Podręcznik kształcenia zawodowego – Jaki ?

Szkoły rolnicze są szkołami zawodowymi funkcjonującymi dla jakże specyficznej grupy zawodów. Późniejsza aktywność zawodowa większości absolwentów tych szkół ma bezpośredni wpływ na zdrowie, czasami nawet życie człowieka i na przekształcanie przyrody, czyli modelowanie środowiska naturalnego. Zatem organizacja procesu kształcenia w tych zawodach powinna nie tylko sprzyjać opanowaniu wiedzy merytorycznej, ale z równą starannością wspierać kształtowanie postaw zawodowych.
Źródło informacji, z którego korzystają zarówno uczniowie jak i nauczyciele powinno stwarzać takie warunki. Jeszcze kilkanaście lat temu jedynym źródłem informacji, przede wszystkim dla ucznia, był podręcznik. Dziś już tak nie jest. Źródła informacji bywają różne. Czym więc powinien być podręcznik?
Zgodnie z ujęciem encyklopedycznym – podręcznik to książka przeznaczona do celów dydaktycznych; ma charakter wykładu systematyzującego wiadomości z danej dziedziny wiedzy w zakresie dostosowanym do programu i na poziomie przygotowania odbiorcy; także zbiór tekstów dobranych metodycznie.
Z formalnego punktu widzenia, podręcznik przeznaczony do kształcenia w zawodzie zawiera systematyczną prezentację wybranych, powiązanych tematycznie treści nauczania, zawartych w blokach programowych, ujętych w podstawie programowej kształcenia w zawodzie, a ponadto umożliwia uczniom nabycie kwalifikacji zawodowych. Zgodnie z odpowiednią podstawą prawną powinien posiadać określoną strukturę i oznakowanie. Aby mógł w szkole funkcjonować legalnie musi być wpisany do wykazu prowadzonego przez Ministra Edukacji.
Wymienione elementy nie podlegają dyskusji. Po prostu tak ma być. Dyskutować natomiast trzeba nad funkcjonalnością nowoczesnego podręcznika kształcenia zawodowego. Przyjmując, że nauczyciel i podręcznik powinni tworzyć dość zgrany duet można przyjąć że, współczesny podręcznik kształcenia zawodowego tak jak współczesny nauczyciel powinien
Wskazywać drogę, ale nie prowadzić …
Otwierać rozdziały, ale ich nie zamykać …
Rozbudzać zainteresowania zawodowe i bodźcować ich rozwój …
Wykorzystywać możliwości różnych kanałów sensorycznych …
Tworzyć wrażenie tajemniczości dla budowania postaw odkrywców …
Korzystać z zaplanowanych niedopowiedzeń dla budowania postaw aktywnych wobec rzeczywistości zawodowej…
Zapewniać profesjonalizm proponując to co „dziś” i przewidywać „jutro”…
Dziś największe znaczenie dla funkcjonalności podręcznika ma traktowanie go jako komunikatu obrazującego (przekaz) między nadawcą – autorem, a odbiorcą - uczniem.
Zdaniem R. Jakobsona każdy komunikat pełni sześć funkcji: poznawczą, emotywną, fatyczną, apelu, metajęzykową, poetycką.
Podręcznik kształcenia zawodowego wtedy pełni funkcję poznawczą wobec opisywanych procesów technologicznych, czy ich teoretycznych podstaw, kiedy dostarcza o nich informacji eksponowanych przez tekst i środki pozatekstowe.
Funkcja emotywna - określa stosunki zachodzące pomiędzy komunikatem, w naszym przypadku podręcznikiem, a nadawcą tego komunikatu, czyli autorem podręcznika. Podręcznik nie tylko dostarcza wiedzy o przedmiocie, lecz także określa postawę autora wobec przedmiotu, czego wyrazem są zwroty oceniające typu: znakomita (np. rasa czy odmiana ), wielki (np. zysk), słaby (np. plon), udany (np. eksperyment, projekt).
Sposoby wyrażania informacji o różnym stopniu ważności (strukturalizacja wiedzy) świadczą o pełnieniu przez podręcznik funkcji emotywnej.
Funkcja fatyczna - ma na celu nawiązanie, podtrzymywanie lub przerwanie komunikacji. Autor podręcznika powinien mieć świadomość dla kogo pisze, uwzględniać specyfikę przedmiotu. Na przykład relacja autora podręcznika hodowli zwierząt o ich dobrostanie powinna być urozmaicona, obrazowa, żywa, obfitująca w skonkretyzowane opisy, apelująca do wyobraźni. Poza tym prezentacja informacji w formie reprodukcji fotografii, mapek, szkiców, schematów czy diagramów podtrzymuje uwagę ucznia, zaciekawia.
Funkcja apelu - określa stosunki zachodzące pomiędzy komunikatem a odbiorcą i ma na celu wywołanie u odbiorcy określonej reakcji. Odnosząc tę kwestię do podręczników należy zauważyć, że powinny one służyć realizacji celów danego przedmiotu nauki szkolnej. Należy także przyjrzeć się zadaniom i pytaniom znajdującym się w podręczniku, ocenić ich związek z treścią, stopień trudności, przydatność do sprawdzania nie tylko wiedzy, lecz także umiejętności i sprawności.
Funkcja metajęzykowa - odnosi się do sposobu, w jakim kodowany jest określony komunikat. Kod to język komunikatu. Podręcznik redagowany jest w określonym, najczęściej fachowym, języku. Chodzi tu o komunikatywność języka, jednoznaczność poleceń, unikanie zdań długich i zawiłych, stosowanie zdań wiążących się logicznie.
Funkcja estetyczna - wskazuje, że ważna jest strona estetyczna podręcznika czyli jakość wydania, estetyka języka, ilustracji, mapek, wykresów, tabel, jakość papieru, druku, okładki, kolor, atrakcyjność wyglądu, ciężar czy poręczność w użytkowaniu.
Czy zatem książkowa forma podręcznika odchodzi w niebyt? W kształceniu zawodowym pewnie tak. Należy przyzwyczajać się do tego, że te tradycyjne zastępować będą podręczniki:

• Segmentowane (dla jednego działu, modułu – łatwo można je wymieniać i modyfikować)
• Integrowane (łączące formy tradycyjną i elektroniczną)
• Elektroniczne (pozwalające wykorzystać możliwości szybkiej informacji pochodzącej z sieci oraz możliwości wizualizacyjne jakie stwarza technologia informacyjno-komunikacyjna)

Być może w niedługim czasie zacznie się pracować nad podręcznikiem aktywnym wykorzystującym zarówno możliwości ludzi (zarówno nauczycieli jak i uczniów) i wielu zintegrowanych urządzeń oraz żywych organizmów.
W szkole wybór podręcznika pozostawiono nauczycielowi prowadzącemu zajęcia edukacyjne. Warto więc podsumowując, zastanowić się, kiedy podręcznik może być wsparciem dla nauczyciela. Tak będzie wtedy, kiedy podręcznik oszczędzi nauczycielowi niewdzięcznej pracy dokumentacyjnej i poprawi atrakcyjność prowadzonych przez niego zajęć. Zatem nauczyciel wybierze podręcznik, który:
jest zgodny z programem nauczania
zawiera skonkretyzowane wymagania programowe
zawiera atrakcyjną z pedagogicznego punktu widzenia obudowę
jest wsparty zestawem ćwiczeń
ma załączniki w postaci nośników elektronicznych z istotnymi materiałami ilustracyjnymi (statycznymi lub dynamicznymi).
zawiera wskazówki wspierające nauczyciela w organizowaniu zajęć z użyciem podręcznika
zawiera przykłady testów sprawdzających wiedzę i umiejętności uczniów (słuchaczy).
Przed nową erą podręczników nie ma odwrotu. Hamulcem jednak jest niewystarczający poziom przygotowania autorów i wydawców do podejmowania takich wyzwań. W odniesieniu do kształcenia w zawodach rolniczych być może tę lukę edukacyjną zechce zmniejszyć nowe Krajowe Centrum Edukacji Rolniczej.