Kiedy i dlaczego Agencja stosuje prawo odkupu?

Prawo odkupu określone w art. 29 ust. 5 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (Dz. U. z 2007 r., Nr 231, poz. 1700), wprowadzone zostało ustawą z dnia 11.04.2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz. U. z 2003 r. Nr 64, poz. 592) i weszło w życie z dniem 16.07.2003 r.
Prawo to funkcjonowało już w prawie rzymskim. W okresie międzywojennym w Polsce istniało w Kodeksie zobowiązań, uregulowane jest również w Kodeksie cywilnym z 1964 r. Prawo odkupu funkcjonuje w kodeksach cywilnych: francuskim, włoskim, austriackim. Odkup usankcjonowany jest w umowach sprzedaży także w Niemczech. Wprowadzenie omawianego prawa do ustawy regulującej sprzedaż nieruchomości rolnych Skarbu Państwa nie może być więc traktowane jako rozwiązanie nowatorskie i nietypowe.

Agencji przysługuje prawo odkupu nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa wyłącznie w okresie 5 lat, licząc od dnia jej nabycia od ANR, z zastosowaniem przepisów K.c., z uwzględnieniem postanowień zawartych w umowie sprzedaży (w każdym akcie notarialnym umowy sprzedaży jest zapis o możliwości skorzystania przez Agencję z prawa odkupu, stąd też nabywca od początku wie o takim „zagrożeniu”) oraz zapisów w księdze wieczystej prowadzonej dla danej nieruchomości. Prawo odkupu przysługuje ANR za zwrotem kosztów nabycia oraz nakładów koniecznych, a także tych, które zwiększyły wartość tej nieruchomości. Nabywca, zawierając umowę sprzedaży z ANR, świadomie akceptuje jej elementy związane z prawem odkupu. Przystąpienie do umowy zawierającej postanowienia o odkupie jest autonomiczną wolą kupującego.
Prawo odkupu stosowane jest przez Agencję w sytuacji, gdy:
1. Nabywcą nieruchomości, wcześniej sprzedanej przez ANR (w przetargu ograniczonym lub bez przetargu – dzierżawca w drodze pierwszeństwa) jest inna osoba niż rolnik indywidualny w rozumieniu ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego i na danym terenie występuje potwierdzony (np. przez izbę rolniczą) popyt na grunty rolne ze strony rolników indywidualnych zamierzających powiększyć gospodarstwa rodzinne;
2. Po sprzedaży nieruchomości przez Agencję nastąpiła zmiana przeznaczenia nieruchomości rolnej na cele nierolne w miejscowym planie (studium) zagospodarowania przestrzennego;
3. Brak jest innych możliwości dla przeciwdziałania naruszania interesu Skarbu Państwa.

Jak wynika z analizy danych dotyczących transakcji sprzedaży nieruchomości przez ANR, od początku 2003 r. do końca października 2008 r., zawarto ok. 77 tys. umów sprzedaży dotyczących obszaru ponad 586 tys. ha. W tym okresie ANR 70 razy skorzystała z prawa odkupu i dotyczyło to ok. 1,2 tys. ha. Skala realizacji omawianego uprawnienia jest więc marginalna.