Owies zwyczajny Avena sativa

ODMIANY OWSA

Pełny tekst opracowania znajduje się w pliku do pobrania:
Odmiany owsa.pdf [93.38 kB] R. Cyfert

Powierzchnia uprawy owsa w Polsce wynosi ok. 550 tys. ha. Owies jest także składni­kiem mieszanek zbożowych. Zdecydowanie większa część produkcji przeznaczana jest na paszę. Ziarno odznacza się bardzo dobrym składem białka oraz zawiera znaczne ilo­ści wartościowego tłuszczu. Szersze zastosowanie owsa, zwłaszcza w żywieniu niektórych zwierząt, ogranicza znaczny udział łuski (25-30%), a tym samym nadmierna zawartość włókna pokarmowego. Coraz częściej podkreśla się walory owsa w żywieniu ludzi oraz w przemyśle kosmetycznym. Większa zawartość beta-glukanu w produktach z owsa jest korzystna dla ludzi, ponieważ przyczynia się do obniżenia poziomu cholesterolu ogólnego w krwi. Spożycie produktów zawierających owies w Polsce jest przeciętnie kilkakrotnie niż­sze niż w innych krajach. Docenili go głownie mieszkańcy krajów zachodnich, szczególnie Skandynawii oraz USA i Kanady. Zdrowe odżywianie w dobie chorób cywilizacyjnych na­brało tam szczególnego znaczenia.

Krajowy rejestr liczy 28 odmian owsa, w tym dwie zagraniczne. Dwadzieścia dwie z nich (w tym jedna białoziarnista i dwie nieoplewione) są przydatne do uprawy w całym kraju, z wyjątkiem wyżej położonych terenów górskich, a sześć wcześnie dojrzewających nadaje się do uprawy na wyżej położonych terenach górskich. Ponadto, w rejestrze znajdują się jeszcze dwie odmiany: białoziarnista Kwant i nieoplewiona Cacko, które do 2004 r. były od­mianami eksportowymi, niezalecanymi do uprawy w kraju.

W tabeli wynikowej zamieszono tylko te odmiany owsa, które znajdują się w doborze Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego w roku 2005. Są to odmiany rejestro­wane w ostatnich latach oraz mające największe znaczenie w uprawie i nasiennictwie. Brak w niej odmian Góral i German oraz sześciu odmian wczesnych (Cekin, Celer, Dukat, Graj­car, Sprinter, Stoper).

Do podstawowych cech wartości rolniczej należy plon, zarówno ogólny, jak i bez łu­ski. Dla przeżuwaczy i koni udział łuski w plonie nie ma większego znaczenia, natomiast w żywieniu trzody, a zwłaszcza drobiu, pożądana jest jak najmniejsza zawartość włókna. W skupie na potrzeby płatkarni preferowane jest ziarno cechujące się małą zawartością łu­ski, dużą masą 1000 ziarn, dużą gęstością w stanie zsypnym, dobrym wyrównaniem oraz zawierające więcej białka i tłuszczu. Zabarwienie łuski nie ma większego znaczenia, ale często chętniej skupowane są odmiany żółtoziarniste.

Bardzo ciekawą grupę w rejestrze stanowią odmiany nieoplewione (z niewielkim udzia­łem ziarn oplewionych), które plonują ok. 30% poniżej odmian oplewionych (duże różni­ce w latach). Cechuje je mała zawartość włókna surowego oraz duża koncentracja bardzo wartościowego białka i tłuszczu. Dało to nowe możliwości wykorzystania ziarna owsa w ży­wieniu trzody chlewnej i drobiu oraz w przemyśle. Przy zbiorze należy zwrócić uwagę na wilgotność ziarna. W zawilgoconym ziarnie szybciej następuje jełczenie tłuszczu i tym sa­mym następuje znaczne pogorszenie jakości.

Pełny tekst opracowania znajduje się w pliku do pobrania:
Odmiany owsa.pdf [93.38 kB] R. Cyfert

Pochodzenie / Znaczenie gospodarcze / Sposób użytkowania / Wymagania klimatyczne / Wymagania glebowe / Odmiany / Stanowisko agrotechniczne / Nawożenie / Siew / Pielegnacja / Zbiór

1. Pochodzenie

Owies, podobnie jak żyto jest jest wtórną roślina uprawną, tzn. początkowo towarzyszył uprawom zbóż jako chwast segetalny, Do Europy przywędrował razem z pszenicą z Azji i w miarę przesuwania się upraw z południa na północ kontynentu, pogarszania się warunków glebowo klimatycznych, zaczął zyskiwać na znaczeniu. Jego dominacja wśród upraw wzrastała i zaczął  wypierać gatunki pierwotne.

Pierwsze wzmianki o owsie pochodzą z roku 1500 lat p.n.e. i dotyczą głównie owsa szorstkiego (Avena strigosa). Na terenach polskich pierwsze ślady owsa - ziarniaki owsa głuchego (Avena fatua) - odnaleziono w ok. 700 lat p.n.e. w Biskupinie  k. Żnina, jednak uprawa owsa na większą skalę rozpoczęła się dopiero w VIII wieku.

Owies siewny (Avena sativa) wywodzi się najprawdopodobniej od owsa głuchego, który dawniej i dziś występuje jako pospolity chwast zbóż.   

2. Znaczenie gospodarcze

 Na świecie uprawia  się owies na ok. 17,9 mln ha, co stanowi 3 % areału zajętego przez zboża. Średni plon z ha wynosi ok. 2 ton, najwyższe plony z 1 ha uzyskuje się w Irlandii (6t), Holandii (5,8t) i Anglii (5,5t). W Polsce uzyskuje się średnio plony rzędu 2,53 t/ha. Przed wojną powierzchnia upraw owsa  w Polsce wynosiła ok.1 mln ha, jednak w miarę rozwoju mechanizacji, gdy systematycznie zmniejszało się pogłowie koni, zmniejszał się też jego udział w strukturze zasiewów zbóż i teraz zajmuje ok.6 % (570 tyś ha).  

3. Kierunki użytkowania 

Wyprodukowane w kraju ziarno w 80% przeznacza się na paszę, w 15 % na materiał siewny, resztę na cele konsumpcyjne. Jednak coraz bardzie poznawane są właściwości chemiczne owsa i znajduje się dla niego coraz bardziej różnorodne zastosowanie: w dietetyce, w lecznictwie, w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym i chemicznym.

Wartość odżywcza i energetyczna owsa jest stosunkowo duża, zawiera 2-3 razy więcej tłuszczu w porównaniu do innych zbóż ( formy oplewione zawierają ok. 4-7% tł, ziarniaki nagie nawet do 9 % tł.). Tłuszcz ten składa się z w 40 % z kwasu linolowego (zapobiega sklerozie, szczególnie zalecany w diecie starszych osób), oleinowy 35% (polecany do smażenia) oraz kwasu palmitynowego 20% .

Bogaty jest też w polisacharydy nieskrobiowe, tworzące tzw. błonnik, niezbędny w codziennej diecie człowieka. Zawarte w błonniku beta-glukany są szczególnie ważne dla ludzi mających kłopoty z przewodem pokarmowym, ponieważ pod wpływem gotowanie zamieniają się one w gęsty śluz mający właściwości żelujące, ochraniający błonę śluzową. Zaleca się też stosować je dla celów profilaktycznych, dla uniknięcia tzw. chorób cywilizacyjnych takich jak : miażdżyca, otyłość, cukrzyca czy rak jelita grubego. Mówi się również że błonnik przyczynia się do obniżenia cholesterolu.

Zwierzęta skarmia się słomą owsianą ze względu na na mniejszy udział, w porównaniu do innych zbóż, trudno strawnego włókna. Natomiast plewy owsiane przewyższają wartością pokarmową słomę i są wykorzystywane również w żywieniu trzody chlewnej.

W przemyśle spożywczym owies jest przerabiany na płatki, kaszę, płatki i otręby. 

4. Wymagania klimatyczne

Owies jest zaliczany do roślin klimatu umiarkowanego i wilgotnego, nie znosi dużych mrozów, odporny na przymrozki wiosenne. Kiełkuje już w temperaturze 2-3^oC, krzewieniu sprzyja temp. 6-12^oC, strzelaniu w źdźbło 12-16^oC. Temperatury powyżej tego zakresu ujemnie wpływają na wielkość późniejszych plonów.

Owies na wysoki współczynnik transpiracji (ok.500). Szczególnie duże znaczenie mają opady przed siewem, ponieważ ziarniaki mają grubą łupinę nasienną i potrzebują dużo wody do kiełkowania. Najbardziej plonotwórcze są opady w fazie strzelania w źdźbło. Na ten okres (lipiec) przypada 50 % całej sumy opadów tj. ok.100-120 mm.

5. Wymagania glebowe

 Zalecane jest  uprawianie owsa na glebach kompleksów żytnich. Na glebach kompleksu żytniego bardzo dobrego, odkwaszonego zaleca się uprawę jęczmienia. Na glebach klasy 1-3 uprawiamy go tylko jako przerywacz fitosanitarny, w zmianowaniu z dużym udziałem zbóż. Charakterystyczne dla owsa są kompleksy: owsiano-pastewny górski, owsiano- pastewny górski oraz zbożowo górski.

Owies jest mało wrażliwy na na odczyn gleby w granicach pH 4,5-7,2, ponieważ jest mało wrażliwy na  na niedobory wapnia i ma bardzo dużą tolerancję na nadmiar jonów glinu i manganu.

6. Agrotechnika

Dobrymi przedplonami dla owsa są: ziemniak, lucerna, bobik, koniczyna i rzepa, natomiast najgorszym jest jęczmień ze względu na dużą patogeniczność grzybów nagromadzanych przez niego w powierzchniowej warstwie gleby.

Owies jest dobrym przedplonem dla innych zbóż,  ze względu na to że w jego uprawach kompleks chorób podsuszkowych oraz przenoszonych przez glebę i resztki pożniwne występują sporadycznie. Jednocześnie ryzosfera owsa jest bogato zasiedlona przez zbiorowisko grzybów nie patogenicznych. Ponadto owies wydziela specyficzne substancje organiczne które działają grzybobójczo na patogeny glebowe. Zaletą jest również dobra konkurencyjność wobec chwastów, lecz wadą możliwość nadmiernego pobierania wody i przesuszania gleby pod oziminy.

Glebę pod owies najpierw orzemy na głębokość ok. 20-25 cm i pozostawiamy w ostrej skibie. Jeżeli przedplonem są okopowe to orkę możemy zastąpić kultywatorowaniem, oczywiście po uprzednim zebraniu liści i łętów.

Wiosenną uprawę na glebach zwięzłych rozpoczynamy od włóki, a na glebach średnich i lekkich - od agregatu złożonego z brony ciężkiej lub średniej oraz wału strunowego. Na polu po okopowych używamy agregatu z kultywatorem lub broną aktywną. Uprawki wiosenne nie powinny być głębsze niż 5-7 cm, aby nie utrudniać podsiąku wody do ziarniaków.    

7. Odmiany

- oplewione o żółtym ziarnie: Bachmat, Bajka, Chwat, Cwał, Deresz, Dragon, Kasztan, Góral, Sławko, Szakal, Hetman, Bohun, German, Flaemingsstern, Szakal, Sam

- oplewione o białym ziarnie: Gramena, Kwant, Skrzat.

- nioplewione: Akt , Polar

8. Nawożenie

Wzajemny stosunek zastosowanych nawozów powinien być w proporcji N : P : K = 1 : 0.8 : 1

-azotem: 60-110 kg/ha N. Reakcja na nawożenie azotem jest uzależniona od głównie od wilgotności gleby oraz od przedplonu. W warunkach suszy wykorzystanie azotu maleje.

Dawki do 60 kg/ha stosujemy jednorazowo, przedsiewnie. Jeżeli istnieje obawa że może dojść do wymycia składnika, wtedy dzielimy dawkę i 40 kg stosujemy przedsiewnie, a resztę stosujemy w fazie drugiego międzywęźla - strzelania w źdźbło.

Wielkość dawki zależy nie tylko od zasobności gleby, ale również od rodzaju przedplonu - po zbożowych wielkość dawki jest większa zazwyczaj o około 20kg czystego składnika na hektar.

Badania wykazały że przy zastosowaniu nawożenia powyżej 120 kg N/ha spada produktywność owsa, zwiększa się wyleganie oraz następuje przedłużenie okresu wegetacji. Jakość białka owsa nie pogarsza się pod wpływem stosowania większych dawek azotu, zwiększa się natomiast stosunek białka właściwego do  białka ogółem, co wyróżnia owies wśród innych zbóż.   

- fosforem: 50-120 P₂O₅  nawozy fosforowe można stosować przed orką zimową, ponieważ nie ulegają wyleganiu. Na polach z regularną gospodarka obornikową dawkę nawozu można zmniejszyć o ok. 10-20 kg/ha. \

- potasem: 60-150 K₂O nawozy potasowe stosujemy na jesień tylko na gleby średnie i zwięzłe, ponieważ na lekkich potas ulega wymywaniu. Wiosna stosujemy go wtedy jeszcze przed uprawkami doprawiającymi glebę. Jeżeli regularnie stosuje się obornik wtedy dawkę można zmniejszyć o 40 kg. 

Pod owies możemy stosować wszystkie rodzaje pojedynczych nawozów fosforowych i potasowych. Jeżeli zdecydujemy się na zastosowanie nawozów wieloskładnikowych, musimy pamiętać aby stosunek P : K w nawozie był jak najbardziej zbliżony do zapotrzebowania. 

- mikroelementy: owies jest najwrażliwszym zbożem na ich niedobory, zwłaszcza na braki miedzi i manganu oraz cynku i molibdenu. Jednak bez badań gleby nie należy stosować nawozów doglebowych, ale zastosować dolistny chelatowy nawóz mikroelementowy przeznaczony dla zbóż. 

9.Siew

Najwcześniej na wiosnę siejemy owies, który na każde opóźnienie siewu reaguje obniżką plonu. Optymalnym w każdym regionie terminem jest moment obeschnięcia gleby

Owies siany wcześniej lepiej się ukorzenia i krzewi, daje bardziej zwarty łan, mniej wylega, zawiązuje więcej kłosków.

Obsada owsa na polu waha się w granicach od 500 na kompleksie żytnim bardzo dobrym do 650 szt./m²  na zbożowo-pastewnym słabym. Aby uzyskać takie zagęszczenie na polu musimy wysiać ok. 170-215 kg/ha ziarna o średniej masie 1000 ziarniaków wynoszącej ok. 35 g i dobrej wartości użytkowej. Optymalna głębokość siewu wynosi około 4 cm.

Owies może tworzyć po 3 ziarniaki, ze względu na wielokwiatowe kłoski, jednak o różnej wielkości dlatego materiał siewny własnej produkcji musi być przesortowany. Ważne jest też, aby materiał siewny był odnawiany nie rzadziej niż co 3 lata.

10.Pielegnacja 

W prawidłowo prowadzonym płodozmianie (po ziemniaku ), odchwaszczanie nie jest konieczne, ponieważ owies skutecznie je tłumi. Jednak jeżeli siejemy owies po innych zbożach, z czym można się coraz częściej spotkać, wtedy zabiegi te są konieczne. Można je przeprowadzić mechanicznie, używając brony w fazie szpilkowania bądź w fazie 5 liści.

Herbicydy w uprawie owsa można trzeba stosować ostrożnie, gdyż znana jest jego ujemna reakcja na niektóre substancje aktywne.

Plonochronna rola fungicydów w uprawach owsa jest nieopłacalna. Z chorób występujących w czasie wegetacji obniżenie plonu może powodować rdza korowa, a czasami mączniaki.

Materiał siewny należy zawsze zaprawiać przeciwko głowni pylącej i zwartej, gdyż tych chorób nie da się zwalczyć w okresie wegetacji.

CHOROBY OWSA

  Szkodniki owsa:

• ploniarka zbożówka

• pryszczarka zbożowca

• skrzypionki

• mszyce

11. Zbiór

Owies dojrzewa nierównomiernie i termin zbioru jednoetapowego kombajnem zbożowym należy określić precyzyjnie, niezbyt wcześnie, aby ziarniaki w dolnej części nie były zbyt wilgotne.