Dr inż. Elżbieta Wojciechowska-Lipka
Broker ubezpieczeniowy
Materiał z konferencji nt. Powszechne ubezpieczenie od klęsk żywiołowych szansą polskiej wsi, która odbyła się 28 sierpnia 2001 r. w RCDRRiOW we Wrocławiu.
Położenie geograficzne Polski eliminuje groźby, trzęsienia ziemi czy wystąpienia wybuchów wulkanów, niemniej narażeni jesteśmy na niszczące działania takich zdarzeń losowych jak: huragany, grady, powodzie pioruny,
deszcze nawalne, śnieżyce, mrozy i susze.
Z tytułu powodzi w 1997 roku ubezpieczyciele wypłacili około 1500 mln zł na łącznie oszacowane straty 3 mld dolarów USD, a w samym rolnictwie wartość szkód przekroczyła 2,5 mld zł. Pieniądze na naprawę szkód powodziowych pochodziły głównie z kasy budżetu państwa oraz pomocy charytatywnej i solidarności całego narodu i innych krajów.
Straty w kraju z tytułu suszy w 2000 roku wyniosły 150 mln zł. W niektórych województwach zniszczyła ona 70-80% użytków zielonych i 40% zbóż. Wg informacji izb rolniczych straty sięgały nawet do 100% zasiewów.
Kolejne starty powstały w wyniku lipcowej powodzi w 2001 roku w Gdańsku i na Podkarpaciu. Uprawy na terenie województwa dolnośląskiego zostały zniszczone przez huragany i gradobicia.
Pogoda nas nie oszczędza, a prognozy na najbliższe lata nie są najlepsze. Zmiany klimatu na skutek globalnego ocieplenia są nieodwołalne. Prof. Leszek Starkel w ekspertyzie Efekt cieplarniany a globalne zmiany środowiska przyrodniczego twierdzi, że normą staną się wielkie powodzie. Warstwy lodowcowe w Alpach staną się połowę cieńsze już od 2010 r. Będzie się podwyższać poziom Bałtyku (od 20 do nawet 100 cm na stulecie), a to z kolei oznacza, według ekspertyz Polskiej Akademii Nauk, że Szczecin, znaczną część Pomorza i Żuławy zaleje woda, Hel zamieni się w archipelag wysp, zaś jeziora pasa nadmorskiego – w zasolone bagna. Zmiana cyrkulacji atmosferycznej nad Bałtykiem zwielokrotni sztormy i stanie się to jeszcze za życia obecnego pokolenia.
Ekolodzy od kilku już lat alarmują, że sztormom na wybrzeżu, wichurom, oberwaniem chmur i zamieciom śnieżnym towarzyszyć będzie mniejsza ilość opadów i pogłębiający się deficyt słodkiej wody, potęgowany katastrofalnymi zaniedbaniami w polskiej gospodarce wodą. Wciąż zwiększa się koncentracja zanieczyszczeń w jeziorach i rzekach, postępuje wyjałowienie gleb. Polska po linię Łodzi i Kalisza objęta jest powolnym stepowieniem. Zmiany klimatyczne obejmą za życia naszych dzieci 60 % kraju, zostanie zagrożonych ponad 18 mln ha użytków rolnych.
Prof. Maciej Sadowski z Instytutu Ochrony Środowiska przekonuje do wprowadzania w Polsce nowych upraw (według szacunków ekspertów w wyniku niedoborów wody do 2030 r. produkcja zbóż może spaść nawet o 20%; powinniśmy się przestawić na ciepłolubną kukurydzę i soję), a także zastępować lasy iglaste – liściastymi. Naukowcy ostrzegają, że rośliny będą silniej niż dotychczas atakowane przez szkodniki i choroby.
Powszechnie wiadomo, że tylko ok. 5% upraw w kraju jest ubezpieczana od skutków zdarzeń losowych takich jak ogień, grad, huragan, przymrozki wiosenne, złe skutki przezimowania, rzadziej z tytułu powodzi. Natomiast straty z powodu suszy zupełnie nie są objęte ubezpieczeniem.
Niedosyt środków finansowych nie tylko opóźnia likwidacje szkód, ale nie pozwala na przywrócenie poszkodowanych gospodarstw do normalnej działalności. Dlatego tak ważna jest minimalizacja ryzyka poprzez jego sprzedaż, czyli ubezpieczenie.
Ubezpieczenie mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych
Ubezpieczenie upraw plonów drzew i krzewów owocowych i plantacji jagodowych
Ubezpieczenie zwierząt gospodarskich od padnięcia i uboju z konieczności
Kompleksowe ubezpieczenie maszyn rolniczych
Inne ubezpieczenia na rzecz rolnictwa
W Polsce działają 69 firmy ubezpieczeniowe z czego 35 prowadzi ubezpieczenia na życie, w tym l towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych, a pozostałe 34 ubezpieczenia majątkowe, w tym 5 towarzystw ubezpieczeń wzajemnych oraz jedno Polskie Towarzystwo Reasekuracyjne.
Przeciętny Polak wydał na ubezpieczenia w 1999 roku 117 USD, co dało Polsce 43 miejsce na świecie pod względem wielkości składki ubezpieczeniowej. Mieszkańcy Unii Europejskiej płacą za polisy ubezpieczeniowe piętnaście razy więcej, a Szwajcarzy, którzy zajmują pierwsze miejsce na świecie wydają na ubezpieczenie czterdziestokrotnie więcej od Polaków.
Znamienna jest także struktura składki ubezpieczeniowej, która w krajach Unii Europejskiej i na świecie w 61% przeznaczana jest na ubezpieczenia życiowe, a pozostałe 39 % na majątkowe. W Polsce wydatki na ubezpieczenia życiowe stanowią około 30% ogółem zebranej składki, a 70 % przeznaczone są na wykup ubezpieczeń majątkowych.
Firmy ubezpieczeniowe proponują ponad 150 różnych produktów dobrowolnych ubezpieczeń majątkowych i pozostałych osobowych. Ubezpieczenia te są adresowane do klientów indywidualnych i instytucjonalnych, a ich wykup zależy od woli i oceny ryzyka przez zainteresowanego.
Zarządzanie ryzykiem staje się coraz bardziej popularne nie tylko w dużych zakładach produkcyjnych, ale wszystkich tych, których właściciele analizują ryzyko i świadomie podejmują decyzje między innymi o jego sprzedaży poprzez ubezpieczenie.
Wszyscy rolnicy i pracujący z nimi domownicy, zgodnie z ustawą z 20 grudnia 1990 o ubezpieczeniu społecznym rolników, podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). Natomiast mienie gospodarstw rolnych, ziemiopłody, zapasy i produkcja w toku, uprawy i inwentarz żywy objęte są ubezpieczeniami majątkowymi.
W Polsce w wyniku nowych uregulowań prawnych przystosowujących rodzimy sektor ubezpieczeniowy do gospodarki rynkowej utrzymano wąski zakres obowiązkowych ubezpieczeń majątkowych.
Ubezpieczenia obowiązkowe ustanawia się wówczas, jeżeli wymaga tego szeroko rozumiany interes społeczny i ekonomiczny wynikający z potrzeby zapewnienia ochrony osobom poszkodowanym.
Ustawa o działalności ubezpieczeniowej wprowadza dwa ubezpieczenia obowiązkowe w rolnictwie: odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego zwane potocznie ubezpieczeniem OC rolników oraz obowiązkowe ubezpieczenie budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych zwane potocznie ubezpieczeniem budynków.
Istotną cechą ubezpieczenia obowiązkowego jest nakaz prawny jego zawarcia w myśl ogólnych warunków ubezpieczenia określonych rozporządzeniem ministra finansów. Wysokość stawek ubezpieczeniowych ustala zakład ubezpieczeń. Zakład ubezpieczeń nie może ustalać stawek ubezpieczeniowych poniżej kosztów świadczenia ochrony ubezpieczeniowej w celu eliminacji konkurencji.
Zakład ubezpieczeń prowadzący działalność w zakresie ubezpieczenia obowiązkowego nic może odmówić zawarcia umowy tego ubezpieczenia. Z tytułu niewypełnienia obowiązku zawarcia ubezpieczenia obowiązkowego osoby obowiązane obciążane są obowiązkową opłatą, której wysokość określa rokrocznie Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny w obwieszczeniu ministra finansów. W roku 2001 obowiązkowa opłata z tytułu niewykupienia OC rolnika wynosi 60 zł, a ubezpieczenia budynków w gospodarstwie rolnym – 400 zł.
Obowiązek zawarcia ubezpieczenia OC rolników, dotyczy tylko osób fizycznych. Osoby prawne z takiego obowiązku są zwolnione. Mogą one swoją odpowiedzialność cywilną ubezpieczać na zasadach OC ogólnego. Składkę ubezpieczeniową wylicza się w oparciu o wielkość gospodarstwa rolnego w odniesieniu do hektara fizycznego gruntów.
Umowę ubezpieczenia zawiera się z reguły na rok kalendarzowy. Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń rozpoczyna się od dnia następnego po zawarciu umowy i zapłaceniu składki (lub pierwszej raty). Umowa ubezpieczenia OC ulega rozwiązaniu z chwilą, gdy grunty tracą charakter gospodarstwa rolnego.
Z ubezpieczenia tego przysługuje odszkodowanie jeżeli rolnik, osoba pracująca w jego gospodarstwie lub ktoś z rodziny zobowiązani są do odszkodowania za wyrządzoną w związku z prowadzeniem gospodarstwa czynem niedozwolonym szkodę. Odszkodowanie wypłaca się najwyżej do ustalonej w umowie sumy gwarancyjnej. Suma gwarancyjna nie może być niższa niż l 150 000 zł w odniesieniu do jednego zdarzenia, którego skutki są objęte ubezpieczeniem bez względu na liczbę poszkodowanych osób. W przypadku szkody na osobie, jeżeli sprawca nie został zidentyfikowany lub rolnik (jego osoby bliskie, pracownicy) nie mieli ubezpieczenia OC rolnika, osobom poszkodowanym odszkodowanie wypłacane jest z Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego.
Rozporządzenie ministra finansów definiuje pojecie rolnika i gospodarstwa rolnego. Rolnikiem jest osoba władająca gospodarstwem jako posiadacz samoistny, a jeżeli oddał gospodarstwo rolne w posiadanie zależne – posiadacz zależny. Gospodarstwem rolnym są użytki rolne, grunty leśne, pod stawami i zabudowaniami o powierzchni przekraczającej 1,0 na należące do osoby fizycznej i podlegające opodatkowaniu podatkiem rolnym.
Obowiązkiem ubezpieczenia budynków objęte są także działy specjalne produkcji rolnej, które w kolejnym rozporządzeniu ministra finansów są traktowane także jako gospodarstwo rolne.
Obowiązkowemu ubezpieczeniu podlegają budynki pokryte dachem, o powierzchni powyżej 20 m wchodzące w skład gospodarstwa rolnego. Znowelizowane rozporządzenie ministra finansów dotyczące obowiązkowego ubezpieczenia budynków w gospodarstwie rolnym zezwala na dużą elastyczność w zakresie doboru i zmiany ubezpieczyciela, czyli zakładu ubezpieczeń oraz terminu zawarcia umowy ubezpieczenia, który z reguły wynosi 12 miesięcy.
Omawiane obowiązkowe ubezpieczenie budynków obejmuje szkody powstałe w budynkach na skutek zdarzeń losowych takich jak: ogień, huragan, grad, powódź, uderzenie pioruna, eksplozja, obsunięcie się ziemi, tąpnięcie, upadek statku powietrznego czy lawina oraz innych żywiołów. Ustawodawca definiuje zdarzenie losowe oraz określa charakter powstałych szkód.
Sumę ubezpieczenia, odrębną dla każdego budynku, ustala ubezpieczający z zakładem ubezpieczeń na podstawie wyceny i oceny stopnia ryzyka lub kosztorysu powykonawczego. Rokrocznie wartość budynków jest aktualizowana.
Zakład ubezpieczeń ustala podstawową stawkę ubezpieczeniową wynikającą z oceny ryzyka na dwunastomiesięczny okres ubezpieczenia. Przy ustalaniu taryfy składki bierze się pod uwagę materiał budowlany, pokrycie dachowe, a także rozmieszczenie i przeznaczenie budynków.
Odszkodowanie ubezpieczyciel wypłaca w kwocie odpowiadającej wartości szkody, nie większej jednak niż zadeklarowana suma ubezpieczenia. Wysokość szkody może być zmniejszona o wartość materiałów, które można odzyskać lub zwiększona do 5% udokumentowanych, dodatkowych kosztów uprzątnięcia terenu. Odszkodowanie wypłacane jest przez zakład ubezpieczeń w ciągu 30 dni od daty zgłoszenia szkody, chyba że zaistniały inne okoliczności utrudniające faktyczne oszacowanie szkody w danym terminie.
Obowiązek zawarcia ubezpieczenia nie oznacza jednak, że wszyscy, którzy powinni, ubezpieczenie to zawarli. Biorąc za podstawę obliczeń liczbę indywidualnych gospodarstw rolnych (2 008 tys. na koniec 1997 r.) jedynie 82,50% gospodarstw posiadało polisę obowiązkowego ubezpieczenia budynków, natomiast 81,58% rolników wykupiło ubezpieczenie OC rolnika. Oznacza to, że około 351,31 tys. indywidualnych gospodarstw rolniczych nie posiadało polisy obowiązkowego ubezpieczenia budynków, natomiast 369,86 tys. rolników nie wykupiło obowiązkowego ubezpieczenia OC rolników.
Udział ubezpieczycieli w rynku obowiązkowych ubezpieczeń – w 1999 roku
| Budynki | OC rolników | |
| PZU S.A. | 89,0% | 85,4% |
| Warta | 2,8% | 3,2% |
| Polisa | 2,3% | 3,2% |
| Polonia | 1,9% | 2,9% |
| Agropolisa | 1,1% | 1,4% |
| Pozostałe firmy | 2,9% | 3,9% |
Ubezpieczenia obowiązkowe w Polsce mają swoją tradycje, niemniej jednak ciągle jeszcze są traktowane jako nie do końca uzasadniony wydatek.
Zmienne warunki przyrodnicze i ekonomiczne prowadzą do dużego wahania dochodów rolników i ograniczają możliwości rozwoju gospodarstwa. Dlatego też wymaga ono szczególnej i pełnej ochrony ubezpieczeniowej. Wprawdzie rynek rolniczy nie do końca jest doceniany przez zakłady ubezpieczeń, przedstawiają one jednak coraz bogatszą ofertę ubezpieczeń dobrowolnych. Obejmuje ona: ubezpieczenia mienia ruchomego, inwentarza żywego, maszyn i urządzeń rolniczych, ziemiopłodów, zapasów, środków do produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz produkcji roślinnej w toku.
Ubezpieczenie mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych
Oferowane przez zakłady ubezpieczenia mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych obejmują:
ruchomości domowe – sprzęt, meble i zapasy gospodarstwa domowego, odzież, sprzęt RTV i FOTO, dzieła sztuki, stałe elementy wyposażenia mieszkania jak wykładziny, meble wbudowane, urządzenia grzewcze, instalacje wodno-kanalizacyjne, okna i drzwi;Ubezpieczyciel wypłaca odszkodowanie za straty spowodowane przez zdarzenie losowe takie jak ogień, huragan, grad, lawina, powódź, deszcz nawalny, zapadanie i osuwanie się ziemi, uderzenie pioruna, eksplozja, upadek pojazdu powietrznego oraz podczas akcji ratunkowej prowadzonej w związku ze zdarzeniem, a także szkody powstałe w wyniku kradzieży z włamaniem i rabunku lub wydostania się wody z urządzeń wodno-kanalizacyjnych. Ubezpieczenie to jest uzupełnieniem obowiązkowego ubezpieczenia budynków w gospodarstwie rolnym.
Ubezpieczenie upraw, plonów drzew i krzewów owocowych i plantacji jagodowych
Podmiotem ubezpieczenia są: rośliny lub ich plony, uprawy wieloletnie tylko w latach ich plonowania oraz drzewka i krzewy owocowe w szkółkach w następnym roku po ich okulizacji.
Ochroną ubezpieczeniową objęte są szkody powstałe w następstwie: gradobicia i powodzi we wszystkich uprawach i plonach, przymrozków wiosennych w uprawach jednorocznych wysiewanych lub wysadzanych do gruntu na wiosnę do 30 czerwca, złego przezimowania łącznie z przymrozkami wiosennymi także do 30 czerwca w uprawach roślin ozimych i wieloletnich oraz drzew i krzewów jagodowych, huraganu – w słomie, lnu, konopi w okresie roszenia oraz upraw chmielu, ognia w plonach tytoniu, chmielu i ziół w procesie technologicznego suszenia, a także w plonach zbóż, rzepaku i rzepiku w czasie ich sprzętu. Ponadto niektórzy ubezpieczyciele proponują ubezpieczenie nakładów poniesionych na założenie plantacji, od szkód spowodowanych wyżej wymienionymi zdarzeniami losowymi.
Z reguły zakłady ubezpieczeń określają terminy składania wniosków o ubezpieczenie upraw: od przymrozków wiosennych do 30 marca, od skutków złego przezimowania do 15 listopada, a do 30 kwietnia w odniesieniu do wszystkich roślin od pozostałych ryzyk. Umowę ubezpieczenia można zawrzeć indywidualnie lub zbiorowo przy ubezpieczeniu upraw kontraktowych lub w ramach umowy organizacji rolniczych czy społeczności lokalnej.
Ubezpieczenie zwierząt gospodarskich od padnięcia i uboju z konieczności.
Ubezpieczane są zwierzęta hodowlane i użytkowe, bydło, trzoda chlewna, drób (kury, kaczki, gęsi, indyki), konie, zwierzęta futerkowe, ryby i pasieki. Ubezpieczeniem objęte są choroby (łącznie z komplikacjami występującymi w okresie ciąży i porodu) oraz wypadki, których następstwem jest ubój z konieczności lub śmierć zwierzęcia.
Odpowiedzialność ubezpieczyciela obejmuje szkody powstałe w wyniku: padnięcia zwierząt, będącego następstwem choroby lub zdarzenia losowego (ognia, powodzi, huraganu), uboju z konieczności spowodowanego przez: całkowitą utratę przydatności użytkowej wskutek wypadku lub zapadnięcia na nieuleczalną chorobę, uzasadnione prawdopodobieństwo padnięcia w najbliższym czasie wskutek choroby lub wypadku, nadmierną agresywność zwierzęcia, niebezpieczną dla otoczenia, powikłania związane z ciążą.
Bardzo często proponowane są dodatkowe ubezpieczenia dla zwierząt obejmujące:
Ubezpieczanie zwierząt może być zawierane przez rolników indywidualnych, spółki hodowli zwierząt, a także spółdzielnie mleczarskie, zakłady ubojowe lub sołectwa.
Kompleksowe ubezpieczenie maszyn rolniczych.
Przedmiotem ubezpieczenia są maszyny rolnicze, następstwa nieszczęśliwych wypadków osób obsługujących maszyny rolnicze oraz odpowiedzialność cywilna właściciela lub posiadacza maszyny rolniczej z tytułu czynów niedozwolonych.
Zakres ubezpieczenia obejmuje szkody powstałe w wyniku ognia i innych zdarzeń losowych oraz kradzieży z włamaniem i rabunku. Odpowiedzialność ubezpieczyciela może być rozszerzona o skutki zniszczenia lub uszkodzenia maszyn rolniczych w czasie ich transportu innym środkiem komunikacji.
Inne ubezpieczenia na rzecz rolnictwa
Zakłady ubezpieczeń proponują około 150 pakietów ubezpieczeń dobrowolnych, z których znaczna część może być wykorzystana przez rolników. Są to ubezpieczenia związane z działalnością pozarolniczą, agroturystyką, następstwami nieszczęśliwych wypadków, ponadto są ubezpieczenia transportowe, budowlano-montażowe oraz finansowe. Warto skorzystać z tej oferty i sprzedać ubezpieczycielowi jak najwięcej ryzyk. Dodatkowo można ubezpieczyć rośliny uprawne od zniszczenia przez powódź lub nawałnicę. Ubezpieczenie to można zawierać w trzech formach. Wykupując tradycyjną polisę indywidualną lub polisę zbiorową, z mniejszą składką ubezpieczeniową od indywidualnej, pod warunkiem, że do ubezpieczenia chce przystąpić co najmniej połowa rolników z określonej miejscowości. Możliwe jest też ubezpieczenie zakontraktowanych upraw, np. chmielu lub tytoniu. Jednak takich umów nie zawierają z ubezpieczycielami rolnicy, ale firmy kontraktujące zbiory. Także organizacje czy związki producentów roślin lub zwierząt mogą wykupywać zbiorowe ubezpieczenie od konkretnych zdarzeń dla swoich członków.
W produkcji roślinnej ubezpieczane są nie tylko ryzyka utraty plonów, ale także koszty zastosowanych środków chemicznych. Jeżeli uprawa, na której zastosowano środek, ulegnie zniszczeniu na skutek określonych w umowie zdarzeń losowych, to rolnik otrzymuje zwrot równowartości ceny zakupu danego środka. Ryzyko takie ubezpiecza Towarzystwo Ubezpieczeń w Rolnictwie i Gospodarce Żywnościowej Agropolisa SA. Polisy na to ubezpieczenie wykupują dla rolników – nabywców środków ochrony roślin producenci i dystrybutorzy światowych renomowanych firm.
Nowością są również proponowane przez Agropolisę zintegrowane systemy ubezpieczenia produkcji fermowej zwierząt obejmujące ubezpieczeniem nie tylko materiał hodowlany, ale także młodzież w odchowie i sztuki dorosłe oraz paszę i inne środki produkcji, a w porozumieniu z Kredyt Bankiem SA także transakcje finansowe, głównie kredyty i gwarancje kredytowe.
Towarzystwa ubezpieczeniowe coraz częściej oferują rolnikom kompleksowe ubezpieczenie majątku lub tzw. pakiety obejmujące ochroną ubezpieczeniową, majątek trwały i mienie ruchome gospodarstwa rolnego, inwentarz żywy i produkcję w toku.
Proponowane są również ubezpieczenia związane z prowadzeniem, w ramach gospodarstwa rolnego działalności pozarolniczej np. agroturystycznej. Coraz częściej firmy handlujące w rolnictwie środkami produkcji lub produktami finalnymi, zainteresowane są ubezpieczeniami finansowymi, a przede wszystkim ubezpieczeniem kredytu bądź odroczonych płatności.
Znikome zainteresowanie środowiska wiejskiego ubezpieczeniami dobrowolnymi majątku i prowadzonej działalności, wynika z braku wiedzy o ubezpieczeniach i przezorności. Zdaniem rolników koszty ubezpieczeń są zbyt wysokie w stosunku do ewentualnej straty jaką są w stanie przewidzieć. Pomimo tak bogatej oferty ubezpieczenia dobrowolne w rolnictwie nie cieszą się dużym zainteresowaniem. Wg danych PZU w roku 1998 ubezpieczono około130.000 sztuk bydła czyli 4% pogłowia, 10% pogłowia koni – 50 000 sztuk oraz tylko 3% upraw. PZU SA, największy ubezpieczyciel rolnictwa, oszacował, że stopień wykorzystania pola ubezpieczeniowego w ubezpieczeniach rolnych w roku 2000, wynosiła – w ubezpieczeniu budynków w gospodarstwach rolnych – 70,3%, ubezpieczeniu OC rolników – 71,5%, w uprawach – 2,6%, w mieniu ruchomym 20,1%, a w ubezpieczeniach zwierząt – 6,5% w ubezpieczeniu koni i tylko 2,4% w ubezpieczeniu krów.
W przypadku szkody liczą się ciągle jeszcze społeczne środki pomocy, co nadmiernie obciąża budżety instytucji opieki społecznej i nie spełnia oczekiwań poszkodowanych. Dlatego też oferta ubezpieczeń powinna być na tyle szeroka, by stworzyć mechanizm pokrycia szkód majątkowych i utrzymać potencjał wytwórczy.
Ubezpieczenia rolne są ubezpieczeniami trudnymi technicznie, wymagającymi przeszkolonej kadry, doświadczenia i gęstej sieci przedstawicieli na terenach wiejskich. Ciągle brakuje odpowiedzi na pytanie, dlaczego rolnicy nie ubezpieczają swojego majątku i produkcji w toku.
.png)
Zaloguj przez Facebook
