Rola międzyplonów ścierniskowych w podnoszeniu produktywności gleb

dr Wiesław Wojciechowski
AR we Wrocławiu

Zmiany systemowe rolnictwa w ostatnich latach, polegające między innymi na dużej specjalizacji czy uproszczeniach, doprowadziły do znacznego deficytu najcenniejszego z nawozów – obornika. Jednocześnie wzrost intensyfikacji produkcji roślinnej przyśpiesza mineralizację masy organicznej. Prowadzi to do naruszenia bilansu próchnicy, a tym samym obniżenia produktywności gleby. Dla stabilizacji osiąganych plonów niezbędne jest doprowadzanie substancji organicznej do środowiska glebowego. Dlatego podejmuje się coraz częściej badania dotyczące innych sposobów nawożenia organicznego gleby, jak na przykład nawożenie słomą, czy nawozami zielonymi pochodzącymi z uprawy międzyplonów, zwłaszcza ścierniskowych. Przy niedostatku obornika, nawożenie słomą i nawozami zielonymi może utrzymać aktualny poziom humusu w glebie, a nawet zwiększyć go.

Wprowadzenie do zmianowania międzyplonów to nie tylko produkcja biomasy, ale zapobiegają one również wymywaniu składników pokarmowych, zwłaszcza azotu, do głębszych warstw gleby i wód gruntowych. Ma to duże znaczenie przy ochronie środowiska rolniczego. Zwraca się również uwagę na duże znaczenie międzyplonów ścierniskowych w ochronie gleby przed erozją wietrzną, zwłaszcza w terenach podgórskich i górskich. Największe niebezpieczeństwo tego zjawiska zachodzi w czasie między przedplonem a rośliną następczą. Aby zmniejszyć ten proces, niezbędne jest stosowanie upraw międzyplonowych, w tym międzyplonów ścierniskowych.

Uprawa międzyplonów spełnia również rolę fitosanitarną, ograniczając występowanie chorób i szkodników roślin uprawnych. Według doniesień Deryły [5] w wyniku uprawy międzyplonów ścierniskowych następowało ograniczenie chorób podsuszkowych zbóż. Zastosowanie międzyplonu ścierniskowego z roślin strączkowych, faceli, gorczycy czy rzepaku, podwyższało zdrowotność roślin pszenicy ozimej o 7,0 %, a jęczmienia jarego o 7,4%.

Kolejnym, bardzo istotnym znaczeniem międzyplonów ścierniskowych jest ich wpływ na ograniczenie zachwaszczenia roślin uprawnych. Gonet i Jelinowski [8] podają, że zastosowanie międzyplonów ścierniskowych z gorczycy i rzodkwi oleistej zmniejszyło 3-4 krotnie liczebność i 4-6 krotnie powietrznie suchą masę chwastów występujących w zbożach. Bielatowicz [2] stosując pod uprawę pszenicy w monokulturze międzyplonów ścierniskowych z rzepaku, stwierdził spadek zachwaszczenia o 28 %. Według Deryły i Pawłowskiego [7] międzyplony ścierniskowe, niezależnie od typu płodozmianu, ograniczyły w pszenicy ozimej, liczbę chwastów o 21,1 % oraz ich powietrznie suchą masę o 45,1 %. Najbardziej ograniczone zostało zachwaszczenie w płodozmianach o 50 % udziale zbóż, najsłabiej w płodozmianie o całkowitym wysyceniu zbożami.

Szerokie znaczenie międzyplonów ścierniskowych sprawia, że są one elementem zmianowania, który w dużym stopniu ogranicza skutki niewłaściwego następstwa roślin, zwiększając niejednokrotnie ich plony. Badania Liste z Rosche i Ehrepfordtem [12] dowiodły, że stosowanie międzyplonów ścierniskowych w płodozmianie z 70 % udziałem zbóż pozwoliło utrzymać plonowanie na poziomie uzyskiwanym w płodozmianach z 50 % ich udziałem, a w płodozmianach o 50 % udziale zbóż powodowały zwyżkę ich plonów o 15-20 %. Bielatowicz [2] dzięki uprawie międzyplonów ścierniskowych w monokulturze pszenicy ozimej, uzyskał w ten sposób wzrost plonów ziarna nawet o 32 %. Było to wynikiem między innymi, że zastosowanie międzyplonów ścierniskowych wpłynęło na zwiększenie liczby kłosów o 24 % oraz wzrost masy tysiąca ziarn o 0,3 grama. Pešik i Kozak [17] uprawiając pszenicę na nawozach zielonych uzyskali wzrost plonów ziarna o 15,7 % w płodozmianie z 80 % udziałem zbóż i o 20,2 % przy uprawie jej w monokulturze. Songin [19] natomiast, uprawiając ziemniaki na nawozach zielonych otrzymał zwyżkę ich plonów porównywalną przy zastosowaniu pod nie dawki 25 t/ha obornika. Korzystny wpływ międzyplonów na poziom plonowania rośliny następczej (m.in. pszenicy ozimej, jęczmienia jarego, ziemniaków czy buraków cukrowych) wykazano jeszcze w wielu innych badaniach.

Większość doniesień, mówiących o fitosanitarnym znaczeniu międzyplonów, dotyczy roślin z rodziny krzyżowych. Rola fitosanitarna tej grupy roślin, jako zielonego nawozu, jak również porównywalność ich wartości nawozowej z innymi roślinami, w tym ze strączkowymi powoduje, że są one jednymi z lepszych roślin międzyplonowych. Kos [11] wykazał, że rzepak ozimy był najlepiej plonującym międzyplonem ścierniskowym dając o 15,9 % wyższe plony zielonki niż słonecznik i o 14,5 % niż bobik. Bochniarz [3], badając międzyplony ścierniskowe w 12 doświadczeniach, uzyskał średni plon powietrznie suchej masy mieszanki strączkowej blisko o 40 % niższy niż z rzepaku ozimego. Również Deryło [6] uzyskał z roślin krzyżowych o 18,9 % zielonej masy więcej niż z roślin strączkowych.

Badania wykazują jednak, że nie sam dobór rośliny międzyplonowej, ale również czynnik pogodowy ma wpływ na urodzajność międzyplonów. Dlatego też Malicki i Michałowski [14] zalecają siać w międzyplonach ścierniskowych takie rośliny, których niska cena materiału siewnego zmniejszyłaby ryzyko tej uprawy.

Nie tylko jednak warunki pogodowe, czy dobór roślin decyduje o urodzajności międzyplonów ścierniskowych. Duże znaczenie wydaje się mieć uprawa roli pod te rośliny. Pomimo szeregu badań nie można wskazać jednego konkretnego modelu uprawowego. Malicki i Kolasa (za Malickim [13]) określili istotność różnic we wpływie podorywki (7 cm) i orki siewnej (20 cm) na poziom plonów zielonej masy międzyplonów ścierniskowych jedynie w roku suchym. Wówczas to, orka głębsza wydobywała wilgotniejsze warstwy gleby i stwarzała lepsze warunki kiełkowania nasion, dzięki czemu było większe zagęszczenie roślin, a w efekcie plony zielonej masy. W latach o większej ilości opadów różnice pomiędzy orką i podorywką zacierały się. Z kolei Batalin [1] oraz Jelinowska, Jelinowski i Sypniewski [10] uzależniają głębokość orki siewnej pod międzyplony od warunków glebowych, zalecając na glebach lżejszych orkę płytszą (10-12 cm) a na zwięźlejszych głębszą (ok.18 cm). Kos [11] opowiada się za orką głębszą (15 cm), gdyż przy tej orce plon powietrznie suchej masy międzyplonów (rzepak, słonecznik i bobik) był większy o 8,4 % w stosunku do uzyskanego po podorywce (10 cm) i aż o 41,3 % w siewie bezorkowym. Wojciechowski [20] udowodnił, że najmniej korzystną uprawą pod rzepak międzyplonowy, okazało się talerzowanie, po którym uzyskano plon świeżej masy o 15,4 % niższy niż po orce wykonanej na głębokość 12 cm i o 16,9 % po orce średniej 20 cm. Należy jednak zaznaczyć, że w lata o suchym okresie wegetacji międzyplonów, plony rzepaku międzyplonowego uzyskane po talerzowaniu i po orkach (niezależnie od głębokości) nie wykazały istotnego zróżnicowania.

Część wyników badań dowodzi natomiast, że zadawalające efekty uzyskać można przy płytszej uprawie gleby. Gregorova [9] zaleca uprawę międzyplonów ścierniskowych z rodziny krzyżowych po orce na głębokość 10-12 cm, podobnie jak Novaček [16]. Radomska [18] czy Zielińska i Zieliński [21] twierdzą, że wystarczające przygotowanie roli pod zasiew międzyplonów można uzyskać przy użyciu glebogryzarki lub talerzówki. Dančik [4] widzi możliwość zastosowania przy uprawie międzyplonów siewu bezpośredniego, chociaż może to pociągnąć za sobą niewielki spadek plonów i wzrost zachwaszczenia. Na takie uproszczenia nie zgadza się Bochniarz [3] twierdząc, że lepsza jest orka płytka (10 cm) niż każda inna uprawka powierzchniowa w tym talerzowanie czy glebogryzarka. Natomiast Malicki, Kolasa i Lecyk [15] twierdzą, że plony zielonej masy międzyplonów ścierniskowych zależą tylko od doboru rośliny międzyplonowej i warunków sezonowych, a sama uprawa roli nie różnicuje ich.

Przedstawione doniesienia, w pełni potwierdzają słuszność badań nad tym elementem zmianowania i stosowania ich w praktyce. Wiąże się to, nie tylko z podniesieniem produktywności gleb, ale również jakością uzyskanego plonu, czy ochroną środowiska rolniczego. Wyniki wielu badań wykazują, że zaczyna zaznaczać się kierunek w doborze gatunków roślin międzyplonowych. Powinny tu dominować rośliny krzyżowe, ze względu na dużą rolę fitosanitarną jak też aspekt ekonomiczny ich uprawy. Niewyjaśniona wydaje się pozostawać agrotechnika międzyplonów ścierniskowych, zwłaszcza w konkretnych fragmentach zmianowania.

Literatura