Bioróżnorodność. Aspekty przyrodnicze i gospodarcze

 Pierwotny termin „różnorodność biologiczna” sformułował Thomas Lovejoya w roku 1980. Do powszechnego użycia trafił już po kilku latach. Szybko znalazł zastosowanie w obliczu  zagrożeń środowiska naturalnego, szczególnie zjawiska wymierania gatunków.
   Od czasu kiedy kraj nasz stał się już pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej, w potocznej mowie ojczystej, określenie „bioróżnorodność” posiada stałe miejsce. Aktualnie znajdziemy je bez trudu w wydawnictwach leksykograficznych, nie pomijając opracowań specjalistycznych.     

Foto: Obszar łąk i bagien nadnoteckich w południowozachodniej części gminy Inowrocław, województwo kujawsko pomorskie.


Wokół definicji
   Bioróżnorodność (ang. biodiversity), to najogólniej rzecz ujmując, zróżnicowanie form życia oraz cała ich zmienność zarówno na poziomie genów czy gatunków, ale również w skali dużych ekosystemów, jednostek geograficznych po cały glob ziemski.   
   Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej traktuje bioróżnorodność, jako elementarną formę bogactwa przyrody. Mówiąc o bioróżnorodności w gospodarstwie rolnym, przytoczony dokument ma na uwadze ekstensyfikację produkcji, zarazem ochronę: naturalnych zbiorników wodnych (tzw. śródpolne oczka wodne), kęp drzew i krzewów, bagien, torfowisk, wydm itp. naturalnych zasobów współtworzących dane gospodarstwo. Ponadto zwraca uwagę na: miedze, zadarnienia wzdłuż cieków wodnych, starorzecza, żywopłoty, skarpy bądź innego typu miejsca, mogące stanowić potencjalne siedliska wielu gatunków przyrodniczo cennych.
   Warto wspomnieć, iż zagrody położone na obszarach przyrodniczo cennych oraz na obszarach uznanych za priorytetowe z punktu widzenia wartości przyrodniczej i bioróżnorodności, mogą stać się uczestnikami programów rolnośrodowiskowych, będących ważnym narzędziem finansowym polityki rozwoju obszarów wiejskich. (Oś 2 Działanie 2.2 Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013).
   Bioróżnorodność wyraża dynamizm ożywionej przyrody, ponieważ genetyczny skład gatunków ciągle zmienia się zarówno w czasie jak i przestrzeni skutkiem naturalnego, jednocześnie antropogenicznego działania selekcyjnego. Liczebność tudzież występowanie gatunków w zespołach ekologicznych są uzależnione od fizycznych i biotycznych czynników. Zagadnienie biologicznej różnorodności tworzy jeden z fundamentalnych paradygmatów ekologicznych, współczesnej polityki środowiskowej i ochrony przyrody.                                                                                                     
   Najistotniejszym element bioróżnorodności to gatunkowe zróżnicowanie, utożsamiane częstokroć z ekologiczną różnorodnością, jakkolwiek określenie gatunkowej różnorodności rozpoczyna się od systematyki, a nawet zawiera się w definicji biologii. Coraz większe uznanie znajdują badania nad różnorodnością biologiczną, obejmujące wewnątrzgatunkowy poziom genetyczny.

Zaczęli naukowcy
   Największy wkład w powstanie teorii bioróżnorodności gatunkowej wnieśli: Hiszpan, R. Margalef oraz Amerykanie: R.H. McIntosh, R.H. MacArthur, Edward Osborn Wilson, Evelin Christine Pielou. Odnośna problematyka stała się główną częścią międzynarodowego programu Strategia Ochrony Świata, jak też globalnej idei zrównoważonego rozwoju.                                                                                                        
   Zagadnienia, dotyczące biologicznej różnorodności omawia kompleksowo zbiorowe dzieło zatytułowane „Global Biodiversity Assment”, wydane w 1995 r., dzięki funkcjonowaniu Programu Środowiskowego, Organizacji Narodów Zjednoczonych.
   Najczęściej stosowane w praktyce miary gatunkowej różnorodności określono jednoznacznie: wskaźnikiem Margalefa i wskaźnik Menhinicka.

Kategorie bioróżnorodności
* genetyczna – zróżnicowanie osobników zaobserwowane wewnątrz danej populacji, zwykle określane poprzez poziom jej heterozygotyczności czyli stosunek liczby heterozygotycznych osobników do homozygotycznych.                                                                                                                                       
* gatunkowa –­ (stosowana najczęściej), wyrażana poprzez liczbę gatunków przypadającą na daną jednostkę powierzchni albo w określonym środowisku.                                                                                                      
* filetyczna – określana na poziomie taksonomicznych typów.                                                                                                         
* funkcjonalna – rozumiana przez koncepcję "niszy ekologicznej", kompleksowo opisującej rolę organizmu na poziomie biocenozy, z uwzględnieniem preferencji siedliskowych, powiązań pokarmowych i międzygatunkowych oddziaływań. Jest to niezwykle ważna forma bioróżnorodności, gdyż opisuje w jakim stopniu gatunki zastępują się na określonym terenie.
* zespołów organizmów – ­określa, w jaki sposób zgrupowania flory czy fauny zmieniają się razem z degradacją środowiskowych warunków.
* siedlisk –­ czyli liczba miejsc, mogąca być obszarem bytowania danych organizmów.  

Charakterystyka sytuacji
   Człowiek zanieczyszcza i zatruwa wody różnego typu ściekami. Nadto zbiorniki te degraduje ciągły napływ wód, spływających z traktowanych pestycydami oraz intensywnie nawożonych pól uprawnych, wysypisk śmieci, hałd przemysłowych i opadów atmosferycznych.
   Organizmy wodne wykazują różną wrażliwość względem zanieczyszczeń, które mogą wpływać  szkodliwie na elementarne procesy życiowe, przykładowo hamować działanie pewnych enzymów, inhibować aktywność organizmów. Najbardziej wrażliwe gatunki zwierzęce przy podwyższonym zakwaszeniu wód giną całkowicie. Należą do nich m. in.: płoć, łosoś, inne zaś mocno osłabiają swoją aktywność życiową.
   Spływające do zbiorników wodnych zanieczyszczenia z pól uprawnych, tworzą silne zakwity glonów, co w konsekwencji prowadzi do całkowitego braku tlenu w warstwie przydennej, powodując śmierć egzystujących tam organizmów.                                                                                                                   
   Tlen jest niezbędny do życia roślinom, zwierzętom i nam ludziom. Intensywny rozwój przemysłu, motoryzacji, a także innych dziedzin gospodarki doprowadziły do silnego zanieczyszczenia powietrza.                                                                                                                   
   Do atmosfery trafiają liczne zanieczyszczenia głównie pod postacią gazów i pyłów. Opisana sytuacja ułatwia przenoszenie się tychże na bardzo duże niekiedy odległości. Pyły i gazy ewidentnie zmieniają naturalny skład powietrza. Są szkodliwe dla wszelkich żywych istot.                                            
   Do głównych trucicieli atmosfery należą: tlenki węgla, siarki, azotu, różnorakie pyły. Część zanieczyszczeń opada na powierzchnię gleby. Pochodne czyli tlenki siarki i azotu, mogą reagować z parą wodną, zawartą w powietrzu, co w konsekwencji daje kwasy, które w połączeniu z wodą deszczową tworzy tak zwane kwaśne deszcze. Kwaśne opady niszczą budynki, są przyczyną skażenia gleb, zbiorników wodnych, prowadzą do śmierci względnie uszkodzenia organizmów roślinnych.
   Długotrwała, nasilona produkcja rolna, wywołała systematyczne ubożenie bioróżnorodności, czego przejawem jest choćby zanik wielu lokalnych, nierzadko starych, wartościowych odmian roślin uprawnych, drzew owocowych, krzewów, ba nawet zwierząt. Wystąpiło niestety szkodliwe zjawisko ujednolicenie agroekosystemów w aspekcie genetycznym, co w dłuższym przedziale czasowym może skutkować ich zagładą. Niewielkie genetyczne zróżnicowanie organizmów danego ekosystemu, powoduje wzrost degeneracyjnego niebezpieczeństwa osobników w obrębie rodzajów i gatunków, należących do danej populacji. Przyczynia się również do wzrostu infekcji i zmniejszenia odporności na szkodniki oraz pasożyty.

Realne perspektywy
   Bioróżnorodność można wzbogacić, stosując możliwie najbardziej zróżnicowane zestawy odmian i gatunków uprawnych roślin, zmniejszenie stosowania agrochemikaliów, wprowadzanie nieznanych dotychczas, nowych ras zwierząt gospodarskich oraz upraw biologicznie równorzędnych.
   Poszczególne gatunki lepiej rozwijają się wspólnie niż osobno, dlatego różnorodność natury można wykorzystać na wiele sposobów. Poczynając od dzikich zwierząt i roślin, które służą nam za źródło pożywienia, skończywszy na gatunkach służących do wyrobu leków, mebli, politury, po buty czy kosmetyki. Przykładowo bez powszechnie znanej wierzby nie istniałaby powszechnie zwykła aspiryna. Ostatnimi czasy na bazie jednej z odmian cisu został wynaleziony lek przeciwrakowy. Różnorodność w przyrodzie ofiarowuje nam możliwość napawania się pięknym otaczającej przyrody.
   Wszystko jednak wskazuje, iż mimo niszczącej działalności człowieka, żyjemy w epoce wyjątkowo bogatej flory i fauny. Nieustający rozwój działalności przemysłowej, rolniczej lub innych gałęzi gospodarki człowieka powoduje, że coraz większy staje się jego wpływ na otoczenie, co w rezultacie prowadzi do zagospodarowywania nowych, większych obszarów planety Ziemi. Niestety sprawia to, iż wymierają, nie potrafiące się przystosować lub słabsze gatunki zwierząt i roślin.      

Zakończenie     
   Bioróżnorodność ma podstawowe znaczenie dla ewolucji oraz trwałości układów, podtrzymujących życie w biosferze. Celem ochrony rzeczonego dobra, konieczne jest przewidywanie, zapobieganie, a nade wszystko zwalczanie przyczyn jej zmniejszania się lub zanikania. Namacalne objawy ubożenia bioróżnorodności stanowią: utrata siedlisk, wymieranie gatunków, spadek zróżnicowania genowego w populacjach.
   Dla zachowania i wzbogacania różnorodności biologicznej duże znaczenie posiadają: zróżnicowanie siedlisk wsparte pozytywnym oddziaływaniem człowieka, szczególnie zaś ochrona siedlisk słabo lub wcale nie przekształconych, innymi słowy naturalnych.
   Należy pamiętać, iż bioróżnorodność należy do jednej z wielu cech krajobrazu, wpływa zatem na jego strukturalne zróżnicowanie.