Problemy dobrostanu zwierząt...

prof. dr hab. Roman Kołacz
dr Bożena Króliczewska
AR we Wrocławiu

Wielkostadne systemy utrzymania drobiu nie zawsze należą do przyjaznych dla ptaków, niekiedy ograniczają ich instynkty czy normalne wzorce zachowania się, przez co są przyczyną licznych stresów, zaburzeń w strefie emocjonalnej i somatycznej oraz urazów i schorzeń. Dlatego też od pewnego czasu w wielu krajach, głównie europejskich, obserwuje się odchodzenie od takich systemów produkcji, a przynajmniej łagodzenie jej ekstremalnych rozwiązań w kierunku tzw. dobrostanu zwierząt (welfare, well-being).

Metody oceny dobrostanu zwierząt uwzględniają aspekty behawioralne, zdrowotne, jak również wiele wskaźników fizjologicznych. Metody te służą również pośrednio do oceny systemów utrzymania drobiu, które coraz częściej są obwarowywane przepisami prawa. Prawo to dotyczące ochrony dobrostanu zwierząt w wymiarze europejskim, określa dopuszczalne systemy i warunki utrzymania, transportu i uboju ptaków. Prawo to zawarte jest w szeregu konwencjach Rady Europy i dyrektywach Unii Europejskiej.

Dobrostan zwierząt definiowany jest przez Brooma [7] jako stan, w którym organizm potrafi uporać się z trudnościami występującymi w środowisku jego życia. W innej definicji dobrostan interpretowany jest jako stan zdrowia fizycznego i psychicznego osiąganego w harmonii organizmu ze środowiskiem [19]. Stan ten może przybierać różne poziomy – od dobrego [good welfare] do złego [poor welfare], [8]. Ocena poziomu dobrostanu może być prowadzona w oparciu o kryteria naukowe, które uwzględniają: wskaźniki fizjologiczne organizmu, zdrowotność zwierząt oraz wzorce behawioralne.

Broom [9] wymienia, że cechami charakterystycznymi dla nieodpowiedniego, niskiego poziomu dobrostanu zwierząt mogą być:

• obniżony poziom zdolności adaptacyjnych względem sytuacji stresowych,
• obniżenie zdolności wzrostu i rozrodu,
• uszkodzenia ciała,
• choroby,
• immunosupresja,
• fizjologiczne przeciwstawianie się trudnościom,
• behawioralne przeciwstawianie się trudnościom,
• patologie behawioralne,
• autonarkotyzm,
• niechęć okazywania zachowań przeciwstawnych,
• ograniczenie naturalnych reakcji i behawioru.

Ten sam autor w innej pracy [8] podaje również, że cechami wysokiego poziomu dobrostanu są:

• przejawianie różnorodnych form normalnego zachowania się,
• utrzymanie w normie wskaźników fizjologicznych,
• utrzymywanie w normie wzorców behawioralnych.

Jak widać z powyższego zestawienia, reakcje behawioralne zwierząt mają olbrzymie znaczenie w ocenie dobrostanu, a przez to pozwalają również na ocenę różnych systemów utrzymania zwierząt, w tym także drobiu.

Reakcje behawioralne a dobrostan kur

U drobiu grzebiącego do naturalnych wzorców zachowania się zaliczane są m.in.: ruch, grzebanie, dziobanie, poszukiwanie i pobieranie pokarmu, rozpościeranie i trzepotanie skrzydłami, stroszenie piór, kąpiele piaskowe i słoneczne, wysiadywania w gnieździe, siadanie na grzędzie.

Ograniczenie możliwości manifestowania tych wzorców zachowania się drobiu utrzymywanego w intensywnych systemach, w tym również w systemie bateryjnym, może prowadzić do cierpienia ptaków zarówno w sferze psychicznej jak i fizycznej, co manifestuje się nienormalnymi formami zachowania lub urazami i schorzeniami. I tak, u kur nie mających możliwości grzebania i dziobania pokarmu z podłoża obserwuje się wzrost częstotliwości zachowań nienormalnych, objawiających się wydziobywaniem piór u innych ptaków [6]. McLean i wsp.[22] i Appleby i wsp.[1] podają, że pterofagię znacznie częściej obserwuje się u kur w chowie bateryjnym, niż w innych systemach. Blokhuis [6] twierdzi, że wydziobywanie piór jest dla ptaków bolesne, towarzyszy mu często krwawienie, a odsłonięta skóra jest bardziej narażona na liczne urazy zewnętrzne. Na bolesność pterofagii zwracają także uwagę Wechsler i Huber-Eicher [30] i podkreślają, że nawyk ten znacznie częściej występuje w systemach, gdzie kury pozbawione są grzędy. Savory i wsp.[26] wskazują, że pterofagia pojawia się również w stadzie wtedy , gdy kurom podawana jest pasza, która jest przez nie szybko zjadana.. W naturalnych warunkach kury przeznaczają około 50 % czasu na poszukiwanie i pobieranie pokarmu. Dlatego wydziobywanie piór jest uważane przez Wennricha [31] jako patologiczny wzorzec odżywiania. Przyczyną pterofagii może być także pozbawienie kur kąpieli piaskowych [29]. W utrzymaniu klatkowym uniemożliwiającym manifestację tego wzorca obserwuje się tzw. "puste" kąpiele piaskowe, co wg Baxtera [4] świadczy o dużej frustracji ptaków i ich obniżonym dobrostanie.

Innym objawem frustracji a jednocześnie zachowaniem rekompensującym zachowanie normalne jest tzw. "pseudogniazdowanie" lub inaczej nazywane zachowanie nieśne "puste", obserwowane u kur utrzymywanych w klatkach bateryjnych [3,4]. Autorzy ci twierdzą, że pozbawienie kur gniazdowania wywołuje u nich duży niepokój i jest przyczyną ich cierpienia psychicznego i stanowi jeden z ważniejszych problemów behawioralnych kur.

Zaburzenia behawioralne u kur prowadzą w intensywnych hodowlach do kanibalizmu, którego przyczyny są bardzo zróżnicowane. Należy podkreślić, że częstość występowania kanibalizmu u kur w systemie bateryjnym jest niższa, niż w systemach podłogowych [14,18].

Jedną z dyskusyjnych metod zapobiegania kanibalizmowi jest obcinanie dziobów u kurcząt, powodując zarówno ostry jak i chroniczny ból u ptaków oraz objawy depresji [15,25].
Silny stres i cierpienie kur wywoływane są także w praktyce hodowlanej w wyniku przepierzania kur dla wydłużenia cyklu produkcyjnego. Zabieg ten związany z radykalnym ograniczeniem paszy i wody oraz światła prowadzi do gwałtownego wzrostu zachorowalności i śmiertelności kur [12,23,25].
Zabieg ten jest zabroniony ustawodawstwem UE.

Implikacje zdrowotne a dobrostan kur

Stan zdrowia kur zawsze świadczy o poziomie dobrostanu, ale i dobrostan ptaków wpływa na ich zdrowotność [10]. Schorzenia będące następstwem obniżonego poziomu dobrostanu, a jednocześnie wynikające z systemu czy technologii utrzymania nazywane są technopatiami.

Do najczęściej wyliczanych technopatii u drobiu należą schorzenia kończyn. Schorzenia te są opisywane u tych kur, które utrzymywano w systemach ograniczających im niezbędną powierzchnię do takich ćwiczeń ruchowych, jak spacer, bieganie, rozpościeranie skrzydeł [1,16].

McLean i wsp.[22] a także Knowles i Broom [21] wykazali, że wytrzymałość kości na złamania u kur z chowu bateryjnego jest niższa o 41% w porównaniu do kości u kur z chowu tradycyjnego. Duff [11] pisze o syndromie "klatkowego zmęczenia kur" będących w dobrej nieśności i kondycji, u których występuje nagłe przewrócenie się na grzbiet, często z towarzyszącym paraliżem. U kur tych obserwuje się kruchość i łamliwość kości długich, deformację mostka i żeber. Również Bhat [5] opisuje paraliż kur utrzymywanych w klatkach, znajdujących się w pozycji leżącej grzbietowej z objawami osteoporozy.
Także i inni autorzy [1,3,4,21,25] uważają, że ograniczenie wolności ruchu obserwowane szczególnie w klatkach bateryjnych jest przyczyną słabości kończyn, które manifestują się jako deformacje, osteoporoza, złamania czy dyschondroplazje oraz słabość mięśni.

Konsekwencjami słabości kończyn może być zwiększona częstotliwość złamań, kulawizny, silny ból, niemożność pobierania pokarmu i wody, a przez to cierpienie z powodu głodu i pragnienia, wycieńczenie organizmu i śmierć.

Do schorzeń kończyn powstających na tle warunków utrzymania należy zaliczyć uszkodzenia palców i stopy. Tauson.[28] wykazał, że u kur w klatkach bateryjnych częściej występują: rogowacenie stopy, liczne jej pęknięcia, niekontrolowany przerost pazura i złamania lub zwichnięcia palców. Wyposażenie klatek w taśmy ścierne służące do ścierania pazurów oraz w gniazda i grzędy znacząco zredukowało liczne uszkodzenia stopy i palców [13,24,27]. Hill [17] podaje, że zdrowotność stóp i palców nie budzi żadnych zastrzeżeń w systemie ściółkowym, chyba że dochodzi do zawilgocenia ściółki.
Nieprawidłowa konstrukcja klatek bateryjnych może być także przyczyną uwięźnięcia głowy lub szyi pomiędzy prętami klatki, co może spowodować uraz lub śmierć ptaków [1].
Przedstawione wyżej zaburzenia behawioralne i zdrowotne są oczywiście, tylko przykładowymi wyznacznikami dobrostanu.

Prawne aspekty ochrony dobrostanu drobiu w UE

Przepisy prawa europejskiego w zakresie ochrony dobrostanu drobiu dotyczą:

• warunków utrzymania,
• warunków transportu,
• warunków uboju i uśmiercania.

W Europie prawo dotyczące dobrostanu zwierząt jest stanowione przez dwie instytucje: Radę Europy i Unię Europejską. Aktami prawnymi Rady Europy dotyczącymi warunków utrzymania drobiu jest Europejska Konwencja Rady Europy dotycząca Ochrony Zwierząt Gospodarskich z 1976 roku oraz zalecenia do tej konwencji:

• zalecenia dotyczące kur domowych z 1995,
• zalecenia dotyczące strusi z 1997,
• zalecenia dotyczące indyków z 2001,
• zalecenia dotyczące kaczek i gęsi z 1999.

W Unii Europejskiej prawo dotyczące utrzymania drobiu jest regulowane przez trzy dyrektywy:

• Dyrektywa UE – 88/166 dotycząca minimalnych warunków utrzymania niosek w klatkach,
• Dyrektywa UE – 1999/74 ustanawiająca podstawowe standardy utrzymania kur nieśnych,
• Dyrektywa UE 0 1998/58 ustanawiająca minimalne standardy utrzymania zwierząt gospodarskich (tą dyrektywą objęty jest inny drób niż nioski).

Należy w tym miejscu podkreślić, że z godnie z obowiązującym prawem UE stosowane obecnie klatki bateryjne w chowie niosek mogą być użytkowane do 1 grudnia 2012 jako klatki przejściowe, przy czym minimalna powierzchnia na jedną kurę musi wynosić 550 cm² i muszą być wyposażone w urządzenia do skracania pazurków.
Po 1 grudnia 2012 użytkowanie tych klatek będzie już zabronione, a w ich miejsce wejdą tzw. klatki udoskonalone. Klatki te zgodnie z Dyrektywą 99/74 muszą zapewniać minimalną powierzchnię 750 cm² / kurę i powinny być wyposażone w gniazda, grzędy, pojemnik na ściółkę lub piasek oraz urządzenie do skracania pazurków. Klatki te winny więc zapewniać kurom manifestowanie prawidłowych wzorców behawioralnych, a przez to poprawiać ich dobrostan.


Piśmiennictwo

[1] Appleby MC, Hughes BO: Welfare of laying hens in cages and alternative systems; environmental, physical and behavioral aspects. World's Poultry Science Journal 47, 1991, 109-128.
[2] Appleby MC, Hughes BO: The Edinburgh Modified Cage for laying hens. British Poultry Science 36, 1995, 707-718.
[3] Appleby MC, Smith SF, Hughes BO: Nesting, dustbathing, and perching by laying hens in cages: Effects of design on behavior and welfare. British Poultry Science 34, 1993, 835-847.
[4] Baxter MR: The welfare problems of laying hens in battery cages. Veterinary Record 134, 1994, 614-619.
[5] Bhat G.A.: Cage layer fatigue- an important problem in cage layer operations. Poultry Adviser 26, 1993, 61-62.
[6] Blokhuis H.J.: The effect of a sudden change in floor type on pecking behavior in chicks. Applied Animal Behaviour Science 22, 1989, 65-73.
[7] Broom D.M.: Animal Welfare defined in terms of attempts to cope with the environment. Acta Agric.Scand.Sec.A. Anim.Sci.Suppl.,27, 1996, 22-28.
[8] Broom D.M.: Welfare evaluation. Appl. Anim. Behav. Sci. 54, 1997, 21-23.
[9] Broom D.M.: Indicators of poor welfare.Brit.Vet.J. 142, 1986, 524.
[10] Broom D.M.: Animal welfare: the concept and the issues. In Attitudes to Animals: Views in Animal Welfare, ed.F.L. Dolins, Cambridge, Cambridge University Press. 1999, 129-142.
[11] Duff S.R. I.: Diseases of the musculoskeletal system. Poultry Diseases, ed. Jordan F. T. w, 3rd Edition, Bailliere Tindall, Chapter 35, 1990
[12] Duncan ET.: University of Guelph. Letter to CA Deputy Attorney General Gregory Go not re, November 13, 2000, Opinion No. 1000-1004.
[13] Duncan, E.T., Appleby, M.C. and Hughes, B.O.: Effects of perches in battery cages on production and welfare of laying hens. British Poultry Science, 1991.
[14] Duncan, I.J.H. An overall assessment of poultry welfare. In: Proceedings, First Danish Seminar on Poultry Welfare. Ed. Sorensen, L.Y. Copenhagen, Denmark, 1978.
[15] Gentle MJ, Waddington D, Hunter LN, et al.: Behavioral evidence for persistent pain following partial beak amputation in chickens. Applied Animal Behavior Science 27, 1990, 149-157.
[16] Gregory N.G. and Wilkins L.J.: Broken bones in hens. Veterinary Record, 1991, 129-559.
[17] Hill, J.A..: Egg production in alternative systems - a review of recent research in the UK. Research and Development in Agriculture 3, 1986, 13-18.
[18] Hughes, B.O. and Wood-Gush, D.G.M. 1977. Agonistic behavior in domestic hens: the influence of housing method and group size. Animal Behaviour
[19] Hughes, B.O.: Welfare of intensively housed animals. Vet.Res. 123, 1988, 33.
[20] Knowles T. G., Broom D. M. Gregory N.G. and Wilkins L.J.: Effect of bone strength on the frequency of broken bones in hens. Research in Veterinary Science 54, 1993, 15-19.
[21] Knowles, T.G. and Broom, D.M.: Limb bone strength and movement in laying hens from different housing systems. Veterinary Record 126, 1990, 354-356.
[22] McLean, K.A., Baxter, M.R. and Michie, W.: A comparison of the welfare of laying hens in battery cages and in a perchery. Research and Development in Agriculture 3: 93-98.25, 1986, 1056-1062.
[23] Millman S. 2000 Farm Animals and Sustainable Agriculture, The Humane Society of the United States. Letter to CA Deputy Attorney General Gregory Gonot re, November 11, 2000. Opinion No. 1000-1004.
[24] Robertson, E.S., Appleby, M.C., Hogarth, G.S. and Hughes, B.O.: Modified cages for laying hens: a pilot trial. Research and Development in Agriculture 6, 1989, 107-114.
[25] Rollin B. E.: Farm Animal Welfare: Social, Bioethical and Research Issues. Ames: Iowa State University Press, 1995.
[26] Savory, C.J., Wood-Gush, D.G.M. and Duncan, I.J.H.: Feeding behaviour in a population of domestic fowls in the wild. Applied Animal Ethology 4, 1978, 13-27.
[27] Tauson, R.: Cages: how could they be improved? In: The Laying Hen and its Environment. Ed. Moss, R. Martinus Nijhoff, The Hague, 1980, 269-304.
[28] Tauson, R.: Avoiding excessive growth of claws in caged laying hens. Acta Agriculture Scandinavia 36, 1986, 95-106.
[29] Vestergaard K, Hogan JA, Kruijt JP:The development of a behavior system: Dustbathing in the Burmese Red Junglefowl I. The influence of the rearing environment on the organization of dustbathing. Behaviour 112, 1990, 99-116.
[30] Wechsler B, Huber-Eicher B: The effect of foraging material and perch height on feather pecking and feather damage in laying hens. Applied Animal Behaviour Science 58, 1998, 131-141.
[31] Wennrich, G.: Studien zum Verhalten verschiedener Hybrid-Herkunfte von Haushuhnen (Gallus domesticus) in Bodenintensivhaltung mit besonderer Beruchsichtigung aggressiven Verhaltens souvie des Federpickens und des Kannibalismus. 5. Mitteilung: Verhaltensweisen des Federpickens, 1975.