Zachowania konsumpcyjne i wzorce spożycia...

Dr Grażyna Adamczyk
AR w Poznaniu

1. Wstęp

Podłożem kształtowania się różnorodnych zachowań konsumentów są potrzeby i ich hierarchia. Zachowanie w ogólnym ujęciu rozumiane jest jako (...) każda dająca się obserwować reakcja na bodźce z otoczenia lub ogół reakcji i ustosunkowań organizmu żywego do środowiska (...) [Nowa Encyklopedia Powszechna 1996]. Jedną z najistotniejszych form zachowań są zachowania konsumpcyjne. W literaturze polskiej Pohorille [1980] proponuje między innymi podejście do zachowań konsumpcyjnych jako sposobu, w jaki konsument dokonuje hierarchii swoich potrzeb, wybiera dobra i usługi, które służą ich zaspokojeniu oraz użytkuje je.

Zachowanie konsumenta składa się z zachowania na rynku i w fazie konsumpcji. Nie są to sfery oddzielające się lecz raczej przenikające się wzajemnie. Z jednej strony podaż towarów i usług na rynku może przyczyniać się do kształtowania potrzeb czy też ich hierarchii lub preferowania jednych produktów, a odrzucania innych. Z drugiej natomiast strony, zachowanie w procesie konsumpcji wpływa na przekształcanie się potrzeb w popyt na określoną ilość i jakość dóbr.

Całokształt zachowania konsumentów warunkowany jest szeregiem czynników zarówno zewnętrznych jak i tych, które wynikają z wewnętrznych przesłanek. Do pierwszej z nich zaliczyć można uwarunkowania ekonomiczne, między innymi dochody konsumentów, ceny produktów, same produkty, ich promocję, dystrybucję i uwarunkowania społeczno-kulturowe (grupa społeczna, rodzina, kultura). Druga grupa obejmuje przede wszystkim potrzeby konsumentów, motywy ich postępowania, postawy wobec produktów, osobowość nabywców. Jednak bardzo często – pomimo całego splotu czynników – ekonomiczne uwarunkowania determinują postępowanie i zachowanie konsumentów, doprowadzając w rezultacie do sytuacji, gdzie dopiero w zróżnicowanych ekonomicznie, społecznie i kulturowo grupach ujawniają się przesłanki wewnętrzne zachowań konsumpcyjnych.

2. Zmiany w spożyciu żywności

Zasadniczo pozytywne uwarunkowania realizacji konsumpcji w minionej dekadzie, a także zmieniający się konsument i jego zachowania spowodowały rewolucyjne zmiany we wzorcach odżywiania ludności. Polski konsument we wczesnych latach 90. spożywał produkty żywnościowe w znacznych ilościach. W tamtym czasie (lata 1990-92), wysoki poziom spożycia przy obniżających się dochodach był możliwy dzięki wystąpieniu tzw. efektu rygla, gdzie przy spadku dochodów utrzymywany był przez pewien czas osiągnięty już poziom i struktura konsumpcji. Od 1993 roku konsumuje się coraz mniej żywności. Stopniowej dekonsumpcji większości produktów towarzyszą nierozerwalnie zmiany strukturalne i jakościowe, przebiegające w kierunku większego zainteresowania produktami o wyższej jakości i wartości dodanej.

Obniżyła się bardzo wyraźnie konsumpcja węglowodanów, głównie z powodu zmniejszającego się popytu na ziemniaki, mąkę i pieczywo, natomiast wzrasta systematycznie spożycie wyrobów cukierniczych i galanterii piekarniczej. Najbardziej obniżyła się konsumpcja ziemniaków z około 144 kg na osobę w 1990 roku do około 130 kg na osobę w 1999 roku. Coraz częściej obserwuje się ich substytucję przetworami zbożowymi i mącznymi. Zużycie cukru obniżyło się w tym okresie o około 5 kg na osobę, natomiast wyraźnie wzrasta konsumpcja wyrobów cukierniczych i czekoladowych. Samych wyrobów czekoladowych statystyczny polski konsument w 1999 roku zjadał o połowę więcej niż w roku poprzednim.

Zasadnicze zmiany dokonały się też w konsumpcji tłuszczów spożywczych. Ogólny wzrost ich konsumpcji spowodowała przede wszystkim zmiana struktury spożycia na rzecz tłuszczów pochodzenia roślinnego. Spadkowi konsumpcji masła z około 7,8 kg w 1990 roku do około 4,2 kg na osobę w 1999 roku, towarzyszył wzrost spożycia tłuszczów roślinnych z około 7,6 kg do 15,5 kg na osobę w analogicznym okresie [Badania IERiGŻ 1999].

Polski konsument tradycyjnie jest zwolennikiem mięsa wieprzowego, które stanowi mniej więcej 60% konsumpcji mięsa ogółem. Prawie połowa spożywana jest w postaci przetworów. Stosunkowo niska elastyczność zarówno cenowa jak i dochodowa popytu na mięso i przetwory, jest przyczyną nieznacznych tylko wahań w poziomie ich spożycia, z zaznaczającą się raczej tendencją jego obniżania, zwłaszcza w ostatnich latach. Coraz więcej konsumuje się przetworów, wędlin wędzonych i suchych, zdecydowanie mniej natomiast konserw i wyrobów o większej zawartości tłuszczu. Zmiany strukturalne w spożyciu mięsa ogółem, wskazują także na zarysowującą się początkowo wzrostową, a obecnie stabilną tendencję we wprowadzaniu do diety mięsa drobiowego [Badania IERiGŻ 1998]. Obserwuje się także wzrost spożycia ryb i przetworów. Według szacunków obecnie spożywa się około 6,9 kg ryb na osobę rocznie, a najchętniej polski konsument zjada je w postaci świeżych filetów, w postaci wędzonej, konserw i ryb świeżych patroszonych [Mering 1995].

Od początku lat 90-tych rozpoczął się szybki spadek spożycia mleka i jego przetworów, co łączyło się z pogorszeniem relacji cen tej grupy do cen innych produktów żywnościowych. W konsekwencji znacznie zmniejszyło się znaczenie mleka jako źródła składników odżywczych. Do roku 1997 najsilniej spadło spożycie masła i mleka. Produkty mleczarskie zaczynają jednak odzyskiwać powoli swoją popularność i znaczenie, a w ciągu ostatnich dwóch lat najwyższy poziom popytu odnotowano w stosunku do masła, serów dojrzewających, deserów i napojów mlecznych.

Zmieniają się też tendencje w spożyciu warzyw i owoców. Spadkowi spożycia warzyw towarzyszą zmiany strukturalne, w kierunku przesuwania się na produkty bardziej przetworzone, konfekcjonowane oraz kompletowane. Wzrasta natomiast wyraźnie konsumpcja owoców, z podobnymi kierunkami zmian. W 1999 roku konsumowało się ich przeciętnie dwa razy więcej niż na początku lat 90-tych. Bardzo dynamicznie rozwija się spożycie soków i napojów owocowych oraz warzywnych, które wiąże się z rewolucyjną zmianą schematów żywienia i pojawieniem się tendencji do spożywania zdrowej żywności [Raport IERiGŻ 1998]. Soki powoli stają się elementem codziennego jadłospisu polskich gospodarstw domowych. Zaczęły być stosowane jako źródło wartości odżywczych oraz cennych i niezbędnych do życia witamin. W 1999 roku mieszkaniec Polski wypijał około 12 litrów soków. Poza sokami coraz większą popularność zdobywają nektary oraz napoje, zwłaszcza owocowe, które coraz skuteczniej konkurują z sokami.

3. Wzorce spożycia owoców i warzyw w gospodarstwach domowych

W latach 90. spożycie owoców w Polsce charakteryzował trend wzrostowy. Niewielkie załamanie tego trendu obserwowano w latach 1994-95, gdzie wystąpiła bardzo niska produkcja owoców. W roku 1999, w ujęciu bilansowym, spożycie owoców na jednego mieszkańca wyniosło 53,7 kg i było wyższe o blisko 90% w stosunku do roku 1990. W minionym dziesięcioleciu, przy wahaniach w spożyciu owoców krajowych, postępował systematycznie wzrost spożycia owoców południowych. Przestały one być owocami świątecznymi i stały się popularnym składnikiem diety gospodarstw domowych.

Wraz ze zmianą wielkości spożycia postępowały daleko idące zmiany w jej strukturze. Dominującą pozycję w konsumpcji zajmują jabłka, z 47% udziałem w strukturze spożycia w roku 1999 i poziomem 15,5 kg na mieszkańca rocznie. Konsumpcja pozostałych owoców z drzew wyniosła niewiele ponad 3 kg na mieszkańca, natomiast jagodowych blisko 6,5 kg na mieszkańca.
W końcu lat 90. statystyczne polskie gospodarstwo domowe konsumowało około 11,5 kg owoców południowych (dwa razy więcej niż na początku lat 90.), a ich udział w strukturze spożycia wzrósł do 25%, wobec około 12% we wspomnianym okresie, przewyższając w rankingu udział owoców jagodowych. Najpopularniejszymi owocami południowymi są pomarańcze i mandarynki, których spożywano w 1999 roku około 7,7 kg na mieszkańca rocznie, banany – 6,7 kg na mieszkańca, winogrona – 3,4 kg na mieszkańca i cytryny – 2,3 kg na mieszkańca [FAO].

Charakterystycznymi cechami wzorca spożycia owoców w polskich gospodarstwach domowych są:

• zróżnicowanie poziomu spożycia i struktury asortymentowej w różnych typach społeczno-ekonomicznych i grupach wiekowych gospodarstw domowych, 
• duża sezonowość spożycia, 
• mała różnorodność gatunkowa, 
• zmniejszające się znaczenie autokonsumpcji w spożyciu owoców.

Wysokim poziomem spożycia owoców charakteryzują się zwłaszcza gospodarstwa emerytów i rencistów, przy czym dominują w tym przypadku owoce krajowe, tradycyjne (jabłka, gruszki, owoce jagodowe) oraz relatywnie wysokie – powyżej 18% wśród gospodarstw niepowiązanych z rolnictwem – źródło zaopatrzenia z działek i ogrodów. Dla tych grup gospodarstw domowych zwiększenie się skali zakupów rynkowych wciąż ograniczane jest barierą dostępności ekonomicznej (wysokie ceny, niskie dochody).
Wzrastającą konsumpcję owoców obserwuje się także w gospodarstwach lepiej uposażonych i młodszych. Czynniki wpływające na ten fakt tkwią jednak gdzie indziej, a mianowicie w docenianiu owoców jako cennego źródła witamin i soli mineralnych, nieocenionego składnika różnych diet, a także coraz większym przywiązaniem do atrybutów zdrowotności i wartości odżywczej składników diet.
W odniesieniu do preferencji poszczególnych gatunków owoców, z reguły konsumenci młodsi wybierają owoce południowe, szczególnie pomarańcze i banany [Trębacz 2000].

Wzorzec spożycia owoców charakteryzuje się także dużą sezonowością na poziomie 30-50%, biorąc pod uwagę przeciętne odchylenie spożycia [Kowrygo 2000]. Szczególnie duża sezonowość spożycia tych produktów występuje w gospodarstwach wiejskich. Fakt konieczności długiego przechowywania owoców z krajowej produkcji, powoduje spadek ich wartości odżywczej, co dodatkowo pogłębia różnice w spożyciu niektórych składników (głównie witamin i składników mineralnych).
W poszczególnych porach roku, asortyment konsumowanych owoców liczy z reguły 4-5 gatunków, przy czym w okresie letnim i jesiennym dominują w spożyciu owoce krajowe, a zimą i wiosną owoce południowe [Trębacz 2000].

Poza konsumpcją owoców w stanie świeżym, statystyczne polskie gospodarstwo domowe spożywa niecałe 0,5 kg na mieszkańca rocznie mrożonek oraz przetworów owocowych, głównie dżemów i marmolad, a także wypija około 12 litrów soków owocowych i warzywnych rocznie.
Owoce i przetwory w hierarchii potrzeb żywnościowych konsumentów zaliczane są do dóbr wyższego rzędu. Charakteryzują się wysoką elastycznością dochodową i cenową popytu, co powoduje, iż przy załamaniu krajowej podaży, która zasadniczo kształtuje konsumpcję, nastąpi redukcja spożycia owoców. Mając jednak na uwadze fakt dynamicznie wzrastającego popytu na owoce cytrusowe, spadek spożycia krajowych owoców rekompensować będzie wzrost spożycia produktów importowanych.

Podobnie kształtuje się wzorzec spożycia warzyw w gospodarstwach domowych. Dominuje tu zaledwie kilka gatunków, zasadniczo pochodzących z krajowej produkcji, pomimo, iż import w latach 90. znacznie wzbogacił ofertę asortymentową. Czołową pozycję w konsumpcji warzyw zajmują: kapusta, marchew, buraki, cebula, pomidory i ogórki. Pod koniec lat 90. stanowiły one ponad 80% całkowitego spożycia warzyw świeżych i około 70% całkowitego spożycia warzyw i przetworów. Niską pozycję w spożyciu stanowią przetwory warzywne i grzybowe – około 4,5 kg rocznie, wśród których ponad połowę stanowi kapusta kwaszona. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych spożycie warzyw na jednego mieszkańca wyniosło 120 kg, z podobnymi wahaniami jak w przypadku owoców. Maleje systematycznie udział samozaopatrzenia w tę grupę produktów, choć jest on – w porównaniu do owoców – znaczący, średnio 35%.

Sezonowość spożycia warzyw wynosi 30-40% i jest szczególnie wysoka w rodzinach ludzi starszych.
Obserwację zachowań konsumentów odnośnie asortymentu spożywanych warzyw pozwalają wskazać na zależność pomiędzy uposażeniem gospodarstwa oraz czasem jego trwania a preferencjami gatunkowymi. Gospodarstwa ludzi młodych, lepiej wykształconych i relatywnie bogatszych coraz częściej spożywają bardziej różnorodne warzywa, w tym importowane np. ciepłolubne bakłażany, karczochy, endywie. Z rodzimych gatunków wzrastającą popularność zyskują m.in. szparagi i brokuły.
Ponadto w strukturze spożycia warzyw następują przesunięcia w kierunku przetworów warzywnych, głównie surówek, a także miksów produktowych, np. warzyw z mięsem czy mrożonek.

Warzywa i przetwory zaliczane są w hierarchii potrzeb żywnościowych do produktów podstawowych i charakteryzują się średnią elastycznością dochodową i cenową spożycia.
Charakterystyczną cechą wzorca konsumpcji warzyw w Polsce jest także bardzo duży udział ziemniaków. Do połowy lat 90. spożycie ziemniaków systematycznie malało, po czym osiągnęło bardziej stabilny poziom i w 1999 wyniosło 131 kg na mieszkańca. W ciągu minionej dekady zmieniła się struktura konsumpcji ziemniaków, gdzie obecnie ich spożycie w formie nieprzetworzonej wynosi około 120 kg na mieszkańca, natomiast w formie przetworzonej – około 12 kg na mieszkańca.

Funkcjonowanie, od kilku już lat, rynku konsumenta z obfitą i bardzo różnorodną ofertą produktów ogrodniczych, porównywalną do krajów wysoko rozwiniętych, umożliwia ocenę w jakim stopniu zachodzące zmiany i poziom spożycia osiągnięty w nowych warunkach społeczno-ekonomicznych, są zgodne z tendencjami obserwowanymi w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej.

Reasumując wzorzec spożycia produktów ogrodniczych w Polsce i porównując go do krajów UE, cechuje go:

• większa sezonowość spożycia,
• niski poziom spożycia owoców – najniższy spośród wszystkich krajów Europy Zachodniej,
• znaczący poziom spożycia warzyw i ziemniaków – polski konsument spożywa najwięcej ziemniaków w Europie, a pod względem spożycia warzyw ustępuje tylko Grekom, Włochom, Hiszpanom i Portugalczykom,
• mała różnorodność gatunkowa spożywanych produktów ogrodniczych,
• większy udział autokonsumpcji,
• istotne zróżnicowanie konsumpcji w grupach społeczno-ekonomicznych i wiekowych gospodarstw domowych.

Porównanie poziomu spożycia produktów ogrodniczych w Polsce i w krajach UE przedstawiają ryciny 1-3. Poziom spożycia w kg na mieszkańca rocznie jest średnią ważoną spożycia z lat 1990-99.

Rycina 1. Średnioważony poziom spożycia owoców w kg /mieszkańca rocznie w Polsce i w UE w latach 1990-99

Rycina 2. Średnioważony poziom spożycia warzyw w kg /mieszkańca rocznie w Polsce i w UE w latach 1990-99

Rycina 3. Średnioważony poziom spożycia ziemniaków w kg /mieszkańca rocznie w Polsce i w UE w latach 1990-99

4. Zmiany we wzorach zachowań konsumpcyjnych polskich gospodarstw domowych

Ogólna dostępność dóbr żywnościowych na rynku, konkurencyjne ceny i atrakcyjność oferty podażowej, a także zmieniające się upodobania i preferencje konsumentów spowodowały istotne zmiany w zachowaniach konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Sprzyjało to przede wszystkim substytucji pomiędzy produktami i w obrębie grup produktów, a także poszukiwaniu produktów wygodnych w użyciu, priorytetowym traktowaniu przez konsumenta świeżej żywności, jak i również wzrostowi zaufania do żywności ekologicznej.

Badania empiryczne przeprowadzone na grupie 600 respondentów miasta Poznania wykazały, iż coraz powszechniej obserwowaną tendencją żywieniową jest wykorzystywanie przez konsumentów żywności o większym stopniu przetworzenia połączonym z taką jej obróbką, która wymaga niewielkiego nakładu pracy i krótkiego czasu przygotowania do konsumpcji. Popularność, zyskuje więc żywność określana mianem szybkiej i wygodnej. Jej zwolennikami coraz częściej stają się konsumenci młodsi, uczący się bądź pracujący. Coraz częściej staje się ona alternatywą dla produktów wymagających dłuższej obróbki kulinarnej (aktywne zawodowo kobiety) oraz wykonywania w tym czasie czegoś bardziej interesującego niż jej przygotowywanie (młodsi konsumenci).

Od kilku lat wyraźnie pogłębia się tendencja zmniejszania zakupów importowanych produktów żywnościowych przez polskich konsumentów. Zasadniczą przyczyną takiego stanu są przede wszystkim powoli zacierające się różnice cenowe między produktami żywnościowymi zagranicznymi i rodzimymi, na korzyść tych ostatnich, a także coraz bogatsza, szersza, lepsza jakościowo i tworzona z myślą o konsumencie oferta krajowej żywności. Od początku lat 90. stopniowa, lecz znaczna poprawa jakości większości produktów konsumpcyjnych, stymulowana przez wpływ zagranicznej konkurencji oraz bezpośrednie inwestycje w krajowym przemyśle spożywczym, dziś powoduje, iż napływ importowanej żywności raczej uatrakcyjnia i urozmaica niż koniecznie uzupełniania krajową ofertę produktów żywnościowych.

Wiodącą rolę odgrywa przywiązanie konsumentów do odpowiedniej, wysokiej jakości spożywanej żywności. Na tę tendencję silnie wpływają między innymi: szeroki asortyment oferowanej żywności po wielu latach jej niedoborów oraz wzrost cen żywności, który wymusił na konsumentach poszukiwanie produktów, które charakteryzują się wysoką jakością za duże pieniądze.

Wyraźnie zauważyć można zarysowywanie się zmian w percepcji żywności oraz stosunku do niej. Coraz częściej konsument polski zaczyna zwracać uwagę na zdrowotność i wartość odżywczą potraw, jej aspekty ekologiczne. Nurt ekologiczny wyznacza najnowsze trendy w konsumpcji żywności oraz postawach i preferencjach nabywców w społeczeństwach wysoko uprzemysłowionych. Nowy, choć nieliczny jeszcze w Polsce konsument żywności ekologicznej, w dążeniu do wyższej jakości życia, duże znaczenie przypisuje zdrowiu jako wartości szczególnie zagrożonej, stąd kryteria zdrowotne odgrywają znaczącą rolę przy zachowaniach konsumpcyjnych [Łuczka-Bakuła 1995]. Swoje wybory żywnościowe opiera na bogatym zasobie wiarygodnej dla niego informacji, jest nieufny wobec reklamy i informacji pochodzących bezpośrednio od producenta czy dystrybutora, konsumuje oszczędnie i trudno poddaje się zakupom impulsowym. Silniej niż u innych konsumentów dochodzi u niego do głosu racjonalność działania zrodzona pod wpływem zagrożeń ekologicznych oraz przypisywanie wysokiej wartości zdrowiu i ochronie środowiska.

Zdrowy styl odżywiania to najczęściej dla polskiego konsumenta dieta urozmaicona, wzbogacona w witaminy, z przewagą warzyw i owoców. Tradycyjna dieta, oparta na posiłkach przygotowywanych w domu samodzielnie, obfitująca z reguły w tłuszcze i węglowodany, powoli ewoluuje w kierunku żywienia niskokalorycznego i urozmaiconego, bazującego na produktach dietetycznych.
Badania własne pozwoliły także na stwierdzenie, iż zachodzą istotne zmiany w zachowaniach konsumentów w odniesieniu do wzorów przygotowywania i spożywania posiłków. Coraz częściej do przygotowywania posiłków wykorzystuje się półprodukty lub stosuje dania gotowe (co trzecie badane gospodarstwo domowe deklarowało ich wykorzystywanie). Poświęca się coraz mniej czasu na przygotowywanie głównych posiłków, głównie z powodu napiętego planu dnia, związanego między innymi z pracą zawodową. Coraz częściej konsumenci – zamiast tradycyjnych posiłków – sięgają na przykład po sałatki owocowe i warzywne, świeże owoce czy soki owocowo-warzywne, a także inne produkty, na przykład mleczne substytuujące śniadanie czy obiad.

Umacniającą się tendencją rozwojową odznacza się konsumpcja w placówkach gastronomicznych. Robią to przede wszystkim młodsi domownicy (dzieci i młodzież ucząca się), wśród których największą popularnością cieszą się bary typu fast food. Godny zainteresowania jest fakt coraz częstszej konsumpcji w restauracjach przez całe rodziny, zwłaszcza o lepszym statusie materialnym, zazwyczaj w dni wolne od pracy w celu urozmaicenia codziennych posiłków. Wśród tych grup społecznych w grę najprawdopodobniej wchodzi także element prestiżowy.

Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych podlegają ciągłym przemianom w czasie, w różnych warunkach otoczenia. Należy przypuszczać, iż zarysowujące się wyraźnie w krajach wysoko rozwiniętych tendencje dotyczące zachowań konsumpcyjnych, będą przenikały do innych krajów, w których konsument, jego potrzeby oraz wybory rynkowe znajdują się wyraźnie w fazie wzrostu. 

Reasumując można wymienić kilka z nich, które zarysowały się także i w Polsce, między innymi:

• podejmowanie działań pro-zdrowotnych,
• oznaki globalizacji zachowań (zwłaszcza wśród młodego pokolenia),
• wzrost świadomości etnocentrycznej, gdzie konsument optuje za produktami krajowymi, kierując się głównie przesłankami moralnymi, a nie racjonalnymi czy ekonomicznymi, odrzuca produkty obce, uznając ich zakup za niewłaściwy i niemoralny,
• rozwijanie się nurtów żywności ekologicznej, wegetariańskiej czy semi-wegetariańskiej oraz etnicznej (opartej na technologii i recepturach kuchni innych narodów).

5. Podsumowanie

W podsumowaniu należy stwierdzić, iż zachowania konsumpcyjne polskich gospodarstw domowych będą się nieustannie zmieniać, a cechami charakteryzującymi wzorce ich spożycia i zwyczaje żywieniowe będą:

• dalsze ograniczenie spożywania posiłków wysokokalorycznych, kosztem dietetycznych,
• zmniejszanie się spożycia mięsa, zwłaszcza czerwonego i produktów zbożowych, głównie chleba,
• wzrost znaczenia produktów pochodzenia roślinnego w codziennych posiłkach,
• wzrost znaczenia owoców i warzyw w codziennej diecie,
• wzrost preferencji jakości i wyższego stopnia przetworzenia produktów, gdzie przy ich zakupie jakość stawiana będzie wyżej niż cena,
• wzrost świadomości konsumenckiej, przywiązywanie wagi do informacji umieszczanej na produktach,
• wzrost preferencji w stosunku do żywności szybkiej, wygodnej, bezpiecznej toksykologiczne,
• prawdopodobny wzrost znaczenia czynników społecznych, kulturowych czy psychologicznych, kosztem czynników ekonomicznych przy wyborze produktów żywnościowych.

Literatura:

1. Adamczyk G. (2001): Analzia zachowań konsumpcyjnych gospodarstw domowych i ich implikacje dla producentów żywnosci. Maszynopis rozprawy doktorskiej, Poznań.
2. Food Balance Sheet 1990-99, Average (2001): FAO, Rome (Komputerowa baza danych).
3. Kowrygo B. (2000): Studium wpływu gospodarki rynkowej na sferę żywności i żywienia w Polsce. Rozprawy naukowe i monografie. Wydawnictwo SGGW Warszawa.
4. Mering K. (1995): Głos mają ryby. Handel 11/95.
5. Nowa Encyklopedia Powszechna (1996): WN PWN Warszawa.
6. Pohorille M. (1980): Kategorie potrzeb ekonomicznych. Ekonomista nr 5-6 Warszawa.
7. Raport rynkowy (2000): Popyt na żywność, stan i perspektywy. IER i GŻ Warszawa.
8. Trębacz A. (2000): Preferencje konsumentów owoców a rynek jabłek deserowych.