Wiadomość

NAUKA KREATOREM JAKOŚCI W PRODUKCJI ZBÓŻ

W przypadku roślin uprawnych o podstawowym znaczeniu dla bezpieczeństwa żywnościowego kraju, jakimi są zboża, wysoka plenność, jakość i odpor­ność na stresy biologiczne i fizyczne od lat należą do podstawowych kierunków polskiej hodowli. Znaczenie jakości i odporności na stresy we współczesnej hodowli roślin uprawnych ciągle wzrasta. Wynika to z zaspokoje­nia potrzeb żywnościowych kraju i Europy, a wręcz nad­miaru produkowanej żywności. Limitowanie powierzch­ni upraw wielu gatunków roślin uprawnych (zboża, bu­raki cukrowe) staje się koniecznością. W tej sytuacji rola plonu w hodowli maleje, natomiast wzrasta znaczenie hodowli jakościowej, niejednokrotnie ściśle wiążącej się z hodowlą odpornościową. Oba te kierunki hodowli odgrywają niepoślednie znaczenie w propagowanym od kilku lat, także w Polsce, rolnictwie zrównoważonym, przyjaznym dla środowiska i wykorzystującym naturalne zasoby w stopniu optymalnym dla produkcji tzw. zdrowej żywności poszukiwanej przez nowoczesne, szczególnie bogate społeczeń­stwa, które nie chcą dalej akceptować żywności skażonej pozostałościami pestycydów czy też metabolitami patogenów. Wymóg ten reguluje znowelizowana ustawa o warun­kach zdrowotnych żywności i żywienia z 2003 r. zgodna z Dyrektywą UE 93/43.

Dla przykładu Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, jako kreator postępu biolo­gicznego, oddziałuje na jakość i bezpieczeństwo żywności już na samym początku łańcucha żywnościowego. Misją IHAR jest tworzenie naukowych podstaw dla pol­skiej hodowli roślin uprawnych. Instytut, zajmując się badaniami na rzecz hodowli i nasiennictwa, bez wątpienia stanowi ważne ogniwo zarówno w łańcuchu żywno­ściowym, jak i w transmisji wiedzy podstawowej, tworzonej przez naukę uczelnianą i PAN-owską, do praktyki rolniczej, w tym hodowlanej i nasiennej. Co więcej, Insty­tut wiedzę tworzoną w innych ośrodkach krajowych i zagranicznych nie tylko czyni bardziej przyjazną i przystosowaną do praktycznego użytku, ale wprowadza także rozwiązania własne, unikalne i dostosowane do krajowych warunków. Nowa jakość w hodowli i nasiennictwie jest tworzona w wyniku realizacji przez Instytut programów naukowych na rzecz wspierania branży hodowlano-nasiennej. Instytut już na począt­kowym etapie hodowli dostarcza materiałów wyjściowych o cechach i parametrach spełniających potrzeby hodowli praktycznej uwzględniającej zapotrzebowanie spo­łeczne na określony produkt roślinny, w tym ziarno zbóż. Priorytety hodowlane sta­nowione przez IHAR uwzględniają maksymę Hipokratesa, iż „żywność jest lekiem, lek jest żywnością”, transponowaną na potrzeby współczesnych rozwiniętych spo­łeczeństw, dążących do poprawy jakości życia przez zdrowe, racjonalne i bezpiecz­ne odżywianie się. Wyrazem tych potrzeb jest ustanowienie przez Unię Europejską priorytetu nr 5: „Jakość i bezpieczeństwo żywności” w 6 Programie Ramowym. Prio­rytet ten odnosi się do wszystkich ogniw łańcucha żywnościowego i integruje obsza­ry badawcze, poczynając od pierwotnej produkcji żywności i paszy w różnego typu gospodarstwach przez przetwórstwo, dystrybucję, konsumpcję i ochronę środowi­ska włącznie. Technologie produkcji roślinnej mają być podporządkowane przede wszystkim zabezpieczeniu środowiska naturalnego przed skażeniami pochodzenia rolniczego. Biorąc pod uwagę wieloletnie doświadczenie metodyczne i naukowe w realizowanych programach badawczo-hodowlanych, Instytut pełni także rolę do­radcy naukowego w rozwiązywaniu szeregu zagadnień dotyczących nie tylko two­rzenia, ale i wykorzystania postępu biologicznego (w tym wartości użytkowej pro­duktów roślinnych) wspierającego działalność służb publicznych.

Tworzenie nowej zmienności genetycznej, nowej jakości, wysokich technologii, a także monitorowanie i ocena potrzeb hodowli roślin rolniczych, w tym zbóż, pod względem wartości użytkowej i tolerancyjności na stresy środowiska oraz opraco­wywanie i wdrażanie metod oceny jakości należą do podstawowych zadań Instytutu. Wszakże należy pamiętać, że wartość użytkowa ziarna zbóż zależy nie tylko od poten­cjału genetycznego odmian, ale także środowiska, w którym jest ono produkowane i przechowywane oraz od sposobów jego przetwarzania. Z tymi ostatnimi, pozabio­logicznymi czynnikami oddziałującymi na jakość zirana zbóż nie jest u nas jeszcze najlepiej. Należy jednak odnotować, że w ostatnich latach w tym względzie wiele się poprawiło, między innymi albo głównie dzięki działalności „BIN” Sp. z o.o. z Aleksn­drowa Kujawskiego. Charakterystyka czynników pozabiologicznych nie jest jednakże przedmiotem niniejszego artykułu.

Nowa jakość w hodowli zbóż

Selekcjonowanie w kierunku wysokiej jakości cech użytkowych zostało przyjęte za kierunek priorytetowy w procesie hodowlanym roślin uprawnych, w tym roślin zbożo­wych. Jednocześnie należy zaznaczyć, iż jest to najtańszy sposób podnoszenia ja­kości. Każdego roku do krajowego rejestru odmian prowadzonego przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych wpisywane jest regularnie, począwszy od 2001 r., po ponad 20 odmian zbóż (tabela 1). W sumie w RO 2004 znajdowało się 236 odmian zbóż. Do najliczniejszych należały odmiany pszenicy ozimej i jęczmienia jarego. W 2004 r. odmiany wpisane do rejestru krajowego znalazły się także w katalo­gach Unii Europejskiej.

O wykorzystaniu istniejącego potencjału decyduje sprawność funkcjonowania nasiennictwa i poziom stosowanej agrotechniki. W produkcji nasiennej pszenicy ozimej po krótkim okresie wzrostu w połowie lat 90., podobnie jak i w innych ga­tunkach roślin rolniczych, przeważają tendencje spadkowe. Przyczyną malejącej produkcji jest niewielki popyt na nasiona, szczególnie w bieżącym roku. Wyjątek stanowiły odmiany jakościowe pszenicy, których udział w produkcji szybko wzra­stał. Zwiększył się także udział mieszańców żyta w produkcji nasiennej. W dalszym ciągu odmiany niemieckie należą tutaj do dominujących.

W hodowli jęczmienia jarego szczególny nacisk położono na formy browarne, tak aby sprostać rosnącym wymaganiom przemysłu piwowarskiego. W efekcie dużej kon­kurencji w tym kierunku hodowli, postęp w plonowaniu form browarnych był większy niż pastewnych i stąd plony obydwu form są porównywalne.

Spośród odmian zbóż wnoszących nową jakość do produkcji trzeba również odno­tować uzyskanie krajowych, bezłuskowych odmian jęczmienia i owsa.

Sprzyja temu stosowanie w hodowli nowych, wydajniejszych technologii hodowli i produkcji, jakie stwarzają osiągnięcia w biologii molekularnej – stosowanie technolo­gii rekombinacyjnej DNA czy wspomaganie selekcji markerami molekularnymi.

Już obecnie można stwierdzić wzrost znaczenia postępu biologicznego, jako czynnika wzrostu plonów. W latach 1951-1970 na pierwszym miejscu wśród czyn­ników wzrostu produkcyjności wymieniano nawożenie (47% udziału we wzroście), a następnie ochronę roślin (22%) i postęp biologiczny (18%). Natomiast w latach 1971-1990 udział postępu biologicznego we wzroście produkcji roślinnej przekro­czył 50%. Według badań prowadzonych w Wielkiej Brytanii udział czynnika odmia­nowego we wzroście plonów zbóż w okresie 1947-1983 mieścił się w przedziale 24-49 kg/ha/rok, co odpowiada 40-60% udziałowi czynnika biologicznego w zależ­ności od gatunku. Podobne wartości, ponad 50%, podawane są dla rolnictwa ame­rykańskiego. Niższe wartości udziału czynnika odmianowego stwierdzono w Mek­syku – 28%.

Badania w IHAR, prowadzone na podstawie wyników doświadczeń odmiano­wych i danych ankietowych z gospodarstw produkujących na rynek, potwierdza­ją rosnące znaczenie czynnika odmianowego we wzroście plonowania zbóż. Co­roczny przyrost plonów z tytułu wprowadzania nowych odmian jest zróżnicowany dla poszczególnych gatunków. Średnia wielkość postępu w hodowli zbóż (ważo­na udziałem gatunku w zasiewach) w okresie 1966-1999 wynosiła 25,1 kg/ha/rok, a w ostatnim pięcioleciu 24,7 kg. Utrzymuje się zróżnicowanie tempa postępu ho­dowlanego w poszczególnych gatunkach. Od połowy lat 80. udział hodowli we wzroście plonów pszenicy zwiększa się i oceniany jest na ponad 40%. Najwięk­sze wartości stwierdzono dla pszenżyta ozimego i pszenicy – odpowiednio po 49,1 i 40,1 kg/ha rocznie. Niższe było tempo wzrostu plonów jęczmienia, gdzie bardziej istotny czynnik niż plon stanowiła kwestia jakości surowca. Po uwzględnieniu wiel­kości produkcji poszczególnych gatunków zbóż największy udział we wzroście plo­nowania, wynikającym z prac hodowlanych, miała pszenica ozima oraz żyto, jęcz­mień jary i owies.

Pliki do pobrania

• E Arseniuk1.pdf [167.21 kB] NAUKA KREATOREM JAKOŚCI W PRODUKCJI ZBÓŻ