Kierunki w budowie nowych obór i zalecenia UE

Dr inż. Zbigniew Pankowski
IBMER Oddział Poznań

Wejście Polski do UE, a nawet poszerzenie kontaktów rynkowych z tą organizacją, związane jest z potrzebą dostosowywania szeroko pojętej technologii chowu zwierząt, w tym bydła do obecnie     obowiązujących i dających się przewidzieć wymagań i przepisów. Niniejsze opracowanie przedstawia w ogólnych zarysach tendencje w budowie nowych obór i wymagania w stosunku do warunków chowu wynikające z zaleceń Unii Europejskiej. W krajach UE obowiązują normy określające dokładnie warunki chowu i na podstawie powstają normy dla całej UE, które obejmują następujące zakresy:

• dobrostan zwierząt,
• bezpieczeństwo pracy,
• ochronę środowiska przed emisją szkodliwych substancji płynnych i gazowych oraz hałasem i innymi niedogodnościami związanymi z sąsiedztwem obiektów chowu.

Dobrostan zwierząt

Odpoczynek. Czas odpoczynku obejmuje u bydła 40-60 %. Właściwe wymiary i kształt stanowiska mają ogromne znaczenie dla tej fazy bytowania. W oborach uwięziowych należy zapewnić przestrzeń dla łba i kończyn, a na stanowiskach zakończonych rusztem ważne jest zabezpieczenie przed uszkodzeniem wymion. W tabeli 1 podano zalecane wymiary stanowisk uwięziowych.

Zgodnie z naturalnym sposobem pobierania paszy przez bydło, uwięź winna umożliwić ruch krowy do przodu oraz typowe dla bydła ruchy przy wstawaniu, kładzeniu się i cofaniu (co umożliwia oddawanie kału i moczu poza stanowisko).

Bydło w oborach uwięziowych musi mieć możliwość okresowego (około 60 dni w roku) poruszania się na pastwiskach i wybiegach. W oborach wolnostanowiskowych legowiska muszą umożliwić kładzenie się i wstawanie w sposób właściwy dla krów. Zalecane wymiary przedstawiono w tabeli 1. Liczba stanowisk legowiskowych powinna odpowiadać liczbie zwierząt, w przeciwnym wypadku słabsze osobniki nie są dopuszczane do stanowisk wypoczynkowych. Obserwacje dowiodły, że bydło wybiera najczęściej stanowiska ścielone. Zapotrzebowanie ściołów dla różnych technologii chowu przedstawiono w tabeli 1.

Tabela1: Podstawowe wymiary stanowisk w oborze różnych typów i zapotrzebowanie na ściółkę słomiastą

Ruch. W oborach głębokich, z uwagi na miękkie podłoże pożądane jest stosowanie nieścielonego korytarza przy stole paszowym lub udostępnienie szorstkiej powierzchni na wybiegach. Korytarze komunikacyjne muszą mieć szerokość umożliwiającą wymijanie się krów (przy żłobie min.3 m, pozostałe 2 m). Należy pamiętać, że podłogi pełne (zwłaszcza w oborach bezściołowych) są stale wilgotne i śliskie, natomiast szczelinowe zwiększają punktowe obciążenie racic.

Dostęp do paszy i wody. Kształt i wymiary stanowisk żywieniowych mają ważne znaczenie dla komfortu bytowania krów. W oborach uwięziowych i kombiboksowych wysokość krawędzi żłobu nie powinna przekraczać 30 cm, a grubość 15 cm. Krawędź elastyczna (gumowa) może być wyższa. Dno żłobu winno być 10-15 cm powyżej stanowiska. Stwierdzono, że w oborach wolnowybiegowych stosunek liczby stanowisk żywieniowych do liczby zwierząt może wynosić 1:1,2 Wówczas liczba wypchnięć nie przekracza 5%.

Dostęp do paszy treściwej. Jeśli pasza jest dawkowana indywidualnie to liczba krów przypadająca na jedno stanowisko wynosi do 25 sztuk. W dużych oborach stosuje się często system TMR i podziałowe grupy żywieniowe.

Dostęp do wody. W oborach uwięziowych montuje się poidła miskowe, zwykle 1 na 2 stanowiska. W oborach wolnowybiegowych minimalna liczba poideł korytowych wynosi 1 na 60 sztuk, jednak korzystne jest instalowanie większej liczby poideł oddalonych od siebie. Za optymalną uważa się liczbę 25 sztuk na 1 poidło przy prędkości dopływu wody 15 l/min.

Usuwanie odchodów i ścielenie. Charakterystyczna dla bydła pozycja w czasie oddawania kału i moczu, umożliwia stosowanie urządzeń zmniejszających zanieczyszczenie stanowiska (tresery, rygle).
Im większa ilość ściółki, tym mniejsza jest emisja zapachów, dlatego należy stosować ilości podane w tabeli 1. Ukształtowanie korytarzy musi zapewnić szybki odpływ gnojówki, a odchody powinny być usuwane codziennie (oprócz obór głębokich).

Mikroklimat. Mikroklimat jest ważnym czynnikiem dobrostanu zwierząt. Zwierzęta muszą przebywać w odpowiednich warunkach, zwłaszcza w odniesieniu do temperatury i wilgotności oraz przepływu powietrza w strefach przebywania. W oborach stosuje się zwykle wentylację grawitacyjną, dlatego wysokość budynku, otwory wlotowe i wylotowe muszą być prawidłowo zwymiarowane i zaopatrzone w system regulacji.
Kubatura w pomieszczeniu dla dorosłych zwierząt winna wynosić 15-20 m³/SD, a różnica poziomów między wlotem a wylotem powietrza co najmniej 3 m. Podciśnieniowa wentylacja mechaniczna pozwala na właściwe ukierunkowanie wlotu zanieczyszczonego powietrza. Prędkość ruchu powietrza w strefie przebywania zwierząt mieści się w granicach 0,1-0,3 m/s. Ilość powietrza zależy od masy dorosłej krowy i wynosi na godzinę 60-300 m³/SD w zależności od pory roku Właściwa wentylacja powinna usunąć z pomieszczenia nadmiar pary wodnej tak, by wilgotność nie przekraczała 80%.
Kanały gnojowicowe należy połączyć ze zbiornikiem przez syfony, a mieszanie gnojowicy w kanałach i zbiornikach podpodłogowych przeprowadzić, gdy zwierzęta są poza budynkiem. Powietrze (zanieczyszczone gazami) powinno wypływać na zewnątrz przez otwór umieszczony w najwyższym punkcie budynku. Przy przepływie naturalnym prędkość wylotu powietrza wynosi 3-7 m/s. Jeśli, z uwagi na otoczenie, trzeba zwiększyć prędkość powietrza wylotowego stosuje się wentylację mechaniczną. Wiąże się to ze wzrostem zużycia energii hałasem w najbliższym otoczeniu obory.

Warunki pracy obsługi

Obciążenie pracą fizyczną w oborach uwięziowych o obsadzie powyżej 20 SD wynosi 13,7 kJ/min i przekracza dopuszczalne granice dla kobiet (12 kJ/min). W oborach wolnostanowiskowych obciążenie jest o około 15% niższe. Ze wzrostem liczby zwierząt obciążenie fizyczne wzrasta, aż do granicy, powyżej której trzeba zwiększyć obsługę lub wprowadzić nowe urządzenia.

Zanieczyszczenia środowiska

W toku produkcji zwierzęcej powstają gazy i ciekłe zanieczyszczenia. Emisje zanieczyszczeń z budynków inwentarskich można ograniczyć przez zwiększenie czystości i poprawną organizację żywienia, stosowanie środków zmniejszających wydzielanie gazów, stosowanie podłóg szczelinowych, właściwe magazynowanie odchodów, utwardzanie otoczenia zbiorników i płyt gnojowych. Płyta obornikowa musi mieć pojemność pozwalającą na składowanie przez 6 miesięcy, odpowiednie nachylenie w kierunku zbiornika wody gnojowej i trójstronną obudowę. Odchody płynne powinny wpływać do zbiorników poniżej lustra cieczy. Należy również wspomnieć, że podczas wypasu bydła na pastwiskach powstaje z odchodów 30-40 % gazów wydzielanych do atmosfery, które rozprzestrzeniają się swobodnie.

Kształt przyziemia i budynek

Podstawowym czynnikiem wpływającym na kształt budynku jest system chowu, który określa:

•  zakres swobody ruchu zwierząt,
•  postać odchodów i system ich usuwania.

Przyjęcie systemu chowu wynika z możliwości utylizacji odchodów, a z przyjętej technologii – sposób wykonywania prac obsługowych, a więc ukształtowanie przyziemia, dobór maszyn i urządzeń i potrzeba takich budowli, jak gnojownia, zbiornik gnojowicy, zbiornik ścieków, jak również stałe wyposażenie budynku, technika doju, szerokość dostępu do żłobu.

Zadaniem budynku jest zapewnienie właściwego mikroklimatu w różnych porach roku. W oborach uwięziowych warunki są dostosowywane do przebywającej w oborze przez dłuższy czas obsługi,  natomiast w oborach wolnowybiegowych odpowiadają wymaganiom bydła.

Nowoczesna obora musi spełniać następujące warunki:

• produkować mleko wysokiej jakości przy kosztach produkcji gwarantujących opłacalność,
• stwarzać właściwe warunki bytowania zwierzętom a pracy obsłudze,
• oddziaływać na środowisko w sposób umożliwiający naturalną redukcję substancji (gazów i cieczy) powstających w toku produkcji.

Na rys. 1 przedstawiono wysokość kosztów budowy jednego stanowiska w różnych typach obór, przy wzrastającej obsadzie. Przy obsadzie około 30 SD koszty budowy obory uwięziowej i wolnostanowiskowej są wyrównane, a powyżej 60 SD niższe są koszty w oborach wolnostanowskowych.

Zasadą przyjętą przy budowie współczesnych budynków inwentarskich jest: nie oszczędzać na jakości przyziemia, a zmniejszać koszty budynku okrywającego. Takie podejście wynika z tego, że:

• awarie przyziemia i pracujących na nim urządzeń zagrażają bezpośrednio zwierzętom i obsłudze, a wyciekanie do otoczenia odchodów zatruwa najbliższe środowisko,
• bydło odznacza się duża tolerancją na niskie temperatury dlatego, przy właściwej wentylacji i utrzymaniu wilgotności w wymaganych granicach (80%), zadaniem budynku jest ochrona przed deszczem, śniegiem i wiatrem,
•  krowy o dużej wydajności wydzielają znaczną ilość ciepła (około 900 W) ogrzewającego pomieszczenie, a w niektórych systemach, np. na głębokiej ściółce, obornik jest dodatkowym źródłem ciepła,
•  trwałość budynków związanych z produkcją zwierzęcą winna odpowiadać przebiegowi zmian zachodzących w technologiach chowu, a więc okresowi 20-25 lat.

Modernizacja i adaptacja istniejących budynków

Obniżenie kosztów inwestycji można osiągnąć modernizując istniejące budynki inwentarskie i adaptując np. stodoły, stajnie, itp. Trwałość budowanych w przeszłości budowli jest na ogół większa niż stosowanie systemów chowu, organizacja pracy w rolnictwie i trwałość maszyn. Ponadto liczebność obsady musi zapewnić opłacalność produkcji. W tej sytuacji należy na wstępie stwierdzić, jaki będzie cel i zakres modernizacji, np.: polepszenie jakości mleka, zwiększenie produkcji, zmniejszenie uciążliwości obsługi, przystosowanie do chowu krów o zwiększonych wymiarach, przystosowanie do nowych wymagań odnoszących się do dobrostanu zwierząt i ochrony środowiska, przebywania na wybiegu.

Można przyjąć, że modernizacja i adaptacja jest opłacalna, jeśli nie wymaga naruszenia elementów stanowiących o statyce budynku, a wysokość kosztów mieści się w granicach 25-30% nakładów na budowę nowego obiektu.

System chowu na głębokiej ściółce eliminuje konieczność budowy gnojowni, a tym samym zmniejsza koszt inwestycji. Wadą jest dużo większe zużycie ściołów i możliwość brudzenia się zwierząt.

Ścieki powstające w czasie dezynfekcji urządzeń do doju i przechowywania mleka zawierające środki dezynfekujące, muszą być gromadzone w oddzielnych zbiornikach i traktowane jako odpady komunalne.

Hale udojowe i przechowalnie mleka-myjnie

Właściwe warunki doju i przechowywania mleka decydują o jego jakości i cenie. Należy wspomnieć, że usytuowanie hali udojowej musi umożliwiać rozdzielne dojenie krów w różnym okresie laktacji. Wiąże się to z właściwym wygrodzeniem dróg do- i wypędowych oraz wydzieleniem poczekalni przed halą udojową.

Stanowiska porodowe i cielętniki

W oborach uwięziowych mikroklimat odpowiada na ogół warunkom bytowania cieląt, więc nie zachodzi potrzeba budowania specjalnych pomieszczeń, również zabiegi i porody odbywają się na stanowiskach uwięziowych. W nowych oborach wolnostanowiskowych dopuszcza się, jak wspomniano wyżej, do stosunkowo dużych okresowych spadków temperatury. Wymaga to umieszczenia stanowisk porodowo-zabiegowych i wypajalni cieląt w oddzielnym pomieszczeniu o właściwym klimacie.