drobiu. Takie podejście żywieniowe można sprawdzać na małych stadkach kur w chowie przyzagrodowym, podwórzowym, gdzie kury mają szansę dowolnego przemieszczania się, pobierania zielonek, wygrzebywania robaków, zjadania owadów ale... i pobierania wraz z nimi metali ciężkich, środków chemicznych, nietypowych ciał stałych i innych niekorzystnie działających substancji. Ten element wpływu środowiska zewnętrznego należy uwzględnić przy planowaniu wybiegów dla kur w tzw. ekologicznych systemach chowu. Oznacza to, że fermy takie mogą być lokalizowane jedynie z dala od przemysłu, źródeł emisji dymów, spalin samochodowych i innych zanieczyszczeń środowiska.

Możliwości i zakres stosowania zarejestrowanych i dopuszczonych do obrotu dodatków paszowych są w coraz większym stopniu ograniczane. W ekologicznych systemach żywienia zakazane jest stosowanie nie tylko antybiotyków paszowych, ale także chemicznych konserwantów, antyoksydantów, substancji pigmentujących i innych. W tej sytuacji coraz większego znaczenia nabiera wprowadzanie naturalnych substytutów biologicznie czynnych substancji o działaniu immunostymulujacym, bakteriostatycznym, przeciwutleniającym, pobudzającym apetyt i sekrecję enzymów trawiennych, a tym samym wykorzystania składników pokarmowych itp.

Produkcja wzbogacanych w wielonienasycone kwasy tłuszczowe, witaminę A i E, jod, selen, żelazo produktów drobiarskich wymaga weryfikacji zaleceń żywienia drobiu, które zwiększają jednak koszt produkcji o 30-60 %, w przypadkach daleko idącej modyfikacji nawet o ponad 100 procent. Niektóre ze składników jaja, a także mięsa drobiowego są dość stabilne, w niewielkim stopniu sterowane mogą być pożywieniem (tab. 3). Również limity dotyczące poziomów niektórych witamin lub mikroelementów, ujęte w regulacjach Unii Europejskiej wskazują na dopuszczalne dawki tych substancji (tab. 4), których przekraczanie nie jest dozwolone.

Tabela 3. Możliwości wpływu na skład jaja

Tabela 4. Maksymalna, dozwolona koncentracja składników służących jako dodatki "wzbogacające" skład jaja lub o "farmakologicznym" działaniu (łączna ilość w pełnoporcjowych mieszankach)

Jak już podkreślono organiczne lub ekologiczne mieszanki treściwe nie mogą zawierać antybiotyków paszowych, antyoksydantów, konserwantów, substancji pigmentujących, kokcydiostatytków, czystych aminokwasów i wielu innych skutecznych w stymulowaniu produkcji i ochronie zdrowia zwierząt substancji. Stosowane mogą być jedynie enzymy paszowe i probiotyki. Z punktu widzenia specjalistów z zakresu żywienia zwierząt także cofanie się w postępie naukowym jest trudne do zaakceptowania.
Jeżeli do ostrych zakazów stosowania wielu dobrze przebadanych, biologicznie czynnych substancji dodamy konieczność stosowania pasz z własnej ekologicznej lub organicznej produkcji, logiczny staje się dynamiczny wzrost kosztów produkcji i co ważniejsze – większe ryzyko realizacji tego typu produkcji drobiarskiej, głównie z powodów zagrożenia zdrowia zwierząt.

Istotną szansą szerszego wykorzystania w ekstensywnym żywieniu drobiu tanich zielonek i pasz okopowych jest rozszerzenie chowu gatunków ptaków, które wykazują naturalną zdolność dobrego wykorzystania tych pasz, tzn. gęsi i kaczek (strusi).
Wobec faktu dużych kontrowersji w poglądach i ocenie tzw. alternatywnych systemów utrzymania i żywienia drobiu, racjonalne i ekonomicznie uzasadnione będzie realizowanie produkcji drobiarskiej zarówno w intensywnych, wielkotowarowych jak i wielowariantowych ekstensywnych lub ekologicznych systemach rolnictwa organicznego.

Ostatecznym kryterium ich akceptacji pozostanie zarówno jakość finalnych produktów konsumpcyjnych, jak i minimalizowanie obciążenia środowiska metabolitami przemiany białek, fosforem, mikroelementami i innymi substancjami stosowanymi w produkcji drobiarskiej.

Piśmiennictwo

[1] Appleby M.C., Hughes B.O.: Welfare of laying hens in cages and alternative systems: environmental, physical and behavioural aspects. World's Poultry Sci. Journal 47,1991,109-128.
[2] Bessei W.: Zum Problem des Federpickens und kannibalismus. DGS,24,1983.
[3] El-Lethey H. et al.: Stress and feather pecking in rearing hens in relation to housing conditions. Brit.Poultry Sci.,41,2000,22-28.
[4] Huber-Eicher B., et al.: Feather picking in domestic chicks; its relation to disturbating and foraging. Anim.Behaviour,54,1997,757-768.
[5] Laing P.W.: Diseases of free range birds. World's Poultry Sci.Journal,44,1988,72-74.
[6] Morgenstern R.: Alternative Haltung in der Schweiz: Woran erkranken die Legehennen? DGS,4,2,1995,11-14.
[7] Norgaard-Nielsen G., Kjaer J.B., Simonsen H.B.: Field test of two alternative egg production systems. Research Centre Foulum,1993,1-89.
[8] Tiller H.: Aspekte einer umwelt-freundlichen Legehennen ernährung. Lohmann Information. Jan/Feb,1993,7-9.