W sprawie bakteriozy pierścieniowej ziemniaka

Poniżej prezentujemy odpowiedz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi  na poselską interpelację Piotra Walkowskiego ( PSL).

Odpowiadając na interpelację Posła na Sejm RP Pana Piotra Walkowskiego w sprawie złagodzenia obowiązujących przepisów dotyczących choroby kwarantannowej bakteriozy pierścieniowej ziemniaka, przekazaną przy piśmie z dnia 7 kwietnia 2013 r. znak SPS-023-17264/13, przedstawiam następujące wyjaśnienia.
Bakteria Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus (Cms) jest organizmem, którego zwalczanie jest regulowane przepisami fitosanitarnymi w wielu państwach, w tym w państwach Unii Europejskiej. Bakteria ta figuruje m.in. na liście A2 organizmów kwarantannowych Europejskiej i Śródziemnomorskiej Organizacji Ochrony Roślin (EPPO), obejmującej organizmy szkodliwe dla roślin występujące w niektórych państwach członkowskich Organizacji (państwa członkowskie EPPO mają swobodę w podejmowaniu działań przeciw agrofagom wymienionym na tej liście). W Unii Europejskiej zwalczanie i zapobieganie rozprzestrzenianiu się bakterii Cms regulują dwa akty prawne, a mianowicie:
1. dyrektywa Rady 2000/29/WE z dnia 8 maja 2000 r. w sprawie środków ochronnych przed wprowadzaniem do Wspólnoty organizmów szkodliwych dla roślin lub produktów roślinnych i przed ich rozprzestrzenianiem się we Wspólnocie (Dz. Urz. UE L 169 z 10.7.2000. str. 1, z późn, zm.), zgodnie z którą bakterioza ma status organizmu kwarantannowego i podlega obowiązkowi zwalczania;
2. dyrektywa Rady 93/85/EWG z dnia 4 października 1993 r. w sprawie zwalczania bakteriozy pierścieniowej ziemniaka (Dz. Urz. WE L 259 z 18.10.1993, str. 1, z późn. zm.), która określa szczegółowe zasady zwalczania tej bakterii i zapobiegania jej rozprzestrzenianiu się.
Bakteria Cms jest uważana za jeden z najgroźniejszych z punktu widzenia polskiego rolnictwa organizmów kwarantannowych. Występuje ona na terenie całego kraju, powodując straty gospodarcze spowodowane m.in.:
1. kosztami zwalczania tej bakterii ponoszonymi przez rolników;
2. ograniczeniami w dostępie do rynków pozostałych państw Unii Europejskiej;
3. bezpośrednimi stratami w plonach ziemniaków powodowanymi przez tę bakterię, chociaż w Polsce przeważają bezobjawowe infekcje bakterią Cms.
Występowanie bakterii Cms w Polsce jest znacząco wyższe niż w pozostałych państwach członkowskich Unii Europejskiej. W związku z powtarzającymi się w przeszłości przypadkami wysyłki z Polski do innych państw członkowskich Unii Europejskiej ziemniaków, które były porażone przez tę bakterię, Polska została zobligowana do przyjęcia dodatkowych wymagań fitosanitarnych obowiązujących przy wysyłce. Wysyłane ziemniaki muszą być obligatoryjnie badane pod kątem obecności bakterii Cms przy zwiększonej do 400 bulw próbie pobieranej z każdych 25 ton wysyłanych ziemniaków. Ponadto badaniom na obecność bakterii Cms muszą być poddawane pozostałe ziemniaki pochodzące z danego gospodarstwa. Obowiązki te zostały nałożone na Polskę bezterminowo.
Należy zauważyć, że zgodnie z postanowieniami pkt. 18.5, Sekcji II Rośliny, produkty roślinne i inne przedmioty pochodzące ze wspólnoty, Części A Szczególne wymogi, które powinny być ustanowione przez wszystkie państwa członkowskie dotyczące wprowadzania i przemieszczania roślin, produktów roślinnych i innych przedmiotów we wszystkich państwach członkowskich Załącznika IV dyrektywy 2000/29/WE, przemieszczane w obrębie UE bulwy ziemniaka powinny spełniać wymagania wynikające m.in. z przepisów dot. zwalczania bakteriozy pierścieniowej ziemniaka. Wysoki stopień porażenia ziemniaków w Polsce uzasadnia zatem oczekiwanie przyjęcia przez Polskę dodatkowych środków mających za zadanie zapewnienie bezpieczeństwa fitosanitarnego. Obawy pozostałych państw członkowskich dotyczące polskich ziemniaków, wynikają również niewątpliwie z dużego rozdrobnienia produkcji, braku wymiany materiału nasadzeniowego oraz braku standardowo stosowanych zabiegów higienicznych. Podjęte przez UE działania skutkujące określaniem dodatkowych gwarancji fitosanitarnych mają zatem za zadanie ochronę krajów członkowskich Unii przed zawleczeniem na ich terytoria bakterii Cms. Należy podkreślić, że nałożenie na Polskę dodatkowych obowiązków związanych z wysyłką ziemniaków nie jest odosobnionym przypadkiem wprowadzania przez Komisję Europejską wymagań fitosanitarnych wobec jednego państwa, w celu ochrony pozostałych państw członkowskich Unii Europejskiej. Jako podobne rozwiązania można wskazać 2-letni zakaz przemieszczania ziemniaków z Litwy (z uwagi na występowanie bakterii Cms), a w ostatnich latach dodatkowe restrykcje wobec drewna, opakowań drewnianych i roślin podatnych na porażenie przez nicienia Bursaphelenchus xylophilus pochodzących z Portugalii, w której nicień ten występuje.
Przyjęcie przez Polskę opisanych wyżej wymagań było zatem niezbędnym warunkiem utrzymania możliwości wysyłania Polskich ziemniaków do innych państw członkowskich Unii Europejskiej, a przestrzeganie powyższych zasad przy wysyłce ziemniaków nie jest inicjatywą polskich służb fitosanitarnych, lecz realizacją obowiązków nałożonych na Polskę przez Komisję Europejską. Należy przy tym pamiętać, że polskie ziemniaki, uważane za stwarzające duże zagrożenie fitosanitarne, są przedmiotem uwagi wszystkich krajowych służb ochrony roślin.
Zgadzam się, że przyjęte powyżej zasady stanowią znaczne utrudnienie dla polskich producentów ziemniaków w dostępie do rynku Unii Europejskiej. Wpływają one również negatywnie na opłacalność produkcji tej rośliny. Ze względu na trudności logistyczne i koszty, szczególnie warunek poddania badaniom laboratoryjnym wszystkich ziemniaków w gospodarstwie, wzbudza wiele kontrowersji wśród producentów i dystrybutorów ziemniaków.
Zgadzam się więc. że należy dążyć do zniesienia lub złagodzenia tych zasad. W ostatnich latach udało się w istotny sposób ograniczyć wykrywalność bakterii Cms w rodzimych ziemniakach towarowych - w roku 2004 porażonych było 23,6% prób bulw ziemniaków towarowych pobranych do badań przez Państwową Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa, podczas gdy w roku 2011 - 12,35% bulw. Nadal jednak wykrywalność bakterii Cms w Polsce jest znacząco wyższa, niż w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej, gdzie obecność bakterii Cms stwierdza się w 1,25% bulw. Również znacznie częściej niż w innych krajach UE wykrywa się w Polsce porażone ziemniaki pochodzące Z plantacji nasiennych. Całkowite zniesienie dodatkowych wymagań stawianych przy wysyłce ziemniaków do innych państw członkowskich Unii Europejskiej wymaga dalszego podnoszenia zdrowotności fitosanitarnej polskich ziemniaków, czego warunkiem jest wykorzystywanie do nasadzeń materiału o znanej zdrowotności oraz przestrzeganie przy produkcji ziemniaków zasad higieny fitosanitarnej, obejmującej czyszczenie i dezynfekcję maszyn i przechowalni, w szczególności jeżeli miały one kontakt z ziemniakami pochodzącymi z innych gospodarstw o nieznanej zdrowotności.
Odnosząc się do eksportu polskich ziemniaków do państw trzecich wyjaśniam, że produkty pochodzenia roślinnego wywożone do innych państw, powinny spełniać wymagania zdrowotnościowe określone w przepisach tych państw. Kontrola fitosanitarna takich produktów, przeprowadzana przez pracowników Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa, ma zagwarantować, że przeznaczona do wywozu przesyłka spełnia wymagania fitosanitarne danego państwa. Kontroli poddawana jest partia towaru przeznaczona do wywozu oraz miejsce produkcji, o ile wymóg dotyczący miejsca produkcji został ustanowiony w przepisach państwa przeznaczenia towaru. Zakres przeprowadzonej kontroli i badań, jakie są wykonywane, jest zależny od listy organizmów kwarantannowych i wymagań fitosanitarnych określonych w kraju, do którego produkty są przeznaczone. Należy zważyć, że dla ziemniaków wymagania zdrowotnościowe w większości państw są bardzo rygorystyczne. Niezależnie od powyższego świadectwo fitosanitarne wystawiane dla eksportowanych towarów jest potwierdzeniem, że towary te są wolne nie tylko od organizmów kwarantannowych, ale także pozostałych organizmów szkodliwych dla roślin.
W świetle przepisów fitosanitarnych państw trzecich, które aktualnie są miejscem eksportu polskich ziemniaków, problem poddania kontroli wszystkich ziemniaków w gospodarstwie przed wywozem przesyłki, w większości przypadków w praktyce nie występuje. Obecnie jedynie w przepisach Serbii jest odniesienie do kontroli zdrowotności ziemniaków w miejscach produkcji/obszarach, natomiast pozostałe państwa, do których następuje wywóz ziemniaków, nie wprowadziły takiego warunku.
Poruszony przez Pana Posła Walkowskiego problem sprawności działania Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa jest niewątpliwie ważny, jednak w przypadku odpowiedniego skoordynowania działań przez przedsiębiorcę, tzn. wczesnego poinformowania inspektorów, laboratorium, właściwego przygotowania partii wysyłanej itd., bardzo łatwo proces kontrolny można usprawnić, tak aby kontrola fitosanitarna nie stanowiła istotnego utrudnienia przy wysyłce.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 kwietnia 2007 r. w sprawie szczegółowych sposobów postępowania przy zwalczaniu i zapobieganiu rozprzestrzenianiu się bakterii Clavibacter michiganensis ssp. sepedonicus (Dz. U. Nr 70, poz. 472 z późn. zm.) bulwy ziemniaka zaopatruje się w zaświadczenie nie wcześniej niż 14 dni przed dniem wyprowadzenia bulw ziemniaków z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Rozwiązanie to jest zgodne z zasadami wydawania świadectw fitosanitarnych. Po wydaniu zaświadczenia środek transportu z wywożoną partią bulw ziemniaka jest plombowany w celu zapewnienia tożsamości wysyłanej partii oraz powiadamiana jest o wysyłce służba fitosanitarna państwa docelowego. W związku z powyższym przedłużanie ważności zaświadczeń nie ma uzasadnienia - w przypadku zdjęcia plomb ze środka transportu nie można bowiem zapewnić zachowania tożsamości wysyłanych bulw ziemniaka.
Przepisy nie regulują w sposób jednoznaczny terminu badania partii bulw ziemniaka wysyłanych do innych państw członkowskich - decyzję w tym zakresie podejmuje wojewódzki inspektor ochrony roślin i nasiennictwa. Właściwe jest jednak badanie ziemniaków w terminie jak najbliższym dacie ich wysyłki.
Zasadność badania partii ziemniaków przeznaczonych do wysyłki bezpośrednio przed ich przemieszczaniem wynika przede wszystkim z biologii bakterii Cms. Organizm ten często występuje bowiem nie powodując widocznych objawów, a jego liczebność jest na tyle niska, że wykrycie bakterii przy pomocy badań laboratoryjnych również jest bardzo trudne. W przypadku długiego okresu przechowywania ziemniaków które pierwotnie zostały uznane za wolne od bakterii Cms, powtórne badania mogą jednak takie porażenie zdiagnozować, co jest charakterystyczne dla chorób przechowalniczych. W rezultacie może się okazać, że ziemniaki, które znalazły się poza granicami kraju, mimo iż zostały zaopatrzone w stosowny certyfikat, są porażone przez bakterię Cms. Sytuacja taka byłaby bardzo niekorzystna z punktu widzenia wizerunku Polski, i zaufania do polskich służb, ponieważ obecny system wysyłki ziemniaków opiera się w dużej mierze właśnie na zaufaniu do polskich służb fitosanitarnych (należy podkreślić, że zgłaszane w ostatnim czasie przypadki wykrycia bakterii Cms w polskich ziemniakach nie dotyczyły partii certyfikowanych przez PIORiN). Kolejnym problemem jest zachowanie tożsamości partii ziemniaków od dnia ich badania do dnia wysyłki. Ziemniaki po badaniu musiałyby pozostawać zaplombowane przez dłuższy czas, co nie zawsze jest możliwe.
Powyższe argumenty przemawiają zatem za badaniem wysyłanych ziemniaków tuż przed ich wysyłką. Ostateczną decyzję w tej sprawie podejmuje wojewódzki inspektor, który odpowiada za zapewnienie bezpieczeństwa fitosanitarnego wysyłanej partii.
Odnosząc się postawionego przez Pana Posła Walkowskiego pytania należy podkreślić, że Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi mając świadomość, iż obowiązujące zasady wysyłki bulw ziemniaka stanowią znaczne utrudnienie dla polskich producentów ziemniaków w dostępie do rynku Unii Europejskiej, wystąpiło do Komisji Europejskiej z wnioskiem o zmianę zasad prowadzenia badań ziemniaków na okoliczność występowania bakterii Cms wysyłanych z Polski na rynek UE. Zaproponowane zmiany mają umożliwić rolnikom stosującym jedynie kwalifikowany lub przebadany pod kątem występowania bakterii Cms materiał sadzeniakowy, poddawanie obowiązkowym badaniom jedynie partii ziemniaków przeznaczonych do wysyłki, bez konieczności poddawania badaniom pozostałych ziemniaków pochodzących z lego gospodarstwa.
Propozycja Ministerstwa była dyskutowana podczas obrad Stałego Komitetu ds. Zdrowia Roślin w dniach 28 lutego - 1 marca br., 25 - 26 marca br., 29 - 30 kwietnia br. oraz 23-24 maja br. w Brukseli.
Niestety, równolegle polskie służby fitosanitarne otrzymywały informacje ze strony służb pozostałych krajów UE o wysyłaniu z Polski ziemniaków, które nic były zaopatrzone w wymagane zaświadczenia, lub zaświadczenia te były fałszowane, a wśród wysyłanych w ten sposób plonów były również partie porażone, lub potencjalnie porażone przez Cms. Informacje takie otrzymała również KE. Dodatkowo sytuację komplikowały interwencje dystrybutorów ziemniaków z pozostałych państw UE zgłaszających KE obawy związane ze złagodzeniem regulacji obowiązujących polskich producentów. Należy podkreślić w tym miejscu brak lobbingu w KE ze strony polskich stowarzyszeń branżowych.
Ostatecznie, dzięki pozytywnej opinii wyrażonej dla polskiej propozycji przez większość państw członkowskich, została ona zaakceptowana także przez KE. Ziemniaki pochodzące z miejsc produkcji, w których wysadzone zostały jednie sadzeniaki kwalifikowane lub ziemniaki badane na obecność bakterii Cms przez PIORiN. będą mogły być wysyłane do innych państw członkowskich Unii Europejskiej po przeprowadzeniu badań jedynie wysyłanych partii. Jednocześnie jednak Polska została zobowiązana do rozwiązania problemu wysyłek ziemniaków bez wymaganych zaświadczeń, w szczególności poprzez wzmożenie kontroli na drogach. Komisja Europejska dała jednoznacznie do zrozumienia, że jeżeli sytuacja w tym zakresie nic ulegnie poprawnie, a także powtarzać się będą nadal wysyłki ziemniaków porażonych przez bakterię Cms, podjęte zostaną kroki prawne w celu ochrony pozostałych państw członkowskich przed ryzykiem rozprzestrzenienia się tej bakterii. Opisana sytuacja grozi zatem wprowadzeniem wobec Polski dodatkowych restrykcji, włącznie z zakazem wywozu bulw ziemniaków. Wskazane byłoby zatem, aby krajowe organizacje zrzeszające podmioty związane z rynkiem ziemniaka wykazały większą aktywność w zakresie eliminacji niezgodnego z obowiązującymi regulacjami handlu ziemniakami.

Z upoważnienia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Podsekretarz Stanu
Krystyna Gurbiel