Fundusz poręczeń wzajemnych jako instytucja wspierająca rozwój działalnościgospodarczej na obszarach wiejskich

Mgr inż. Grzegorz Michałkiewicz
Akademia Rolnicza w Lublinie

Wstęp

Zmiany jakie zaszły w gospodarce naszego kraju w latach 90-tych spowodowały gwałtowne przemiany własnościowe, w wyniku których wiele osób rozpoczęło działalność gospodarczą na własny rachunek. Znaczna część przedsiębiorców tworzyła swoje firmy na obszarach, na których istniały dogodne warunki do ich rozwoju, oraz które zapewniały dobrą i wykwalifikowaną kadrę. Warunki takie stwarzały tylko tereny położone w pobliżu wielkich aglomeracji miejskich. Obszary wiejskie nie były atrakcyjne dla potencjalnych inwestorów. Dlatego w miarę upływu czasu obserwowano stałe pogłębianie się różnic w rozwoju gospodarczym tych obszarów .

Aby poprawić sytuację na obszarach wiejskich w 1994 roku rząd opracował i zatwierdził do realizacji dokument pod nazwą " Założenia polityki społeczno-gospodarczej dla wsi, rolnictwa i gospodarki żywnościowej do roku 2000" [1]. Dokument przewidywał realizację kilku strategicznych celów:

• unowocześnienie rynkowych i instytucjonalnych powiązań wsi i rolnictwa z ich otoczeniem,
• zwiększenie komplementarności i korzyści polskiego rolnictwa na rynku europejskim,
• modernizacja i rozwój infrastruktury technicznej i społecznej na obszarach wiejskich, w celu poprawy warunków rolniczej i pozarolniczej działalności gospodarczej.

W 1993 r. rozpoczęła funkcjonowanie Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, uruchomiono kilka programów wspierających rozwój obszarów wiejskich np. PHARE-Struder, CROSS-BORDER, program GMINA [2]. Podjęte działania przyczyniły się do poszukiwania alternatywnych źródeł dochodu. Jednak mimo wielu działań mających na celu aktywizację terenów wiejskich nadal obserwujemy małe zainteresowanie rozwojem przedsiębiorczości na wsi. Czynniki, które hamują wielofunkcyjny rozwój terenów wiejskich to np.: niewielkie aspiracje mieszkańców wsi, bierne oczekiwanie na pomoc z zewnątrz, brak kwalifikacji. Jednak główną barierą jest brak środków finansowych i ograniczony dostęp do kredytów bankowych. Ograniczenie to wynika głównie z braku odpowiednich zabezpieczeń kredytowych. Z tego powodu rozwój firm na terenach wiejskich jest znacznie wolniejszy od podmiotów gospodarczych działających na innych obszarach. Aby pokonać tę barierę, na szczeblu lokalnym podejmowane są różnego rodzaju inicjatywy mające ułatwić start osobom chcącym rozpocząć działalność gospodarczą na własny rachunek oraz pomóc już działającym w środowisku małym firmom. Jedną z instytucji, której zadaniem jest wspieranie przedsiębiorczości lokalnej jest fundusz poręczeń wzajemnych [3].

Fundusz poręczeniowy jako podmiot życia gospodarczego

Pierwsze fundusze poręczeń kredytowych powstały w latach 1915-1920 we Francji. Z uwagi na wiele zalet szybko zyskały szerokie poparcie organizacji przedsiębiorców. Jednak intensywny rozwój tych instytucji przypada na lata 1950-1970. Obecnie instytucje poręczeń kredytowych funkcjonują w 60 krajach na całym świecie i są podstawowym źródłem finansowania dla małych i średnich przedsiębiorstw. Ciągłe zmiany rynków usług finansowych zaowocowały powstaniem funduszy poręczeniowych o różnej specjalizacji i różnych formach działania. W Unii Europejskiej preferowana jest forma funduszu poręczeń wzajemnych [4].

Na terenie Polski pierwsze fundusze poręczeniowe zaczęły powstawać na początku lat 90-tych. W tym okresie w ramach Programu Inicjatyw Lokalnych Phare utworzono 8 funduszy działających na szczeblu lokalnym, a w ramach Polsko-Brytyjskiego Programu Wspierania Przedsiębiorczości 2 fundusze o zasięgu wojewódzkim. Na początku 1995 roku w Banku Gospodarstwa Krajowego utworzono Fundusz Poręczeń Kredytowych dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw, który swoim zasięgiem działania obejmował obszar całego kraju. W 1997 roku fundusz ten zmienił zakres swojej działalności i nadal działa pod nazwą Krajowego Funduszu Poręczeń Kredytowych [4].

Obecnie w całej sieci działających funduszy poręczeniowych tylko 3 mają charakter wzajemny. Podstawowym zadaniem funduszu poręczeń wzajemnych (FPW) jest ułatwienie dostępu lokalnym podmiotom gospodarczym (własnym uczestnikom) do zewnętrznych źródeł finansowania. Fundusz w stosunku do banku występuje w roli przedstawiciela kredytobiorcy. Szczególną rolę fundusze odgrywają w przypadku firm, które nie posiadają lub nie chcą ujawnić swoich aktywów mogących stanowić zabezpieczenie kredytu. Poprzez współpracę z FPW firma taka staję się bardziej wiarygodna dla kredytodawcy. Ponadto podmiot korzystający z poręczenia funduszu może liczyć na znacznie lepsze warunki kredytowania np.: niższa stopa procentowa, szybsza procedura udostępnienia kredytu, uczestnictwo w szkoleniach organizowanych przez FPW czy zmniejszenie kosztów zabezpieczenia (poręczenie z zasady jest tańsze niż zastaw hipoteczny) [3,4].

Kapitał jakim dysponuje FPW powinien pochodzić przede wszystkim od beneficjentów, którymi są zazwyczaj podmioty gospodarcze, banki, jednostki samorządu lokalnego oraz różne organizacje zrzeszające przedsiębiorców (z uwagi na słabą kondycję finansową małych firm w Polsce ponad połowa kapitałów funduszów poręczeniowych pochodzi z funduszy pomocowych). Zgodnie z zasadą wzajemności wszyscy beneficjenci uczestniczą w zarządzaniu funduszem, a także solidarnie ponoszą ryzyko kredytowe funduszu. W zależności od wysokości kapitałów własnych funduszu oraz od stopnia ich płynności, określana jest jego wiarygodność i ustalana maksymalna wysokość poręczeń jakie może on udzielić. Dokonuje się tego na podstawie tzw. mnożnika kapitałowego czyli stosunku zobowiązań wynikających z udzielonych poręczeń do wysokości kapitałów własnych. W Polsce banki współpracujące z funduszami stosują mnożnik na poziomie 2-4. W krajach o ustabilizowanej sytuacji gospodarczej (np.: Francja, Włochy) wartość mnożnika często przekracza 20. Jednostkowe poręczenie jakie jest udzielane kredytobiorcy zależy głównie od wysokości kapitałów FPW. Zasadą jest, że poręczenie pokrywa max. 70% wysokości kredytu. Prowizja pobierana przez fundusz za udzielenie poręczenia jest uzależniona od funduszu, ale przeważnie wynosi 1-2 % wysokości poręczenia [3,4].

Poręczenia funduszów są udzielane najczęściej podmiotom, które nie posiadają odpowiednich zabezpieczeń wymaganych przez instytucje finansowe. Aby uzyskać takie poręczenie beneficjent musi zostać najpierw członkiem funduszu. Dokonuje tego przez wykupienie weksli uczestnictwa. Następnie składa wniosek o udzielenie poręczenia, który podlega ocenie przez personel funduszu i akceptacji przez Komisję Kwalifikacyjną FPW. Wniosek taki powinien zawierać wstępną opinię banku o gotowości kredytowania danego przedsięwzięcia. Najlepsza sytuacja występuje wtedy, gdy przy opracowywaniu wniosku współpracuje personel funduszu. Pozwala to na przyśpieszenie procedur oceny ryzyka kredytowego. Po zaakceptowaniu wniosku przez Komisję Kwalifikacyjną następuje podpisanie umowy poręczenia, a następnie prowadzony jest monitoring poręczanej inwestycji.

Udzielenie poręczenia przez fundusz musi zostać poprzedzone wystawieniem weksla in blanco przez beneficjenta. Stanowi on zabezpieczenie roszczeń funduszu na wypadek, gdy podmiot któremu udzielono poręczenia nie spłaca swoich zobowiązań.

Bardzo ważną rolę w procesie działalności funduszu poręczeń kredytowych powinny odgrywać banki. Dzięki zaangażowaniu banków już na etapie tworzenia funduszu stają się one atrakcyjnym i wiarygodnym partnerem w dalszej jego działalności. Wspólne działania pomagają uzyskać lepsze warunki poręczania kredytów przejawiające się głównie: ustaleniem mnożnika kapitałowego na wyższym poziomie, zmniejszenie oprocentowania kredytów poręczanych przez FPW, atrakcyjniejsze lokowanie środków finansowych funduszu a także prowadzeniem akcji promocyjnej na rzecz funduszu. Prowadzenie wspólnych szkoleń dla pracowników banków i personelu funduszów służy do poznania procedur obowiązujących w obu instytucjach i przyczynia się do usprawnienia procesu uzyskiwania poręczenia.

Ważnym elementem rozwoju FPW jest uczestnictwo w nim lokalnych instytucji takich jak: stowarzyszenia pracodawców, kluby biznesu i inne. Organizacje te powinny zajmować się aktywną promocją oferty funduszów w swoim środowisku. Docelowy udział organizacji w kapitale funduszu może przyczynić się do zwiększenia zaufania zarówno ze strony podmiotów korzystających z jego usług jak też ze strony banków.
Szczególne znaczenie dla funkcjonowania FPW ma właściwy dobór personelu. Osoby zatrudnione w funduszu muszą posiadać przygotowanie z zakresu zarządzania, promocji i marketingu, finansów i prawa gospodarczego. Taka wiedza jest niezbędna dla właściwego funkcjonowania instytucji, która oprócz udzielania poręczeń powinna zajmować się doradztwem gospodarczym. Jest to szczególnie ważne na obszarach wiejskich, gdzie właściwie działający fundusz stanowić może ważny element w edukacji gospodarczej lokalnych przedsiębiorców i tworzeniu nowych miejsc pracy [3,4].

Działalność Funduszu Poręczeń Wzajemnych w Biłgoraju

Początki działalności Funduszu Poręczeń Wzajemnych w Biłgoraju sięgają 1995 roku. W lutym 1995 roku Polska Fundacja Wspierania Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw ogłosiła ogólnopolski konkurs na wsparcie instytucjonalne i finansowe utworzenia funduszy poręczeń wzajemnych. Po przeprowadzonej analizie wniosków do realizacji w projekcie wybrano m.in. Biłgorajską Agencję Rozwoju Regionalnego S.A. (BARR S.A.) .

BARR S.A. została założona w 1992 r. jako lokalne centrum wspierania przedsiębiorczości. Głównymi udziałowcami Agencji są: Urząd Miasta i Gminy w Biłgoraju, który posiada 70% udziałów oraz Skarb Państwa z 5% udziałów. Pozostała część (25%) należy do osób fizycznych i lokalnych podmiotów gospodarczych. W ramach BARR S.A. funkcjonują: Biłgorajski Fundusz Przedsiębiorczości, Centrum Informacji i Obsługi Biznesu, Ośrodek Doradztwa i Szkolenia oraz Zamojskie Centrum Promocji Inwestycji. Taka struktura gwarantuje rzetelne gospodarowanie środkami, długotrwałe funkcjonowanie instytucji i łączenie środków publicznych i prywatnych przeznaczonych na rozwój lokalny.

Przy BARR S.A. do 1996 roku istniał fundusz poręczeniowy, ale o charakterze niewzajemnym. Projekt realizowany przez Polską Fundację Wspierania Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw przewidywał przekształcenie go w fundusz poręczeń wzajemnych. Z przeprowadzonych analiz wynikało, że tworzenie osobnych podmiotów prawnych do zarządzania FPW jest zbyt kosztowne i mało efektywne. Zdecydowano się na powołanie funduszu w ramach istniejącej struktury BARR S.A.. Rozwiązanie takie gwarantowało profesjonalną obsługę operacyjną i większą wiarygodność przy współpracy z instytucjami kredytowymi. Środki finansowe stanowiące kapitał funduszu pochodziły początkowo wyłącznie z programu Phare. W miarę działania kapitał stale był powiększany (również o weksle uczestnictwa członków funduszu). Personel funduszu stanowiły osoby, które zajmowały się poręczeniami wcześniej istniejącego funduszu niewzajemnego. Dla potrzeb FPW przeszły cykl szkoleń na temat nowych metod i procedur oceny ryzyka kredytowego. Do zadań personelu należy: wstępna ocena złożonych wniosków kredytowych, monitoring udzielonych poręczeń a także bieżące zarządzanie funkcjonowaniem funduszu.

W FPW przy BARR S.A. zdecydowano się na współpracę tylko z jednym bankiem (PKO S.A.). Nie oznacza to, że klienci funduszu są zmuszeni do korzystania z jego usług. Udzielone poręczenia są honorowane przez wszystkie banki. Maksymalna wartość pojedynczego poręczenia została ustalona na kwotę 100 tys. zł. Wartość mnożnika kapitałowego dla FPW wynosiła początkowo 2, ale w 1997 roku zmieniono i ustalono jego wartość na 3. W 1999 roku maksymalne możliwości poręczeniowe funduszu wynosiły 4,5 mln zł. Założyciele funduszu zdecydowali się poręczać zarówno kredyty inwestycyjne jak i obrotowe. Jednak średni czas trwania umowy poręczeniowej (około 3 lat) może świadczyć o korzystaniu z tej formy zabezpieczenia kredytu przez podmioty gospodarcze starające się głównie o kredyty inwestycyjne.

Tabela1.
Wyniki działalności funduszu poręczeniowego w Biłgoraju w latach 1995-1999

Źródło: Biłgorajska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A.

Analizując kilka lat istnienia funduszu należy zauważyć, iż wyniki działalności odzwierciedlają ogólną sytuację gospodarczą kraju. Wyraźny spadek ilości udzielonych poręczeń w 1998 roku był związany z podwyższeniem oprocentowania kredytów bankowych. Wzrost w 1999 roku wynikał z faktu udzielania poręczeń dla osób bezrobotnych korzystających z kredytów Funduszu Pracy na rozpoczęcie działalności gospodarczej. W ciągu kilku lat funkcjonowania FPW, tylko w 4 przypadkach stwierdzono problemy ze spłatą zaciągniętych kredytów. W styczniu 2000 r. do windykacji na rzecz Funduszu pozostawała kwota 69 800 PLN, która w stosunku do sumy udzielonych poręczeń w całym okresie działalności FPW stanowi około 3%. Interesująco przedstawia się struktura działalności podmiotów starających się o poręczenie: 40% to podmioty prowadzące działalność handlową a około 60% to podmioty działające w sferze produkcji i usług.

Od początku istnienia funduszu w Biłgoraju dzięki poręczeniom stworzono ponad 300 nowych miejsc pracy. Dynamika wzrostu zatrudnienia mogłaby być większa gdyby wykorzystano znaczącą część możliwości poręczeniowych funduszu. W ciągu ostatnich 5 lat wskaźnik ich wykorzystania nie przekroczył 25%. Główną przyczyną takiej sytuacji jest niskie zainteresowanie podmiotów pozyskiwaniem kapitału ze źródeł zewnętrznych spowodowane wysokim oprocentowaniem, nieznajomość oferty funduszu oraz ograniczony zasięg działania. Teoretycznie FPW w Biłgoraju miał obejmować swoim zasięgiem byłe województwo zamojskie. Praktycznie poza kilkoma przypadkami jego działalność skupiona była na obszarze gminy Biłgoraj. Aktywne wyjście na obszary sąsiednich gmin powinno spowodować zwiększenie zainteresowania poręczeniami i efektywniejsze wykorzystanie posiadanego kapitału funduszu.

Podsumowanie

W warunkach gospodarki rynkowej fundusze poręczeniowe powinny spełniać istotną rolę w rozwoju przedsiębiorczości. Szczególną funkcję fundusze powinny odgrywać na obszarach wiejskich, gdzie wiele małych firm boryka się z trudnościami w pozyskaniu funduszy ze źródeł zewnętrznych, a przedsiębiorcy mają utrudniony dostęp do informacji. Jednak, jak wynika z przedstawionej analizy istniejących funduszy stopień wykorzystania ich możliwości jest niewielki. Podstawową barierą jaką muszą pokonać wszystkie fundusze poręczeniowe jest słaba informacja wśród przedsiębiorców na temat oferty funduszy. Niezbędne wydaje się aktywne włączenie tych instytucji w rozwój lokalny. Powinny one stać się centrami rozwoju małego biznesu i aktywnie przyczynić się do tworzenia nowych miejsc pracy na tych obszarach.

Literatura

1. Zbiorowa "Stan sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Raport za lata 1995-1996." Polska fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw USAID GEMINI OEDS PROJECT, Warszawa 1997
2. P. Gradziuk "Instytucje lokalne wpływające na rozwój przedsiębiorczości. – Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich wschodniego i zachodniego pogranicza" PAN IRWiR 2000
3. P. Gradziuk, B. Klimczuk "Założenia funkcjonowania funduszy gwarancyjnych na terenie Zamojszczyzny" –  Strategia rozwoju gmin wiejskich FAPA 1997
4. T. Kiliański "Fundusze poręczeń wzajemnych w Biłgoraju i Dzierzgoniu" Raporty CASE 1998