Wiadomość

Na podstawie badań wykonanych w ostatnich latach szacuje się, że choroby i szkodniki są przyczyną strat w plonach ziarna kukurydzy wynoszących 20-30, a lokalnie nawet 50%, Niekiedy klęskowe wystąpienie agrofaga w sprzyjających jego rozwojowi warunkach środowiska rolniczego może być przyczyną likwidacji plantacji.

SZKODNIKI

Omacnica prosowianka. Najgroźniejszym szkodnikiem kukurydzy w południowej Polsce jest omacnica prosowianka. Na wielu plantacjach w rejonach intensywnej uprawy tej rośliny gąsienice tego motyla uszkadzają 50-80, a lokalnie nawet do 100% roślin, powodując straty w plonach ziarna 20-30, a niekiedy nawet do 40%.

Dorosłe gąsienice zimują w krótkich kanałach wygryzionych w dolnych fragmentach łodyg kukurydzy, w podstawie łodygi i w pierwszym międzywęźlu, a także w chwastach grubołodygowych (komosy, pokrzywy, rdesty i inne). W maju przepoczwarzają się i w drugiej lub trzeciej dekadzie czerwca wylatują motyle. Ich lot motyli trwa 4-6 tygodni. Samice rozpoczynają składanie jaj (okrągłe, lekko spłaszczone, białe, układane dachówkowato) w lata ciepłe - w połowie czerwca, a w chłodne - w pierwszych dniach lipca. Złoża jaj w postaci owalnych lub nieco wydłużonych tarczek są umieszczane na dolnej powierzchni najczęściej środkowych, ale także dolnych i górnych liści. Pojedyncze złoża mogą być składane na pochwach liści. Lot motyli i składanie jaj odbywa się od zmroku do północy, gdy temperatura w tym okresie jest wyższa od 13°C i nie występują inne niesprzyjające warunki pogodowe (obfite opady deszczu, silny wiatr). Po upływie 5-10 dni z jaj wylęgają się gąsienice, które w czasie kilku minut przemieszczają się do miejsca żerowania. Jeśli wylęgi następują w okresie wykształcania ostatnich liści i na początku rozwoju wiech, gąsienice mogą wgryzać się do zawiązków kolb powodując ich całkowite zniszczenie. Często żerują w znamionach prowadząc do ich uszkodzenia, czego wynikiem jest gorsze, nierównomierne zaziarnienie kolb. Najwięcej gąsienic wchodzi pomiędzy łodygi a pochwy liści. Żerując uszkadzają języczki, wewnętrzne powierzchnie pochew, a także często wyjadają kanał w głównym nerwie od nasady liścia. W wyniku tego następuje podłużne pękanie lub/i łamanie się blaszki liścia u nasady, a później zasychanie. Gąsienice po wylęgu wchodzą również pomiędzy liście okrywowe kolb. Po upływie 3-4 tygodni osiągają długość około 1,5 cm i w trzeciej dekadzie lipca i/lub w pierwszych dniach sierpnia wgryzają się do łodyg oraz do kolb. W łodygach żywią się rdzeniem, uszkadzając tkanki przewodzące. Wygryzają kanały i komory. W okresie wypełniania ziarna i mlecznej dojrzałości gąsienice wgryzają się do kolb w wielu miejscach na całej ich długości, najczęściej od czubka, zwłaszcza gdy nie jest osłonięty przez liście okrywowe. Zjadają miękkie ziarniaki, a po osiągnięciu przez rośliny pełnej dojrzałości woskowej, gdy ziarno staje się twarde, żywią się osadkami kolb.

Przez wygryzione otwory i kanały wnikają do blaszek i pochew liści, łodyg i kolb grzyby oraz bakterie powodujące choroby kukurydzy: zgniliznę korzeni, zgorzel podstawy łodygi, fuzariozę kolb, plamistość pochew liści, głownię guzowatą i inne. Pod koniec sierpnia oraz we wrześniu następuje łamanie się łodyg na różnej wysokości, w miejscach najsilniej uszkodzonych, co powoduje całkowite przerwanie dopływu asymilatów do kolb, wylęganie i opadanie kolb na glebę, zasychanie, a w okresach przekropnej pogody i obfitych ros pleśnienie i gnicie roślin.

Największy wpływ na obniżenie plonów wywierają najpowszechniej występujące uszkodzenia kolb (ogryzienia ziarniaków i osadek, a szczególnie ich podgryzienie u nasady) oraz złomy łodyg tuż ponad i poniżej miejsca osadzenia kolby, Dalsze straty ilościowe i duże jakościowe powstają w wyniku porażenia uszkodzonych roślin przez patogeny,

Ploniarka zbożówka. Ploniarka zbożówka uszkadza kukurydzę w całym kraju, zwłaszcza jeśli wystąpi kolejno kilka lat, w których wiosny są chłodne. Szkodliwość larw tej muchówki jest najniższa w najcieplejszych regionach kraju a najwyższa w północno-wschodnich terenach uprawy kukurydzy w Polsce. Średnie straty w plonach wynoszą około 10%.

Szkodnik rozwija w ciągu roku trzy pokolenia. Larwy zimują w roślinach zbóż ozimych (głównie w jęczmieniu ozimym i w pszenicy ozimej), a także w trawach uprawnych i dziko rosnących. Samice zimowego pokolenia w sprzyjających warunkach pogodowych przystępują do składania jaj, gdy rośliny kukurydzy rozwijają drugi i rozpoczynają wykształcanie trzeciego liścia. W zależności od panujących warunków meteorologicznych, zwłaszcza od temperatury, po 7-14 dniach, w okresie rozwijania przez rośliny trzecich liści, wylęgają się larwy, które w porze nocnej lub w pochmurnych okresach dnia wgryzają się do roślin, Zerują w najmłodszych tkankach, najczęściej w zawiązkach liści. Uszkodzone młode liście są często zbite, trudno rozwierają się, niekiedy ulegają porozrywaniu lub pękają podłużnie, czasem są zdeformowane i skrócone. Najpowszechniej występujące objawy słabych uszkodzeń to nadżerki widoczne jako przejaśnienia biegnące wzdłuż nerwów liści, na których są niekiedy drobne otworki. Najczęściej i najsilniej uszkadzany jest piąty liść. Objawy uszkodzeń najlepiej są widoczne, gdy rośliny rozwijają ósmy i dziewiąty liść. Uszkodzenie organów asymilacyjnych jest przyczyną zahamowania wzrostu, gorszego zawiązywania kolb i niepełnego ich zaziarniania, a także silniejszego opanowania roślin przez głownię guzowatą i niektóre inne choroby. Uszkodzenie stożka wzrostu powoduje karłowacenie pędu głównego i wytwarzanie kilku bocznych odrostów, natomiast jego zniszczenie jest przyczyną zamierania rośliny i powstania pustego miejsca w łanie kukurydzy.

Mszyce. Mszyce są ważną grupą szkodników kukurydzy w Polsce, zwłaszcza w cieplejszych latach i rejonach uprawy tej rośliny. Pierwsze samice nalatują na plantacje kukurydzy z żywicieli pośrednich oraz zbóż ozimych i traw pod koniec maja lub w pierwszej połowie czerwca.

Na kukurydzy dominują dwa gatunki mszyc: czeremchowo-zbożowa barwy oliwkowo-zielonej i różano-trawowa - jasnozielona, z intensywniej zielonym pasem na grzbiecie. Mszyca różano-trawowa zasiedla górne i dolne powierzchnie blaszek liści, zaś mszyca czeremchowo-zbożowa, oprócz występowania na zewnętrznych powierzchniach nadziemnych organów roślin, żeruje również pod pochwami liści na ich wewnętrznych powierzchniach, w liściach okrywowych kolb i na młodych ziarniakach, a także w kłoskach wiech i na znamionach kolb, do czasu zaschnięcia tych organów.

Okres żerowania mszyc na kukurydzy trwa od maja do października. Nakłuwają one wszystkie nadziemne organy roślin, a szczególnie pochwy i blaszki liści oraz liście okrywowe kolb, i wysysają soki. Szkodliwość bezpośrednia tych owadów dla kukurydzy jest oceniana jako niewielka. Jednak w lata bardzo suche i upalne (np. 2003 r.) ich żerowanie może być przyczyną nadmiernej utraty wody przez rośliny, co powoduje okresowe ich więdnięcie, w wyniku czego następuje zdrobnienie ziarna i obniżka plonu kukurydzy. Natomiast wysoka jest szkodliwość pośrednia, polegająca na ułatwianiu wnikania do roślin przez uszkodzone tkanki zarodników grzybów oraz bakterii powodujących groźne choroby kukurydzy.

Rolnice. W latach, gdy warunki meteorologiczne sprzyjają rozwojowi rolnic, mogą one uszkadzać młode rośliny kukurydzy w wielu rejonach Polski. Natomiast w 2003 r., odnotowano po raz pierwszy żerowanie gąsienic tych motyli na kolbach kukurydzy, na południowym wschodzie kraju.

Motyle rolnic pojawiają się w końcu maja i w czerwcu. Loty odbywają się o zmierzchu. Jaja są składane przez samice do gleby obok młodych roślin, a także na roślinach. Gąsienice po wylęgu rozpoczynają żerowanie w młodych, zwiniętych liściach. Później stają się wrażliwe na światło i schodzą do wierzchniej warstwy gleby. W okresie dnia kryją się w szczelinkach pomiędzy grudkami ziemi, a w nocy żerują u podstawy roślin. Zjadają szyjki korzeniowe i korzenie przybyszowe. Silnie uszkodzone rośliny łamią się u podstawy; są też opanowywane przez głownię guzowatą i inne choroby.

Gąsienice wylęgłe z jaj złożonych w okresie, gdy rośliny rozwijają wiechy i kolby, żerują początkowo w liściach okrywowych kolb, a w czasie tworzenia (wypełniania) ziarna oraz w fazie mlecznej dojrzałości wygryzają otwory w liściach okrywowych, w górnej części kolby. Jeśli jej czubek nie jest zakryty, wchodzą pod liście okrywowe i żerują od szczytu kolby zjadając miękkie ziarniaki. Intensywne żerowanie trwa około 2 tygodnie, a gdy ziarno osiąga dojrzałość woskową twardą, dorosłe gąsienice opuszczają kolby i schodzą w szczeliny gleby na przepoczwarzenie. Żerowanie gąsienic na kolbach powoduje straty w pionach ziarna, a także ułatwia porażenie uszkodzonych ziarniaków i osadek przez grzyby z rodzaju Fusarium, które są sprawcami jednej z najgroźniejszych chorób - fuzariozy kolb kukurydzy.

Rozwojowi rolnic sprzyja sucha, upalna pogoda. Ich nasilenie wzrasta w cyklach kilkuletnich i wówczas stanowią znaczne zagrożenie dla plonów kukurydzy, rzepaku i wielu innych roślin uprawnych. Przewidywanie ich liczniejszego pojawu jest bardzo trudne, a decyzje o zwalczaniu muszą być podejmowane na podstawie wyników bieżących obserwacji występowania na roślinach i/lub w glebie młodych gąsienic.

Od czerwca do początku października na kukurydzy występują dość licznie drobne owady - przylżeńce. Ich szczyt liczebności przypada w trzeciej dekadzie lipca lub (najczęściej) w pierwszej połowie sierpnia. Najwięcej przylżeńców, do 200 osobników na roślinę, stwierdza się w lata upalne i suche, najmniej w chłodne i deszczowe. Nakłuwając rośliny owady te przyczyniają się do silniejszego wystąpienia chorób i powstania strat w plonach.

W okresie pęcznienia i kiełkowania ziarniaków oraz w czasie wschodów roślin mogą lokalnie powstawać w łanach puste miejsca lub przerzedzenia roślin, które niekiedy są przyczyną likwidacji plantacji. Szkody te powoduje śmietka kiełkówka, której larwy stanowią zagrożenie szczególnie wówczas, gdy kukurydza jest uprawiana na glebach zasobnych w próchnicę oraz gdy pod tą roślinę zastosowano nawożenie obornikiem lub gnojowicą.

W tym czasie rozpoczynają również żerowanie szkodniki glebowe: drutowce i pędraki, które zjadają pęczniejące ziarniaki i młode siewki, a później niszczą korzenie, szyjki korzeniowe i podstawy łodygi. Szczególnie licznie mogą wystąpić na plantacjach zasianych po zaoranych użytkach zielonych lub po nieużytkach.

Siewki wraz z ziarniakami mogą wydziobywać z gleby i niszczyć ptaki krukowate i dzikie gołębie. Szkody są dotkliwe wówczas, gdy plantacje są zakładane w pobliżu miejsc gniazdowania ptactwa, oraz gdy masowe wylęgi piskląt następują przed wschodami kukurydzy.

Znaczne szkody w terenach przyleśnych, zwłaszcza w sąsiedztwie miejsc ostojowych i dostępu do zbiorników wodnych, może na plantacjach kukurydzy powodować zwierzyna leśna. Największe nasilenie szkód wyrządzonych przez dziki obserwuje się po siewie, w okresie wschodów roślin, a przez dziki, sarny i jelenie od fazy rozwojowej wypełniania ziarna do zbioru kukurydzy.

W niektórych latach, w okresie rozwijania przez rośliny liści, wiech i kolb na kukurydzy mogą żerować gąsienice innych motyli (poza omacnicą prosowianką i rolnicami) m.in. zwójki chryzantemeczki, błyszczki jarzynówki, a w lata przekropne na wilgotniejszych stanowiskach - błędnicy butwicy.

W lata licznego występowania kukurydzę mogą zasiedlać szkodniki wielożerne, które uszkadzają pojedyncze rośliny i nie powodują znaczących strat w plonach. Należą do nich różne gatunki pchełek, skrzypionki: zbożowa i błękitek i inne.

W upalnym 2003 r. na teren południowej Polski naleciały motyle słonecznicy orężówki. Naloty nastąpiły pod koniec czerwca i w pierwszych dniach lipca. Ze złożonych przez samice na kolbach kukurydzy jaj wylęgły się gąsienice, które (podobnie jak rolnice) wyjadały miękkie ziarna od czubka kolby w dół, nie uszkadzając osadki, W chłodnym 2004 r. zjawisko to nie powtórzyło się.

Ciepłolubny motyl - słonecznica orężówka jest powszechnie występującym szkodnikiem kukurydzy i wielu innych roślin uprawnych w basenie Morza Śródziemnego. Gatunek ten występuje już licznie na Węgrzech. Również w krajach sąsiadujących z Polską - na Słowacji i w Czechach, nasilenie tego szkodnika wzrasta. Należy przypuszczać, że jeśli nastąpi kilka kolejnych lat upalnych, to słonecznica orężówka znowu może pojawić się w południowej Polsce, na kukurydzy i innych gatunkach roślin rolniczych oraz warzyw, powodując znaczące straty w plonach.

Do Polski zbliża się groźny szkodnik - zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa. Chrząszcz ten występuje już na kukurydzy w krajach sąsiednich: w południowej Słowacji, w Czechach i w południowo-zachodniej Ukrainie, skąd może się przemieścić na Opolszczyznę i Dolny Śląsk oraz w rejon Przemyśla i Zamościa. Może też zostać przeniesiony w dowolne miejsce w kraju środkami transportu międzynarodowego (samoloty, pociągi, samochody, okręty). Chrząszcze mogą żerować na znamionach kolb. Najwyższa jest szkodliwość larw, które początkowo żerują wewnątrz korzonków, a później, w miarę powiększania rozmiarów ciała, na korzeniach. Uszkadzają, a gdy wystąpią licznie, to mogą całkowicie zniszczyć system korzeniowy. W rezultacie pod koniec czerwca i w lipcu rośliny charakterystycznie wylęgają i zasychają.

CHOROBY

Zgorzel siewek. Często popełniane błędy agrotechniczne, a także chłodna pogoda z dużą ilością wilgoci podczas kiełkowania nasion i wschodów roślin, opóźniają początkowy wzrost siewek i sprzyjają porażeniu roślin przez obecne w glebie grzyby zgorzelowe z rodzaju Pythium. Chore, osłabione, młode rośliny z chwilą ocieplenia są porażane przez grzyby z rodzaju Fusarium, powszechnie występujące w glebie, a także zasiedlające ziarno siewne. Pierwsze objawy chorobowe pojawiają się w postaci żółtych, później brunatniejących plam, stopniowo przechodzących w czerniejące smugi, widocznych na korzeniach i podstawie łodygi. Silne uszkodzenie tych organów, a zwłaszcza szyjki korzeniowej, prowadzi do zgorzeli siewek i powstawania na plantacji pustych miejsc. Niekiedy rośliny słabo porażone nie zamierają, ale rosną wolniej i są bardziej narażone na opanowanie przez inne patogeny (grzyby) zagrażające kukurydzy w okresie wegetacji.

Zgnilizna korzeni i zgorzel podstawy łodygi. To obecnie jedna z ważniejszych chorób kukurydzy w Polsce. Największe straty powoduje w najcieplejszych rejonach uprawy, zwłaszcza na plantacjach silnie opanowanych przez omacnicę prosowiankę, rolnice, mszyce, przylżeńce i inne szkodniki. Źródłem zakażenia mogą być zarodniki z gleby rozpryskiwane przez deszcz na łodygi i liście. Choroba może się rozwijać także na roślinach wyrosłych z opanowanych przez zgorzel siewek, które nie zamarły po wschodach. Pierwsze, wyraźnie widoczne objawy choroby można obserwować w lipcu. Na porażonych roślinach mogą stopniowo, od dołu ku górze, zamierać liście. W sierpniu pojawiają się na plantacjach pojedyncze rośliny lub ich ogniska, które bieleją, następnie zasychają, a kolby na nich zwisają. We wrześniu, w wyniku dalszego rozwoju grzybni w łodygach, postępuje rozkład tkanek w drugim i trzecim międzywęźlu, później także w węzłach. Gdy w tym czasie pogoda jest ciepła i przekropna, następuje szybkie gnicie łodyg. W wyniku tych uszkodzeń rośliny łamią się i wylęgają, a kolby często dotykają gleby, gdzie ziarno jest narażone na gnicie, zjadanie przez gryzonie polne i pomijane podczas zbiorów kombajnowych.

Średnie straty w plonach kukurydzy powodowane przez zgniliznę korzeni i zgorzel podstawy łodygi wynoszą około 10%, ale mogą dochodzić nawet do 35%. Następstwem silnego opanowania roślin przez tą chorobę jest także znaczne pogorszenie jakości uzyskiwanej paszy lub produktu do przerobu przemysłowego.

Fuzarioza kolb kukurydzy. Jeśli rośliny zostały opanowane przez zgniliznę korzeni i zgorzel podstawy łodygi, to w warunkach sprzyjających rozwojowi grzybów (jest ciepło, występują przelotne opady, a później obfite rosy), choroba rozwija się nadal, obejmując liście okrywowe kolb, ziarniaki i osadki kolb. Porażeniu sprzyja również uszkodzenie kolb przez gąsienice omacnicy prosowianki i rolnic. Grzybnia patogena barwy białej, różowej lub czerwonawej, w zależności od gatunku widoczna jest początkowo na liściach okrywowych kolb, a następnie na ziarniakach w okresie mlecznej i woskowej dojrzałości. Zainfekowane ziarno matowieje, a niekiedy pęka i rozpada się. Ziarniaki kukurydzy mogą zasiedlać również grzyby z rodzaju Trichoderma, Penicillium i Trichothecium (grzybnia biała, zielona, szarawa lub niebieskawa) lub bakterie. Fuzarioza kolb kukurydzy poza przypadkami silnego wystąpienia, powoduje niewielkie ubytki pionu, ale w dużym stopniu pogarsza jakość ziarna i paszy jako produktu do dalszego przerobu. Gatunki grzybów odpowiedzialne za porażenie poza wydzielaniem substancji niezbędnych do życia, posiadają zdolność produkowania metabolitów drugorzędnych, tzw. mikotoksyn kumulowanych w ziarniakach i innych częściach rośliny. Są one silnymi truciznami, toksycznymi zarówno dla ludzi, jak również zwierząt, zaś ich obecność w paszy stanowi duże zagrożenie dla zdrowia i życia szczególnie dla trzody chlewnej i drobiu, Mikotoksyny powodują podwyższoną wrażliwość na czynniki zakaźne, które w standardowych warunkach, bez dodatkowego działania metabolitów grzybów toksynotwórczych, nie byłyby w stanie wywołać choroby. Ponadto negatywnie wpływają na wyniki produkcyjne i reprodukcję, zdrowotność oraz jakość produktu.

Przebieg warunków pogodowych ma istotny wpływ na jakość plonu, ponieważ nawet przy niskim stopniu zasiedlenia przez grzyby zawartość mikotoksyn może być wysoka (wczesne porażenie, a następnie złe warunki do rozwoju grzybni). Istotne jest także żerowanie szkodników, zwłaszcza ploniarki zbożówki, mszyc, przylżeńców, omacnicy prosowianki, które raniąc rośliny ułatwiają wnikanie zarodników do tkanek. Największe straty notowane są w południowej Polsce, szczególnie na Dolnym Śląsku w lata ciepłe i wilgotne.

Drobna (oczkowa) plamistość liści kukurydzy = antraknoza kukurydzy. Choroba ta występuje w całej Polsce. Patogen poraża liście, a także pochwy i liście okrywowe kolb. Silniej opanowuje rośliny w centralnych i północnych rejonach uprawy kukurydzy, natomiast na południu kraju pojawia się w większym nasileniu w lata wilgotne i chłodne. Oprócz warunków pogodowych, porażeniu sprzyjają uszkodzenia roślin (zwłaszcza liści) spowodowane żerowaniem mszyc i przylżeńców. Źródłem infekcji są zarodniki grzyba zimujące na resztkach pożniwnych i na ziarnie siewnym. Pierwotne porażenie liści może nastąpić w czerwcu lub w lipcu. Pierwsze objawy są widoczne (zwłaszcza pod światło) w postaci drobnych, jasnych, prześwitujących punkcików. Później pojawiają się małe (1-4 mm średnicy) oleiste plamy z jasnobrunatnym pierścieniem i zewnętrzną, prześwitującą obwódką. Następnie kremowo zabarwiony środek plamki wysycha, a jasnobrunatny pierścień staje się czerwonobrunatny. Jeżeli plamek jest dużo, łączą się one ze sobą i mogą pokrywać znaczną część powierzchni blaszki liścia, pochwy i liści okrywowych kolb. Opanowane organy są często porażane przez inne grzyby. Jeśli choroba wystąpi wcześnie i w dużym nasileniu, to już w sierpniu może spowodować zamieranie i przedwczesne dojrzewanie roślin. W wyniku tego następuje spadek plonu kukurydzy o 10 i więcej procent oraz znaczne pogorszenie jakości paszy, zwłaszcza kiszonki. Szkodliwość późnego porażenia najmłodszych, górnych liści, jest mniejsza.

Plamistość pochew liści kukurydzy. Jest jedną z najważniejszych bakteryjnych chorób kukurydzy w Polsce. Podobnie jak większość chorób powodowanych przez gatunki patogenów ciepłolubnych, pojawiła się na południowym wschodzie kraju, a następnie szybko rozprzestrzeniła na wszystkie rejony uprawy kukurydzy. Infekcji roślin i rozwojowi bakterii sprzyjają uszkodzenia wewnętrznych powierzchni pochew liści, będące wynikiem żerowania mszycy czeremchowo-zbożowej, przylżeńców i młodych gąsienic omacnicy prosowianki, a także wilgotna i ciepła pogoda. Pierwsze objawy choroby obserwowane już w lipcu, przybierają postać drobnych, wodnistych plam na wewnętrznych powierzchniach pochew. Następnie zmieniają barwę na pomarańczową lub czerwonawą i zlewają się ze sobą tworząc większe owalne, później podłużne przebarwienia. Pojawia się na nich lepki śluz bakteryjny, który w warunkach ciepłej i suchej pogody zasycha w postaci łusek. Miejsca porażone stopniowo ciemnieją, stają się brunatne, a później brunatno-czarne. W wyniku przerostu kolonii bakterii przez całą grubość pochew liści, czarne plamy pojawiają się na zewnętrznych ich powierzchniach. W warunkach bardzo sprzyjających chorobie objawy mogą występować także na liściach i łodygach pod pochwami liści. Jeśli deszczowa pogoda utrzymuje się przez dłuższy czas, wówczas następuje rozkład tkanek pochew liści i gnicie roślin. Po zmianie pogody na suchą i upalną następuje szybkie zamieranie i zasychanie liści, a później całych roślin. Wczesne porażenie kukurydzy i obumarcie liści powoduje zdrobnienie ziarna i obniżkę plonu, a także znaczne pogorszenie jakości uzyskiwanej paszy.

Żółta plamistość liści kukurydzy. Największe straty plonu choroba ta powoduje w najcieplejszych rejonach uprawy kukurydzy - w południowej Polsce. Źródłem infekcji jest grzyb zimujący na resztkach pożniwnych oraz na ziarnie siewnym w postaci grzybni i zarodników. Silniejszemu wystąpieniu choroby sprzyja wiatr, który przenosi zarodniki na zdrowe rośliny, parna, umiarkowanie deszczowa pogoda, uszkodzenie liści przez mszyce, także porażenie roślin przez inne patogeny.

Początkowo objawy choroby są widoczne na dolnych liściach, następnie na środkowych oraz na liściach okrywowych kolb. Występują one w postaci plam, najpierw wodnistych szarozielonych, a później szarobrunatnych z ciemnobrunatną lub czerwono-fioletową obwódką. Przebarwienia są owalne, najczęściej wydłużone (od 0,5 do 10 cm długości) o nieregularnych brzegach, ciemniejące w środkowej strefie. Jeśli na liściu wystąpi kilka plam, wówczas zmniejsza się jego powierzchnia asymilacyjna, blaszki często pękają, a liście wcześniej zasychają. Choroba może powodować straty w plonach ziarna rzędu kilku procent, a także pogorszenie jakości paszy.

Rdza kukurydzy. Występuje ogniskowo we wszystkich rejonach uprawy kukurydzy w Polsce, lecz najlepsze warunki do porażenia roślin i rozwoju choroby znajduje w najcieplejszej, południowej części kraju. Źródłem infekcji są zarodniki przetrwalnikowe zimujące na resztkach pożniwnych. Porażają one wiosennego żywiciela pośredniego - szczawika, z którego wiatr przenosi zarodniki na kukurydzę. Choroba może się rozwijać bez żywiciela pośredniego, a zarodniki z resztek pożniwnych (uredospory) mogą być przenoszone na rośliny kukurydzy. Porażeniu roślin i rozwojowi rdzy sprzyja ciepła pogoda, niewielkie opady deszczu, obfite rosy i duża wilgotność powietrza, a także otwory w liściach powstałe po uszkodzeniach przez mszyce i przylżeńce. Pierwsze ogniska choroby można zaobserwować sporadycznie na dolnych liściach już pod koniec czerwca, w lipcu, a najczęściej w sierpniu. Na liściach pojawiają się wówczas poduszeczki średnicy około 1 mm, które pękają i uwalniają zarodniki letnie - uredospory, w postaci szarobrunatnego proszku. Następnie zarodniki przenoszone za pośrednictwem wiatru i deszczu zakażają zdrowe rośliny. Grzyb ten może powodować zasychanie liści od brzegów ku nerwowi głównemu i ich zwijanie się. W sprzyjających warunkach objawy rozprzestrzeniają się na wszystkie nadziemne, zielone organy roślin. Pod koniec wegetacji kukurydzy na dolnej stronie powierzchni blaszek liści mogą pojawiać się czarne, pękające poduszeczki z zarodnikami przetrwalnikowymi - teleutosporami. Ogniskowe zamieranie pojedynczych liści nie wywiera większego wpływu na plon ziarna. Natomiast przedwczesne zasychanie znacznej liczby liści, później całych roślin, może spowodować przyśpieszenie dojrzewania o 2-3 tygodnie i obniżkę plonu nawet o 10%, a także gorsze zakiszanie kukurydzy i w efekcie złą jakość paszy.

Głownia guzowata kukurydzy. Występuje w całym kraju. W niektóre lata lokalnie opanowuje znaczny procent roślin, zwłaszcza jeśli utrzymuje się ciepła pogoda z przelotnymi opadami. Na stopień opanowania roślin przez patogena duży wpływ wywiera także nasilenie ploniarki zbożówki, mszyc i przylżeńców, które uszkadzając rośliny ułatwiają wnikanie zarodników do tkanek roślin. Źródłem infekcji są zarodniki grzyba zimujące w glebie na resztkach pożniwnych, a także na ziarnie siewnym. Pierwsza generacja choroby opanowuje rośliny w okresie rozwijania liści od czwartego do siódmego. Rośliny silnie opanowane zamierają, a mocno zdeformowane słabo rosną, często wytwarzają pędy boczne i nie zawiązują kolb, Druga generacja głowni guzowatej poraża młode, najczęściej uszkodzone przez szkodniki lub grad łodygi oraz wiechy i kolby w okresie wiechowania i pylenia. Jeśli choroba wytworzy narośl w środkowej lub górnej części łodygi, powyżej kolby, albo opanuje kolbę, wówczas roślina nie wytwarza ziarna. Trzecia generacja choroby opanowuje kolby w okresie wypełniania i mlecznej dojrzałości ziarna. Jej szkodliwość jest najniższa.

Średnie straty w plonach ziarna powodowane przez głownię guzowatą kukurydzy wynoszą 3,5% i wahają się w poszczególnych latach od ułamka do 10%, lecz w sporadycznych przypadkach mogą być wyższe.

Głownia pyląca kukurydzy. Była spotykana sporadycznie w południowo-wschodniej Polsce w latach 60. i 70. ubiegłego stulecia. W 2002 r. ponownie została stwierdzona w okolicach Opola. Z uwagi na długi okres przeżywalności zarodników w glebie (do 10 lat), w warunkach sprzyjających rozwojowi może stać się jedną z najważniejszych chorób kukurydzy w południowej Polsce.

Zarodniki grzyba zimują w glebie i na resztkach pożniwnych oraz na ziarnie siewnym. W okresie kiełkowania ziarna następuje infekcja kiełków, następnie grzybnia rozwija się w roślinie. Formujące się wiechy i kolby porażonych roślin przekształcają się w masę zarodników skupionych na pozostałościach wiązek przewodzących. Zarodniki są zlepione i z zewnątrz osłonięte delikatną błonką, która w miarę ich dojrzewania pęka, uwalniając i umożliwiając roznoszenie ich przez wiatr i deszcz na sąsiednie pola. W razie wystąpienia, szkodliwość tej choroby jest bardzo wysoka, bowiem odnotowany na plantacji procent zniszczonych kolb powoduje zbliżoną procentową stratę plonu ziarna.

OCHRONA KUKURYDZY PRZED CHOROBAMI I SZKODNIKAMI

W celu ograniczenia wysokości strat w plonach kukurydzy powodowanych przez choroby i szkodniki, konieczne jest łączne stosowanie wielu metod zapobiegania oraz zwalczania.

Podstawowe znaczenie ma dobór odmian mniej podatnych na choroby i szkodniki, szczególnie na zgniliznę korzeni i zgorzel podstawy łodygi oraz na omacnicę prosowiankę. Dużą rolę spełnia optymalna agrotechnika. Jeśli tylko pozwalają względy organizacyjne gospodarstwa, to bardzo wskazana jest uprawa kukurydzy w zmianowaniu z innymi roślinami. Zachowanie płodozmianu pozwala obniżyć nasilenie wielu chorób: zgnilizny korzeni i zgorzeli podstawy łodygi, głowni guzowatej, głowni pylącej i drobnej plamistości liści oraz omacnicy prosowianki i niektórych innych agrofagów. Rygorystyczne przestrzeganie wieloletniego zmianowania będzie konieczne w przypadku pojawu i zadomowienia się na obszarze Polski stonki kukurydzianej. Gdy tylko pozwala na to temperatura gleby, wskazany jest dość wczesny siew kukurydzy. Staranna uprawa roli, optymalne nawożenie i terminowe wykonanie niezbędnych zabiegów pielęgnacyjnych stwarzają roślinom sprzyjające warunki wzrostu. Wówczas kukurydza może łatwiej „uciec" przed silniejszym atakiem niektórych agrofagów. Łatwiej też przezwycięża skutki opanowania przez zgorzel siewek i inne choroby oraz żerowania larw ploniarki zbożówki, gąsienic omacnicy prosowianki i rolnic, a także mszyc, przylżeńców i innych szkodników.

Bardzo ważnym zabiegiem dla utrzymania dobrej zdrowotności roślin jest zwalczanie chwastów, bowiem na wielu gatunkach mogą rozwijać się i wstępnie żerować rolnice i niektóre inne szkodniki, by później przejść na kukurydzę. W sąsiedztwie plantacji należy niszczyć chwasty grubołodygowe, w których mogą zimować gąsienice omacnicy prosowianki. Pod koniec czerwca i w lipcu wskazane jest wycinanie narośli głowni guzowatej (jeśli nasilenie tej choroby jest duże), a także wiech i kolb opanowanych przez głownię pylącą. Porażone organy roślin trzeba usuwać z plantacji i zniszczyć (spalić). Po zbiorze kukurydzy słomę należy nisko skosić i pociąć na drobną sieczkę. Na ścierń trzeba zastosować rozdrabniacz resztek, który zniszczy mechanicznie znaczną ilość gąsienic omacnicy prosowianki oraz część zarodników grzybów chorobotwórczych. Rozdrobnione resztki pożniwne należy głęboko przyorać, by pozostałe gąsienice oraz zarodniki grzybów i bakterie nie mogły wiosną wydostać się na powierzchnię gleby.

Wskazana jest bieżąca kontrola pojawu i występowania chorób i szkodników, wykonywana przez plantatora. W tym celu trzeba raz w tygodniu poddawać dokładnym oględzinom kilkanaście (kilkadziesiąt) kolejnych roślin w rzędzie w pięciu miejscach plantacji. W przypadku trudności z identyfikacją szkodnika lub choroby, a szczególnie w sytuacji, gdyby zaistniało podejrzenie o wystąpienie gatunku (obiektu) kwarantannowego (np. stonki kukurydzianej), należy się zwrócić do rejonowego zespołu doradztwa rolniczego lub terenowego inspektoratu inspekcji ochrony roślin i nasiennictwa z prośbą o zainteresowanie się problemem i udzielenie niezbędnej pomocy albo podjęcie stosownych działań. Wyniki obserwacji własnych będą bardzo pomocne przy podejmowaniu decyzji o potrzebie i terminach zwalczania szkodników.

Jeśli zdrowotność roślin i plony kukurydzy są znacznie zagrożone przez choroby i/ lub szkodniki, wówczas należy podjąć ich chemiczne lub biologiczne zwalczanie.

Jedynym zabiegiem chemicznego zwalczania chorób kukurydzy jest zaprawianie ziarna siewnego jednym z fungicydów: Maxim XL 035 FS w dawce 100 ml + 700--1100 ml wody na 100 kg ziarna, Oxafun T 500 FS w dawce 375 ml + 750 ml wody, Sarox T 500 FS w dawce 375 ml + 750 ml wody, Vitavax 200 FS w dawce 250-300 ml + 300 ml wody, Zaprawa Oxafun T 75 DS/WS w dawce 250 g (na sucho) lub 250g + 1000 ml wody, albo Zaprawa nasienna T zawiesinowa w dawce 250 g (na sucho) lub 250 ml + 750ml wody. Ostatnia zaprawa jest skuteczna w zwalczaniu zgorzeli siewek. Pozostałe ograniczają również głownię guzowatą, drobną plamistość liści i w mniejszym stopniu inne choroby. Natomiast fungicyd Maxim XL 035 FS redukuje porażenie roślin przez grzyby z rodzaju Fusarium, co przejawia się spadkiem nasilenia zgnilizny korzeni i zgorzeli podstawy łodygi, a także fuzariozy kolb. Użycie tej zaprawy powoduje zwyżkę plonu ziarna kukurydzy o około 10%.

Zwalczanie chemiczne ploniarki zbożówki jest uzasadnione w rejonach, w których uszkadza 10-15% roślin w uprawie na ziarno lub 20-30% przeznaczonych na kiszonkę. Najprostszym zabiegiem jest zaprawianie ziarna siewnego insektycydem. Do tego celu należy stosować następujące preparaty: zaprawa Marshall 250 DS. w dawce 3-5kg oraz Mesurol 500 FS w dawce 11 na 100 kg. Preparaty te chronią także kukurydzę przed śmietką kiełkówką.

Szczególnie godne polecenia jest użycie zapraw o przedłużonym okresie działania. Jedynym (po wycofaniu ze sprzedaży zapraw Gaucho 350 FS i Gaucho 600 FS) insektycydem tego typu, będącym w trakcie rejestracji, jest zaprawa Cruiser 350 FS, która w wykonanych badaniach, w dawce 900 ml na 100kg ziarna siewnego kukurydzy, zabezpieczyła rośliny przed żerowaniem larw ploniarki zbożówki i innych szkodników w czasie kiełkowania ziarna siewnego, wschodów i w okresie początkowego rozwoju roślin (do fazy piąty liść), a także istotnie ograniczyła wystąpienie mszyc i przylżeńców w okresie 8-10 tygodni od daty siewu (do połowy lipca). Natomiast Mesurol 500 FS chroni plantacje przed szkodami powodowanymi przez ptaki krukowate i dzikie gołębie. W rejonach masowego występowania ploniarki zbożówki, szkodników glebowych i rolnic, do ich łącznego zwalczania można stosować wraz z siewem kukurydzy insektycydy granulowane: Diafuran 5 GR lub Furadan 5 GR w dawce 15 kg/ha. Do wykonania tego zabiegu trzeba użyć specjalny rozsiewacz (aplikator) granulatów, montowany na siewniku punktowym, W przypadku braku aplikatora i wobec spodziewanego dużego nasilenia szkodników glebowych i/ lub rolnic można zastosować przed siewem na powierzchnię pola preparaty: Basudin 100 GR lub Diazinon 10 GR w dawce 80-120kg/ha. Insektycydy te trzeba wymieszać z glebą na głębokość 10-12 cm.

Jeśli ziarno siewne nie zostało zaprawione insektycydem lub gdy nie zastosowano przed lub w czasie siewu insektycydu granulowanego, a kukurydza jest zagrożona przez ploniarkę zbożówkę, wówczas należy wykonać opryskiwanie siewek (rozwijających trzeci liść) insektycydem Karate Zeon 050 CS w dawce 0,11/ ha lub Karate Zeon 100 CS w dawce 0,051/ha.

Gdy w okresie rozwijania przez rośliny czwartego, piątego i dalszych liści stwierdzi się występowanie gąsienic rolnic, wówczas należy wykonać opryskiwanie jednym z insektycydów: Alfamor 050 SC w dawce 0,3 l/ha, Alfazot w dawce 0,3 l/ha, Alphaquart 100 EC w dawce 0,15 l/ha, Alphatop 100 EC w dawce 0,15 l/ha, Decis 2,5 EC w dawce 0,3 l/ha, Fastac 100 EC w dawce 0,15 l/ha, Karate Zeon 050 EC w dawce 0,2 l/ha, Karate Zeon 100 CS w dawce 0,1 l/ha, Ripcord Nowy 050 EC w dawce 0,31/ ha lub Ripcord Super 050 EC w dawce 0,3 l/ha. Z uwagi na to, że starsze gąsienice rolnic w ciągu dnia kryją się w glebie lub w jamach wygryzionych w grubiejących podstawach łodyg, wskazane jest wykonanie opryskiwania roślin wieczorem.

Jednym z najważniejszych zabiegów w ochronie kukurydzy przed szkodnikami jest zwalczanie omacnicy prosowianki, które powinno być wykonywane wówczas, gdy w poprzednim roku na pobliskich polach w kukurydzy uprawianej na ziarno (i CCM) było uszkodzonych przez gąsienice 15% roślin, a w kukurydzy na kiszonkę 30-40%.

W chemicznym zwalczaniu omacnicy prosowianki zaleca się dwukrotne opryskiwanie roślin preparatem Karate Zeon 100 CS w dawce 0,1 l/ha lub Karate Zeon 050 CS w dawce 0,2 l/ha. Pierwszy zabieg należy wykonać po zaobserwowaniu pierwszych złóż jaj szkodnika. Termin tego opryskiwania przypada najczęściej w trzeciej dekadzie czerwca (zwłaszcza w południowo-zachodniej Polsce) lub w pierwszych dniach lipca (w niektórych latach w województwach południowo-wschodnich). Drugi zabieg należy wykonać 10-14 dni później. Termin drugiego opryskiwania przeważnie zbiega się w czasie z końcowym okresem rozwijania wiech, krótko przed pyleniem roślin. Jeśli wówczas na kukurydzy żerują gąsienice rolnic, to zabieg zwalczania omacnicy prosowianki niszczy również te szkodniki. Aby opryskiwania mogły być wykonane w czasie, gdy rośliny rozwijają wiechy, na plantacji muszą być pozostawione drogi przejazdowe, zaś użyty opryskiwacz powinien posiadać belki podnoszone ponad wierzchołki roślin. Na większych areałach wskazane jest wykonanie zabiegów samolotowych.

Biologiczne zwalczanie omacnicy prosowianki i innych gąsienic polega na stosowaniu drobnej muchówki - kruszynka (Trichogramma evanescens i Trichogramma pintoi), pasożyta jaj wielu motyli, w postaci odpowiedniego biopreparatu. Pojemniczki zawierające ten preparat w postaci poczwarek kruszynka nanosi się na plantacje dwukrotnie: bezpośrednio po zaobserwowaniu pierwszych złóż jaj omacnicy prosowianki oraz 7-10 dni później. Wychodzące z poczwarek muchówki przelatują na rośliny, a samice składając jaja w złoża jaj omacnicy prosowianki powodują ich zniszczenie. Biopreparat na bazie Trichogramma spp. zabezpiecza również kukurydzę przed żerowaniem rolnic na kolbach kukurydzy.

Chemiczne zwalczanie mszyc może być uzasadnione tylko na plantacjach, na których nie wykonuje się dwukrotnych opryskiwań roślin insektycydami przeciwko omacnicy prosowiance i/lub gąsienicom rolnic, a liczebność tych szkodników przekracza (w pierwszym maksimum ich występowania) 300 osobników na roślinę. Rozważając celowość wykonania zabiegu zwalczania trzeba sprawdzić, czy na plantacji występują już w większych ilościach biedronki, larwy bzygowatych i inne afidofagi, które w okresie kilkunastu dni potrafią zniszczyć kolonie mszyc. Termin zabiegu powinien przypadać bezpośrednio po masowym nalocie mszyc uskrzydlonych lub w początkowym okresie rozwoju kolonii. Opryskiwanie należy wykonać stosując preparat Karate Zeon 050 CS w dawce 0,11/ ha lub Karate Zeon 100 CS w dawce 0,051/ ha.

Aby zabezpieczyć plantacje kukurydzy przed szkodami powodowanymi przez zwierzynę leśną (dziki, sarny, jelenie), trzeba w okresie od siewu do zbioru stosować preparaty: Hukinol AL, Quinolen 73 AL, Wildrepent AL lub Stop - ZEC zgodnie ze szczegółowymi zaleceniami podanymi na opakowaniach. W przypadku konieczności uprawy kukurydzy na polach szczególnie zagrożonych przez zwierzynę, wskazana jest budowa trwałego ogrodzenia plantacji.

Staranna ochrona kukurydzy przed chorobami i szkodnikami zabezpiecza plantatora przed stratą plonu w wysokości 20-30%, a w ekstremalnych zagrożeniach w wyższym procencie. Przyczynia się także do poprawy jakości uzyskiwanej paszy lub produktu do przerobu przemysłowego.