Rynkowe formy zabezpieczenia cen ...

mgr inż. Dariusz Majchrzycki
AR w Poznaniu

Wstęp

Ryzyko w produkcji rolnej jest ryzykiem szczególnym, nie tylko ze względu na wielość zagrożeń, relatywną słabość poszczególnych podmiotów produkcyjnych, lecz także ze względu na większą nieprzewidywalność zmienności zjawisk, niż te które determinują zjawiska w produkcji przemysłowej.
O ryzyku mówi się wtedy, kiedy następstwa określonych działań są niepewne. Rozróżnia się pojęcie ryzyka formalnego i materialnego. Cechą formalną pojmowanego ryzyka jest możliwość mierzalności niepewności pewnych zdarzeń. Pojęcie ryzyka materialnego jest definiowane jako niebezpieczeństwo poniesienia strat i ukierunkowanie na możliwe skutki tego zjawiska. Właśnie ryzyko materialne stanowi główne zagrożenie w działalności rolniczej. Jest ono nierozłącznie związane z działalnością gospodarczą i towarzyszy każdej decyzji ekonomicznej.

Ryzyko dotyczy różnych aspektów podejmowania działalności w rolnictwie. Niewątpliwie jednym z najbardziej nieprzewidywalnych rodzajów ryzyka są uwarunkowania atmosferyczne. Wpływają one na plon, a co za tym idzie na osiągane dochody. Ryzyko to jest w zdecydowanej większości ryzykiem ubezpieczalnym, a przy tym wpływ rolnika na nie jest ograniczony. Znacznie większym zagrożeniem, obciążającym bezpośrednio producentów rolnych jest ryzyko związane z podjęciem błędnych decyzji. Zwykle łączy się ono z brakiem menedżerskiego sposobu podejmowania decyzji i umiejętnością uwzględnienia w prowadzonej strategii, szerokiego wachlarza uwarunkowań. Ściśle jest z tym powiązane ryzyko zbytu rozumiane jako niemożliwość sprzedaży wyprodukowanej masy towarowej, jak i ryzyko konieczności akceptacji cen nie zapewniających opłacalności produkcji.

W powojennej historii gospodarczej Polski , "Państwo" przejmowało większość ryzyka rynkowego produkcji, gwarantując skup produktów i ustaloną cenę, która niekoniecznie musiała wynikać z aktualnego układu popytu i podaży na rynku. Obecnie w warunkach gospodarki rynkowej cena kształtuje się w sposób naturalny, wynikający z praw rynkowych. Jest ona głównym czynnikiem decydującym o opłacalności produkcji, a ryzyko w zakresie niekorzystnej jej zmiany w momencie sprzedaży towaru jest jednym z zasadniczych problemów dotyczących produkcji rolnej.
Podstawowe możliwości instrumentalne w tym zakresie dają giełdy towarowe, gdzie w sposób ewolucyjny wykształciły się takie formy transakcji, które umożliwiają transfer ryzyka niekorzystnej zmiany ceny z producenta, przetwórcy czy eksportera i przejęcia go przez indywidualnego inwestora zwanego spekulantem giełdowym. Ryzyko to stało się towarem, którym można obracać w celach zarobkowych.

Materiały i metoda

Źródła uzyskiwanych informacji to źródła pierwotne jak i wtórne. Te pierwsze to przede wszystkim literatura przedmiotu oraz czasopisma. Informacje z tych źródeł były wykorzystane w części opisowej dotyczącej ryzyka oraz rodzajów transakcji giełdowych. Część artykułu została oparta na danych z pracy magisterskiej, gdzie między innymi były prezentowane opinie i dane liczbowe pochodzące z Giełdy Poznańskiej "GP" S.A. oraz od przedstawicieli dużych przedsiębiorstw produkcyjnych oraz przetwórczych działających na rynku rolnym w Wielkopolsce.

Rozwinięcie

Rynek rolniczych towarów masowych, takich jak zboża, mięso, pasze, występować może w dwóch odmianach wzajemnie ze sobą współdziałających (Jerzak M., 1998):

1. rynek transakcji gotówkowych (spot) – obejmujących transakcje, które mogą być zawierane w każdym miejscu, zarówno na giełdzie towarowej, jak i poza nią, i które kończą się fizyczną dostawą towaru; zaliczamy tu transakcje kasowe (spot), jak również terminowe dostawne TTD "forward",
   
2. rynek transakcji terminowych obejmuje transakcje, które mają być dokonywane wyłącznie na giełdzie towarowej. Są to transakcje terminowe przyszłościowe TTP, a w tym zarówno zabezpieczające jak i spekulacyjne, oraz opcje towarowe. Ze względu na termin realizacji zaliczać tu można również transakcje terminowe dostawne TTD, których istotą jest odroczony w czasie termin dostawy i płatności.
   Z punktu widzenia zakresu zobowiązań transakcje terminowe podzielić można na te, które zawierają bezwarunkowe dostawy oraz transakcje warunkowego wykonania dostawy towaru do odbiorcy.
   

Ryc. 1. Transakcje na giełdowym rynku towarów masowych.

Źródło: Jerzak M., Giełdy towarowe na rynku rolnym, Warszawa 1998

Rozwój wtórnego rynku na kontrakty terminowe dostawne (forward) oraz wprowadzenie standardów do obrotu otworzył szczególną możliwość rozdzielenia kontraktu terminowego jako dokumentu, od konkretnej ilości towaru. W konsekwencji nastąpił rozwój standaryzowanych kontraktów, które zawierały zobowiązania do dostawy lub zobowiązanie przyjęcia pewnej ilości towaru, ale bez wyszczególnienia i określenia konkretnej partii tego towaru. Kontrakty te przyciągnęły spekulantów giełdowych, którzy handlując nimi na giełdowym rynku wtórnym osiągnęli zyski pochodzące z wykorzystania nawet małych różnic cen danego towaru na rynku gotówkowym.

W literaturze przedmiotu panuje jednak zgodność, że istotną przyczyną rozwoju transakcji terminowych przyszłościowych "futures" oprócz motywu spekulacyjnego, było dążenie do zabezpieczenia się przed ryzykiem nadmiernych wahań cen w okresach między rozpoczęciem produkcji towaru a jego dostawą do odbiorcy. Działalność spekulantów na giełdzie jest bardzo ważna, bowiem powodują oni płynność rynku, co ogromnie zwiększa jego efektywność.
Kontrakt terminowy przyszłościowy jest więc legalnie i w sposób wolny zawiązaną umową pomiędzy kupującym i sprzedającym zobowiązującą do dostarczenia lub przyjęcia dostawy określonego towaru po określonej cenie i w określonym miejscu w przyszłości.

Istotą tych transakcji jest zatem uzgodnienie, w drodze licytacji, ceny przedmiotu kontraktu w określonym momencie wyjściowym i zobowiązanie do dostawy lub odbioru przedmiotu tego kontraktu w ustalonym terminie w przyszłości. W przypadku, gdy strony kontraktu nie zamierzają w momencie realizacji transakcji dokonać fizycznej dostawy towaru, może nastąpić jego likwidacja, polegająca na wypłaceniu różnicy między ceną towaru na rynku terminowym "futures", a jego ceną na rynku gotówkowym, notowaną w dniu realizacji kontraktu. Rozliczenia tego dokonuje się za pośrednictwem Izby Rozliczeniowej. Maklerzy licytujący cenę i zawierający kontrakt nie mają zobowiązania wobec siebie, lecz wobec Izby Rozliczeniowej. Każda ze stron kontraktu ma również prawo w dowolnym dniu przed terminem realizacji, dokonać likwidacji kontraktu przez zawarcie transakcji odwrotnej tj. sprzedać zakupione wcześniej kontrakty, lub wykupić sprzedane, zamykając swoją pozycję na rynku. W tym przypadku również dokonuje się zapłaty różnicy między ceną na rynku gotówkowym i rynku terminowym poprzez Izbę Rozliczeniową. Kontrakty terminowe "futures" mogą być zawierane tylko na giełdzie towarowej, nie jest to jednak to samo co kupowanie lub sprzedawanie towaru finalnego, ponieważ kontrakty "futures" nie są negocjowane, lecz licytowane i zasadniczo nie kończą się otrzymaniem fizycznego towaru. Mają za to podstawowy wpływ na tworzenie jego ceny.

Rynek terminowy przyszłościowy "futures" jest wykorzystywany do zawierania transakcji zabezpieczających typu hedge, w których uczestnicy kupują lub sprzedają standaryzowane kontrakty terminowe przyszłościowe w celu maksymalnego ograniczenia ryzyka niekorzystnej zmiany ceny w transakcjach w przyszłych okresach na rynku gotówkowym.
Podstawowym celem tych transakcji jest transfer ryzyka niekorzystnej zmiany ceny z uczestnika obrotu giełdowego, np. producenta pszenicy na spekulanta giełdowego, który w ramach transakcji spekulacyjnych przejmuje to ryzyko w celach zarobkowych.
Transakcje zabezpieczające na rynku terminowym przyszłościowym nie zdejmują całkowicie ryzyka cenowego, lecz maksymalnie je ograniczają. W krajach o rozwiniętej gospodarce wolnorynkowej, wśród uczestników rynku towarów giełdowych, istnieje powszechna potrzeba transferowania ryzyka niekorzystnej zmiany ceny poprzez tego typu transakcje. Jest to stały element strategii marketingowej w działalności handlowej na rynku towarowym.

Transakcje terminowe "futures", o których mowa w niniejszym opracowaniu są dostępne na Giełdzie Poznańskiej "GP"S.A. od początku 1998 roku. Obecnie można zabezpieczyć cenę na pszenicę konsumpcyjną, pszenicę paszową oraz żywiec wieprzowy.
Wprowadzenie tego typu instrumentów rynkowych jest bardzo trudne, ze względu na sprzeczności, wynikające z działań interwencyjnych ARR, jak również ze względu na historyczne uwarunkowania oraz przyzwyczajenia producentów i przetwórców do interwencji państwa na rynku rolnym. Znacząca bowiem większość uczestników tego rynku, zatraciła lub jeszcze nie wykształciła w sobie tzw. instynktu rynkowego. Oznacza to brak wyobraźni rynkowej, a tym samym potrzeby zarządzania ryzykiem niekorzystnej zmiany ceny, które to ryzyko "de facto" ponoszą w 100%, licząc z drugiej strony na pomoc państwa w trudnych sytuacjach. Przeciętny producent czy przetwórca nie jest przyzwyczajony do obserwacji rynku, śledzi decyzje podejmowane przez Agencję Rynku Rolnego i to są główne motywy jego reakcji w określonych sytuacjach. Sygnały rynkowe są elementem wtórnym. Stąd wprowadzenie nowych instrumentów oddziaływania na rynek napotyka na duże bariery.

Analizując rysunek 2 z punktu widzenia producenta rolnego, w przypadku zawarcia przez niego np. dnia 1 kwietnia 1998 roku kontraktu terminowego z realizacją na wrzesień 1998 rok, nie poniósł on straty na różnicach zmiany cen. Niemniej jednak, jeżeli rolnik lub przetwórca rolny analizując rynek widzi, że na rynku gotówkowym zachodzą tendencje dla niego korzystne, może nieopłacalny kontrakt wcześniej sprzedać, przenosząc część ryzyka na innego gracza giełdowego, ograniczając swoje straty.
Analizowane wielkoobszarowe przedsiębiorstwa produkcyjne i duże zakłady przetwórcze zwracały uwagę na niekorzystne zjawiska zachodzące na rynku rolnym. Dla nich obecnie największym mankamentem jest niestabilność cenowa. Przedsiębiorstwa te, potrafią produkować dobrze i potrafią funkcjonować w nowej rzeczywistości gospodarczej. Niemniej jednak, "wstrząsy", jakie przeżywają w przypadku niestabilności cenowej, są lub mogą być dla nich bardzo niebezpieczne.

Ryc.2. Kształtowanie się cen pszenicy konsumpcyjnej na rynku gotówkowym i terminowym - kontrakt wrzesień '98

Źródło: Dane uzyskane na "GP" S.A.

Firmy te dostarczają na rynek duże partie towaru. Za ten towar chcą uzyskać jak najwyższą cenę. Bardzo często jednak jest tak, że oczekiwania nie pokrywają się z rzeczywistością. Zakładane wpływy, prognozy zysku, a co za tym idzie plany inwestycyjne nie są realizowane, gdyż nastąpiła nieprzewidywalna zmiana cen. Takim sytuacjom można częściowo zapobiegać stosując nowe instrumenty oferowane przez Giełdę Poznańską.

Duże przedsiębiorstwa muszą zdać sobie sprawę, że bardzo ważnym czynnikiem ich działalności jest monitorowanie rynku, odbieranie i analizowanie zdarzeń na nim zachodzących oraz podejmowanie na tej podstawie decyzji. Proces produkcji np. zbóż trwa bardzo długo, w czasie jego trwania może zmienić się bardzo wiele. Może na przykład wzrosnąć, lub obniżyć się cena zbóż do nieoczekiwanego poziomu. Obecnie rynki globalizują się i np. susza w Australii czy Kanadzie może mieć duży wpływ na ceny notowane w Polsce. Zawierając kontrakty terminowe producenci np. zbóż i ich przetwórcy mogą uchronić się przed niekorzystnymi zjawiskami, przenosząc część ryzyka na innych uczestników gry giełdowej. Wszystko zależy od tego, jak potrafią zarządzać swoim ryzykiem. Im lepiej będą to robić, tym więcej pieniędzy zarobią na swej produkcji lub zminimalizują ewentualne straty.

Odejście od dotychczasowych form interwencji, czy też ich zmiana nie może być gwałtowna. Wiele firm na rynku rolnym zbudowało swoje struktury w dostosowaniu do roli i zadań Agencji Rynku Rolnego. Potrzebny jest czas, by firmy z tym związane mogły dostosować się do zmieniających się warunków. Jednocześnie Agencja Rynku Rolnego nie może pozostawiać pustki, wycofując się z pewnych sfer działania na rynku. Powinna promować i proponować uczestnikom rynku rolnego nowe, alternatywne instrumenty rynkowe.
Rynek terminowy przyszłościowy w rolnictwie polskim, podobnie jak w innych krajach, może odegrać bardzo ważną rolę w zakresie stabilizacji cenowej i płynności obrotu towarowego oraz poprawy efektywności i konkurencyjności działania. Na wolnym rynku, szansę przetrwania i rozwoju mają tylko przedsiębiorstwa najlepsze, posiadające przewagę konkurencyjną.

Wnioski

1. Ryzyko materialne stanowi główne zagrożenie w działalności rolniczej. Jest ono nierozłącznie związane z działalnością gospodarczą i towarzyszy każdej decyzji ekonomicznej.
2. Ryzyku można zapobiegać, wykorzystując dostępne na rynku instrumenty rynkowe i poza rynkowe.
3. Przy odchodzeniu Agencji Rynku Rolnego od bezpośredniej interwencji na rynku rolnym, instrumenty pochodne (transakcje terminowe "futures" oraz opcje towarowe) mogą odegrać bardzo ważną rolę w zabezpieczeniu i stabilizacji cen produktów rolnych.

Literatura

1. Adamkiewicz Hanna, Konkurencyjność przedsiębiorstw. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw, 11/1999, str.8-11.
2. Drewiński M. (1997): Giełdy towarowe. PWE, Warszawa
3. Instrumenty stabilizacji, "Nowe Życie Gospodarcze". 1998, nr 44,  str. 22-24.
4. Jerzak M. (1998): Giełdy towarowe na rynku rolnym. Warszawa.
5. Kompedium wiedzy na temat tworzenia się rynków terminowych w Polsce. opublikowane na zlecenie Giełdy Poznańskiej "GP" S.A., Poznań 1997.
6. Majchrzycki D. (1999): Kanały dystrybucyjne w obrocie zbożami z wyeksponowaniem roli giełdy zbożowej. Praca magisterska, Kat. Ekon. i Org. Rol., AR Poznań
7. Ryzyko w produkcji rolnej i jego uwarunkowania. Materiały konferencyjne, Sielinko ,1999-12-10