Agroturystyka jako perspektywiczna funkcja aktywizacji wsi sudeckiej

dr Izabela Kurtyka
AR we Wrocławiu

Historyczne opóźnienie gospodarczego rozwoju kraju, w tym również rolnictwa i obszarów wiejskich, oraz niedorozwój infrastruktury technicznej w poważnym stopniu ograniczają możliwości rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce. Ujawniło się to ze szczególną ostrością w pierwszych latach przechodzenia do gospodarki rynkowej. Wadliwy system ekonomiczny w latach 1950 - 1989 i polityka industrializacji kosztem rolnictwa oraz głęboki kryzys zbytu, spadek produkcji i opłacalności rolnictwa w pierwszych latach transformacji - skutecznie hamowały zmiany na wsi i w rolnictwie [5]. Coraz większego znaczenia nabiera więc problem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Rozwój taki dokonywał się w wielu krajach Europy Zachodniej [1].

Praktyka ostatnich lat dowodzi, że o sprawności gospodarowania w rolnictwie rozstrzyga przedsiębiorczość, będąca cechą charakteryzującą osoby pracujące w rolnictwie i umożliwiająca działania zgodne z wymaganiami rynku. Tak więc w gospodarstwie o strategii prorynkowej obok trzech, nie tracących na aktualności czynników produkcji pojawiają się funkcje przedsiębiorstwa [3].

Analiza w zakresie aktywności mieszkańców wsi i ich przedsiębiorczości wskazuje, że proces rozwoju obszarów wiejskich w Polsce postępuje powoli, ale zmierza w kierunku rozwoju infrastruktury oraz działalności produkcyjno-usługowej. Rozwój ten wynika z potrzeby przemian strukturalnych rolnictwa i zapewnienia zatrudnienia wzrastającej liczbie ludności wiejskiej nie związanej z rolnictwem, ale także pracującej w rolnictwie ze względu na brak innych możliwości.

Rosnąca różnica zamożności naszego społeczeństwa na niekorzyść mieszkańców wsi powoduje, że ludność wiejska aktywizuje się gospodarczo, aby żyć na równym poziomie z ludnością miejską. Działalność czysto rolnicza w obecnej sytuacji ekonomicznej jest często na granicy opłacalności. Działalność poza rolnictwem jest receptą na lepsze życie, często zaś wymuszona sytuacją w jakiej znalazło się wielu rolników [6].

Działalność pozarolnicza wpływa na ekonomikę gospodarstwa rolnego, zwłaszcza dotyczy to dochodowości, produkcyjności, płynności finansowej oraz stopnia wykorzystania własnej siły roboczej. Powoduje ona również aktywizację życia społeczno-gospodarczego, przeciwdziałanie wyludnianiu się wsi i miejscowości, zmiany sposobów i warunków życia oraz kształtowanie nowego modelu konsumpcji miejscowej ludności jak również, aktywizacji rozwoju gospodarczego na zasadzie sprzężenia zwrotnego [4].

Szczególny postęp obserwuje się w rozwoju agroturystyki. Rozwój agroturystyki jako jednej z form pozarolniczej działalności gospodarczej stwarza wiele korzystnych warunków, zarówno dla wsi i rolnictwa, jak i dla samych rolników.

Agroturystyka znalazła podatny grunt w byłym województwie wałbrzyskim i jeleniogórskim. Obszary sudeckie spośród innych rejonów górskich w Polsce mają najkorzystniejsze warunki naturalne do produkcji rolniczej, lecz mimo to właściciele gospodarstw rodzinnych realizując klasyczne kierunki produkcji rolniczej o znacznym stopniu ekstensywności organizacji produkcji, nie są w stanie zapewnić rodzinie wiejskiej odpowiedniego poziomu dochodów. Gospodarstwa te w swej istniejącej strukturze ekonomiczno-organizacyjnej pozbawione wsparcia z tytułu upośledzonego naturalnego usytuowania, bez niekonwencjonalnych rozwiązań i specjalnego traktowania nie są w stanie przetrwać.

Naturalne warunki tych regionów z jednej strony nie sprzyjają produkcji rolniczej, z drugiej zaś stanowią podłoże do rozwoju pozarolniczych działalności jakimi są agroturystyka i turystyka wiejska, zmieniając jednocześnie monofunkcyjną polską wieś górską w wielofunkcyjną.

Obecnie na terenie byłego województwa wałbrzyskiego i jeleniogórskiego powstało już kilkaset takich gospodarstw. Właściciele tych przedsięwzięć (gospodarze) wynajmują pokoje we własnych mieszkaniach, udostępniają teren na pola namiotowe i kempingi. Oferują wyżywienie sporządzone z własnych, świeżych, zdrowych produktów (nabiał, owoce, warzywa, mięso różnego gatunku). Atrakcją są tu również potrawy regionalne. Klienci niejednokrotnie mają możliwość zetknięcia się a nawet włączenia się w prace gospodarskie. Tak bliski kontakt z wsią, jej mieszkańcami i panującymi tam tradycjami jest ogromnym urozmaiceniem dla tych przede wszystkim, którzy nigdy nie zetknęli się z nią.

Turyści przebywający w gospodarstwie agroturystycznych mają możliwość korzystania z licznych szlaków turystycznych i wypożyczalni sprzętu turystycznego, zwiedzania parków krajobrazowych, zabytków historycznych, pragnienie zaś mogą zaspokoić w licznych pijalniach wód mineralnych. Gospodarze niejednokrotnie dysponują własnymi stawami hodowlanymi, gdzie "zapaleni" wędkarze mogą oddać się bez reszty swemu hobby. Znajdzie tu też odprężenie miłośnik koni i jazdy konnej, ponieważ wielu rolników oferuje ten rodzaj atrakcji. Zagrody wiejskie proponują jeszcze inne sposoby czynnego wypoczynku tj. uczestnictwo w polowaniu na leśną zwierzynę, oraz pływanie w kąpieliskach [2]. Tabela 1 przedstawia charakterystykę świadczonych usług gospodarstw agroturystycznych w Sudetach oraz wybrane walory najbliższego otoczenia.

Tabela 1
Charakterystyka świadczonych usług w gospodarstwach agroturystycznych w Sudetach

Badania przeprowadzone w 36 gospodarstwach agroturystycznych położonych na terenie byłego województwa wałbrzyskiego i jeleniogórskiego w latach 1997 i 1998 wykazały, iż wielkość gospodarstwa nie jest czynnikiem decydującym o podejmowaniu działalności alternatywnej. Działalność agroturystyczną prowadzą zarówno gospodarstwa o małej jak i dużej powierzchni (min. 1,2 ha UR, max. 107, 6 ha UR). Badania te wskazują na największą aktywność w tym zakresie gospodarstw pow. 20 ha i do 5 ha. Analizowane gospodarstwa posiadały duże zasoby siły roboczej (średnio 2,3 robotników pełnozatrudnionych w 1997 r. i 1,7 w 1998 r.).

Rozpoczynając działalność agroturystyczną rolnicy korzystali przede wszystkim z własnych oszczędności, rzadko z kredytu bankowego. Około 86 % środków przeznaczonych na inwestycje stanowił kapitał własny i tylko 14 % kapitał obcy. Średnia wielkość zaangażowanych środków gospodarzy ukształtowała się na poziomie 33,38 tys. zł. Z kredytu bankowego skorzystało 5 rolników, a średnia kwota zaciągniętego długu wynosiła 28 tys. zł. Przyczyną takiego stanu jest zbyt wysokie oprocentowanie kredytów i związane z tym obciążenie spłatą odsetek oraz brak zabezpieczenia kredytowego.

Dominującą grupą wśród właścicieli gospodarstw prowadzących działalność pozarolniczą byli rolnicy w wieku od 41 do 50 lat, którzy stanowili 45 % badanej zbiorowości. Mniej liczną grupę reprezentowali kwaterodawcy w wieku powyżej 50 lat (28 %).

Średnia wieku właścicieli gospodarstw agroturystycznych wynosiła 46 lat (od 28 do 69 lat), w tym mężczyźni 47 lat, kobiety 44 lata. Fakt posiadania rodziny i jej wielkość jest czynnikiem wpływającym na podjęcie decyzji o rozpoczęciu działalności alternatywnej. Średnia liczba członków rodziny wynosiła 3 (od 1 do 7 osób w gospodarstwie). Przeciętne rodziny posiadały 2 dzieci, średnio w wieku 15 lat (od 0,5 do 29 lat).

Istotnym elementem oferty turystycznej jest baza noclegowa i żywieniowa. Wszystkie objęte badaniem gospodarstwa zapewniły swoim usługobiorcom zakwaterowanie w pokojach lub udostępniły miejsce na pole namiotowe (2 gospodarstwa w tej populacji). Gospodarstwa te dysponowały średnio 4 pokojami do wynajęcia (30 % zbiorowości - 2 lub 3 pokoje, 59 % - 4 lub 5, 6 % powyżej 5 pokoi). Takie przytulne i kameralne zakwaterowanie w małej skali powoduje, że agroturystyka jest przeciwieństwem "turystyki masowej" pozbawionej intymności i kontaktu z miejscową ludnością. Zjawiskiem tym rządzą również przyczyny ekonomiczne. Gospodarstwa wynajmujące do 5 pokoi we własnym budynku mieszkalnym w gospodarstwie rolnym na terenie wiejskim oraz świadczące usługi gastronomiczne dla swoich gości zwolnione są z płacenia podatku dochodowego (art. 21 pkt 43 ustawy o podatku dochodowym) [7].

Struktura użytków rolnych badanych gospodarstw była charakterystyczna dla rejonu górskiego, średnio około 45 % UR stanowiły użytki zielone. Produkcję roślinną i zwierzęcą cechował wyraźnie ekstensywny charakter. Uprawiane były tu głównie zboża (pszenica), które jako jedyne z roślin towarowych dają w tych warunkach niekiedy dobre plony i relatywnie opłacalne ceny. Produkcja ta charakteryzuje się niskimi nakładami pracy żywej i uprzedmiotowionej. Niewykorzystane zasoby mogą być przesunięte do działalności dodatkowych. W gospodarstwach realizowany był chów ekstensywnego bydła opasowego. W niektórych obiektach w ogóle zaniechano produkcji zwierzęcej. Nadmiar siły roboczej może być więc wykorzystany w działalności agroturystycznej a znaczne areały użytków zielonych zagospodarowane jako tereny sportowo-rekreacyjne dla wczasowiczów i turystów.

W badanych gospodarstwach wskaźniki produkcyjności i dochodowości były bardzo niskie (tabela 2). W niektórych przypadkach produkcja rolnicza przynosiła straty. Produkcja końcowa brutto w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych wynosiła średnio w 1997 r. 1,33 tys. zł (od 0,00 do 2,38 tys. zł ), natomiast w 1998 r. 1,71 tys. zł (od 0,00 do 4,10 tys. zł). Trudne warunki naturalne rejonu górskiego spowodowały, że obie zbiorowości uzyskały około 53 % w 1997 r. i 65 % w 1998 r. średniej produkcyjności końcowej brutto wytworzonej na 1 ha użytków rolnych w przeciętnym gospodarstwie indywidualnym prowadzącym rachunkowość rolną wg IERiGŻ.

Dochód rolniczy brutto na 1 ha UR stanowił zaledwie 23 % w 1997 r. i 22 % w 1998 r. średniej dochodowości gospodarstw indywidualnych w Polsce. W 1997 r. średni dochód rolniczy badanych gospodarstw przyjął wartość ujemną (- 0,01 tys. zł na 1 ha UR), w roku 1998 kształtował się na poziomie 0,04 tys. zł. W obu przypadkach wystąpiło duże zróżnicowanie od - 4,21 tys. zł do 0,50 tys. zł w 1997 r. oraz od - 5,30 tys. zł do 2,23 tys. zł w 1998 r. Gospodarstwa prowadzące rachunkowość wypracowały średni dochód netto na 1 ha UR w wysokości kolejno 0,92 tys. zł i 0,94 tys. zł.

Tabela 2
Efektywność ekonomiczna brutto i netto [tys. zł/1 ha UR]

* przeciętne gospodarstwo indywidualne prowadzące rachunkowość rolną wg IERiGŻ

Kategoria dochodu rolniczego netto została przeliczona na 1 godzinę pracy w gospodarstwie rolnym (tabela 3). W 1997 r. nie przyniosła ona średnio żadnego dochodu (- 10 groszy), natomiast w 1998 r. wartość ta wyniosła 20 groszy i była mniejsza o 95 % od średniego dochodu rolniczego netto na 1 godzinę pracy w przeciętnym gospodarstwie indywidualnym w Polsce. Dochód rolniczy netto, w drugiej populacji gospodarstw, przypadający na 1 godzinę zaangażowanej pracy stanowił tylko 3,5 % stawki parytetowej. Produkcja roślinna i zwierzęca nie zapewniła więc opłaty pracy rolnika i jego rodziny na poziomie parytetowym. Stawka parytetowa za 1 godzinę pracy kształtowała się w latach 1997 i 1998 kolejno w wysokości: 4,79 zł i 5,63 zł [8].

Tabela 3
Porównanie dochodowości analizowanych gospodarstw agroturystycznych z wynikami gospodarstw indywidualnych w Polsce

* przeciętne gospodarstwo indywidualne prowadzące rachunkowość rolną wg IERiGŻ

Wprowadzenie działalności agroturystycznej wpłynęło korzystnie zarówno na wykorzystanie zasobów pracy w gospodarstwie, jak również na wysokość uzyskiwanych dochodów w gospodarstwie.

Ekstensywny system organizacji produkcji oraz duże zasoby siły roboczej, spowodowały, że ten czynnik w dziale produkcji rolniczej w badanych gospodarstwach w 1997 r. wykorzystany był średnio w 62 %, a w 1998 r. w 86 %. Wprowadzenie działalności dodatkowej spowodowało, że wykorzystanie czynnika pracy ludzkiej wzrosło w pierwszej populacji gospodarstw o 25 %, natomiast w drugiej o 20 %.

W tabeli 2 przedstawiony został również dochód osobisty badanych gospodarstw. W skład dochodu osobistego wchodzą: dochód rolniczy, dochód z agroturystyki oraz inne dochody (renty, emerytury). Dochód osobisty w przeliczeniu na 1 ha UR wyniósł średnio, w pierwszej populacji gospodarstw 500 zł w drugiej zaś poziomie 1,18 tys. zł. Analizowana kategoria dochodu stanowiła 24 % w 1997 r. i 61 % średniego dochodu osobistego w przeliczeniu na 1ha UR, uzyskanego w gospodarstwach indywidualnych w Polsce prowadzących rachunkowość wg IERGiŻ. Na różnicę uzyskiwanych dochodów w badanych obiektach wpłynęła głównie działalność agroturystyczna. Przychody spoza gospodarstwa, w tym głównie przychody z działalności agroturystycznej pokrywały straty powstałe w sferze produkcji rolniczej. W 1997 r. wynosiły one średnio 510 zł na 1 ha UR i wahały się od 10 zł do 11,91 tys. W kolejnym roku analizy wielkość ta ukształtowała się na poziomie 1,14 tys. zł na 1 ha UR (od 10 zł do 48,25 tys. zł ).

W odniesieniu do stawki parytetowej średni dochód osobisty pierwszej grupy gospodarstw w przeliczeniu na 1 godzinę pracy stanowił równowartość 78 % przeciętnej płacy pracowników zatrudnionych w gospodarce narodowej, w drugiej zaś grupie 89 %. Wprowadzenie działalności agroturystycznej spowodowało iż jedna godzina zaangażowanej pracy w dziale rolniczym i dodatkowym przyniosła dochód zbliżony do stawki parytetowej. Dochód uzyskany w działalności dodatkowej pozwolił na opłatę pracy własnej na poziomie przeciętnej płacy osób zatrudnionych w gospodarce narodowej oraz częściową opłatę zaangażowanego kapitału własnego. Opłata pracy własnej w 1997 r. została pokryta w 155 % a w 1998 r. aż w 337 %.

Reasumując, działalność agroturystyczna wywierała pozytywny wpływ na dochodowość oraz wykorzystanie potencjału pracy w gospodarstwach rodzinnych położonych w Sudetach. Opłacalność tej formy przedsiębiorczości, przy dobrych wewnętrznych i zewnętrznych warunkach (zasoby materialne, dobra naturalne), spowodowała, że gospodarstwa często rezygnowały z niedochodowej produkcji rolniczej na rzecz rozwoju działalności agroturystycznej. Kierunek ten zgodny jest z koncepcjami strategicznymi rozwoju obszarów wiejskich usytuowanych w rejonach górskich.

Piśmiennictwo

[1] Janiak K.1996. Potrzeby i motywy podejmowania pozarolniczej działalności gospodarczej przez rolników. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego 1 :71-75;
[2] Kurtyka I. 1996. Kierunki usług agroturystycznych w gospodarstwach rolniczych Sudetów. Zeszyty Naukowe AR we Wrocławiu nr 303, Rolnictwo LXVIII : 245 -250;
[3] Makarski S. 1999. Uwarunkowania i rezultaty rozwoju przedsiębiorczości w agrobiznesie. Roczniki Naukowe SERiA Tom I , zeszyt 3, Rzeszów: 11-17;
[4] Nowakowska A. 1982. Ekonomiczne aspekty turystyki. Zag. Wybrane AE. Kraków. 52-58;
[5] Okuniewski J. 1997.: Przemiany obszarów wiejskich w Europie i w Polsce. [w:] Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania i możliwości wielofunkcyjnego rozwoju wsi w Polsce, red. nauk. Kodziński M., Rosner A. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: 37;
[6] Ostrowski L.1994. Procesy transformacji infrastruktury rynku na wsi i w rolnictwie. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego 2: 28-37;
[7] Raciborski J. 1996.: Prawnik radzi. [w:] Turystyka na wsi , Dodatek do tygodnika Chłopska Droga: 3;
[8] Skarżyńska A., Augustyńska - Grzymek I. 1999.: Koszty jednostkowe i dochodowość produkcji rolniczej w gospodarstwach indywidualnych w 1998. Zagadnienia Ekonomiki Rolnictwa, 4 - 5: 120 - 167.