Wprowadzanie innowacji w indywidualnych gospodarstwach rolnych

dr inż. Maria Oszmiańska
Zakład Doradztwa Rolniczego
AR Wrocław

Wprowadzanie innowacji do gospodarstw rolnych jest niezwykle istotną kwestią ze względu na dostosowanie polskiego rolnictwa do wymogów Unii Europejskiej, a także możliwość osiągnięcia wyższych dochodów z gospodarstwa.

Innowacyjność jest zdolnością zarządzających i zarządzanych do tworzenia i wdrażania nowych technik i technologii, wytwarzania, kreowania struktur organizacyjnych, tworzenia związków czynników produkcji dających optymalne korzyści, stosowania racjonalnych metod i technik zarządzania oraz dostrzegania i rozwiązywania problemów. W rodzinnych gospodarstwach rolnych można ją zmierzyć takimi miernikami jak: liczbą przyjętych innowacji, ich rodzajem, poziomem nakładów na innowacje w kosztach ogólnych gospodarstwa lub też względną korzyścią jaką się osiąga przez jej wprowadzenie [1].

Innowacje zostały zdefiniowane przez licznych autorów. Makarczyk [5] przez innowacje rozumie wszelkie wartości, a więc wytwory kulturowe, które w danych warunkach przestrzennych i czasowych są traktowane przez ludzi jako nowe. Według Rogersa [7] innowacje są to idee, które są postrzegane przez jednostkę jako nowe. Podobnie definiuje innowacje Gałęski [3]. Natomiast Turowski [9] za innowacje uznaje każdy wytwór materialny ludzkiej działalności, wzór postępowania i wartości nie występujące w przeszłości w danych wsiach. W ujęciu Maziarza [6] innowacją rolniczą może być wytwór lub zabieg technologiczny, a więc pewna czynność produkcyjna albo też jakaś idea. Według Druckera [2] innowacja jest szczególnym narzędziem przedsiębiorców, za pomocą którego te zmiany czynią okazję do podjęcia nowej działalności gospodarczej lub do świadczenia nowych usług. Autorzy [2, 3, 4, 5, 6, 7] określają kilka charakterystycznych cech dla innowacji, od których zależy ich przyjmowanie. Zwracają także uwagę na fazowy sposób przyjmowania innowacji. W ostatnich latach przemian ustrojowych badania przeprowadzone przez Stajszczaka i Lewczuka [8] wykazały, że procesy dostosowawcze sprzyjały dyfuzji innowacji. Nastąpił jednak ich spadek, zmiana charakteru i rodzaju. Innowacje wprowadzone do gospodarstw rolnych mogą więc spełniać dużą rolę w ich rozwoju. Dlatego też celowym było podjęcie badań dotyczących adaptacji innowacji w gospodarstwach rodzinnych.

Metodyka badań

Wprowadzanie innowacji przyczynia się do rozwoju gospodarstw rolnych. Jest to więc jeden z możliwych sposobów dostosowawczych do warunków gospodarki rynkowej. Dlatego też aby bliżej poznać ten problem przeprowadzono w 1999 roku badania dotyczące wprowadzania innowacji do rodzinnych gospodarstw rolnych w gminie Milicz i Nowogrodziec w woj. dolnośląskim. Wytypowano w sposób celowo-losowy po 30 gospodarstw o powierzchni od 10 do 20 ha użytków rolnych w każdej gminie.

Informacje uzyskano stosując metodę wywiadu, z wykorzystaniem narzędzia badawczego, jakim był kwestionariusz wywiadu. Przedmiotem badań było określenie wprowadzanych innowacji do gospodarstw rodzinnych w ostatnich dwóch latach oraz kanałów informacji, które w głównej mierze przyczyniły się do ich wprowadzenia.

W pracy za innowację uznano wszelkie zmiany dokonane w gospodarstwach rodzinnych, które nie zawsze musiały nosić znamiona nowości, ale zostały wprowadzone po raz pierwszy. Wszystkie wprowadzone innowacje przedstawiono liczbowo i w procentach w formie tabelarycznej. Przy interpretacji wyników posłużono się metodą porównawczą i opisową.

Wyniki badań

Przeciętna wielkość badanych gospodarstw wynosi 14,7 ha użytków rolnych . Poziom siły roboczej był duży aż 24,5 RP/100 ha UR. Średni wiek rolników to 46 lat, a gospodyń 45. Sposób prowadzenia gospodarstwa zależy od kwalifikacji posiadanych przez rolnika. Wśród badanych rolników wykształcenie podstawowe posiada 36,7%, zawodowe 48,3 %, a średnie 15,0%. Natomiast rolniczek było następujące: podstawowe – 35% , zawodowe –  40,0, średnie –  23,3% i wyższe – 1,7%. Dane te wskazują, że pod względem wykształcenia kobiety wyprzedzają mężczyzn, co może mieć wpływ na ich postawę wobec przyjmowania nowości.

Wszystkie wprowadzone innowacje do rodzinnych gospodarstw rolnych obliczono w punktach i procentowo. Podzielono je na 4 działy, a mianowicie: produkcję roślinną, produkcję zwierzęcą, organizację i ekonomikę oraz gospodarstwo domowe (tabela 1). Struktura wprowadzanych innowacji w produkcji roślinnej wskazuje, że najwięcej dotyczyło nowych gatunków i odmian roślin oraz środków ochrony roślin i nawozów. Rolnicy pomimo trudności finansowych starają się systematycznie wymieniać materiał siewny, kupować nowe środki ochrony i nawozy, ponieważ wiedzą dobrze, że to ma decydujący wpływ na plonowanie roślin. Bardzo często korzystają z kredytów obrotowych przeznaczonych na ten cel. Na uwagę zasługuje zakup maszyn i narzędzi, który jest bardzo niski. Głównymi przyczynami tego stanu były wysokie ceny maszyn i brak funduszy. Nawet te, które zakupiono pochodziły często z odsprzedaży.

Tabela 1. 
Liczba i struktura wprowadzonych innowacji w gospodarstwach rodzinnych

W produkcji zwierzęcej rolnicy najczęściej kupowali nowe pasze i dodatki mineralne, środki higieniczne, a także często powiększali pogłowie zwierząt.

Powiększenie stada odbywa się powoli często z własnej reprodukcji, ponieważ rolnicy nie mają pieniędzy na zakup tylu sztuk hodowlanych jaką chcieliby mieć docelowo. Rolnicy przekonali się, że na efekty hodowlane ma przede wszystkim odpowiednie żywienie i higiena pomieszczeń. Dlatego często kupują pasze treściwe, a zwłaszcza dodatki mineralne oraz środki higieniczne, są zainteresowani wszelkimi nowościami w tej dziedzinie. Wszystkie innowacje w produkcji zwierzęcej, wymagające dużych nakładów finansowych są wprowadzane w znikomej ilości.

W ekonomice i organizacji gospodarstw innowacje dotyczyły przede wszystkim zmian struktury zasiewów oraz zakupu komputera. Zmiany te wynikały często z występującym powszechnie brakiem rynków zbytu prawie na wszystkie płody rolne. Dlatego rolnicy często wykorzystują zboża na pasze, dokonując zakupu dodatków mineralnych, a także zwiększają uprawy tych roślin, które najlepiej się sprzedają. Zakup komputerów dokonywany jest często dla dzieci, ale też z zamiarem prowadzenia rachunkowości w gospodarstwie. Niektórzy już teraz wykorzystują je do obliczania kalkulacji w czym pomagają im doradcy.

W gospodarstwie domowym najwięcej nowości wprowadzono w zakresie żywienia rodziny, ekologii w domu i zagrodzie oraz urządzenia zagrody i ogródka. Były to zmiany nie wymagające większych nakładów finansowych, a raczej pomysłowości, chęci, pracowitości i poszerzenia wiedzy.
Strukturę wprowadzonych innowacji w poszczególnych działach przedstawia tabela 2. Największy procent przypada na gospodarstwa domowe, następnie produkcję roślinną, ekonomikę i organizację i najmniejszy na produkcję zwierzęcą. Świadczy to o dużej pomysłowości i aktywności kobiet, bo to one głównie są odpowiedzialne za przyjmowanie nowości do gospodarstw domowych. Generalnie wszystkie zmiany wymagające większych nakładów finansowych były wprowadzane w małej ilości. Wynikało to z trudnej sytuacji rolników w jakiej znaleźli się po 1990 roku.

Tabela 2.
Wprowadzone innowacje do gospodarstw rodzinnych w poszczególnych działach

W procesie dyfuzji innowacji dużą rolę spełniają źródła informacji o nowościach. Znaczenie tych źródeł jest różne w zależności od ich rodzaju, które różnią się stopniem złożoności, możliwością ich obserwacji, rynkiem itp. Wszystkie źródła informacji, z których skorzystali respondenci podzielono na 5 grup:

1. masowe środki przekazu,
2. prasa i czasopisma,
3. sąsiedzi, rodzina i sam rolnik,
4. doradcy,
5. sprzedawcy i dealerzy.

Analizą kanałów informacji we wprowadzeniu innowacji do gospodarstwa jako całości zajęły środki masowego przekazu, sprzedawcy i dealerzy oraz sąsiedzi i rodzina. Rolnicy i rolniczki preferują nowości, które zobaczą, usłyszą uzasadnienie lub też sprawdzone przez innych. Procentowy udział kanałów był dość wyrównany i mieścił się w granicach od 20,4% dla czasopism do 25% dla środków masowego przekazu z wyjątkiem doradców (11,5%). Większe różnice wystąpiły w poszczególnych działach produkcji.

Tabela 3.
Udział kanałów informacji we wprowadzaniu innowacji

Wnioski

1. Wprowadzanie innowacji przez rodziny rolnicze powodowane jest chęcią uzyskania wyższych dochodów, a także koniecznością dostosowania gospodarstw rolnych do wymogów gospodarki rynkowej.
2. W strukturze wprowadzanych innowacji 37,5% dotyczyło gospodarstwa domowego, 34,3% – produkcji roślinnej, 14,7% – ekonomiki i organizacji i 13,5% – produkcji zwierzęcej.
3. Udział kanałów informacji, które zadecydowały o wprowadzeniu innowacji w poszczególnych działach i w gospodarstwie jako całości był zróżnicowany. Największą rolę odegrały: masowe środki przekazu, sprzedawcy i dealerzy oraz sąsiedzi i rodzina.
   

Piśmiennictwo

[1] Baruk J., 1994: Innowacyjność przedsiębiorstw w warunkach transformacji systemowej. Wiadomości statystyczne, nr 2. s. 9-11.
[2] Drucker P.F. 1992.: Innowacje i przedsiębiorczość - praktyka i zasady. PWE, Warszawa.
[3] Gałęski B., 1971.: Innowacje a społeczność wiejska KiW, Warszawa.
[4] Kubica P., Szafranek R.Cz., Lewczuk A.,1989: Wprowadzanie postępu w wiejskich gospodarstwach domowych Cz. III. Przykładowe gospodarstwa domowe. Acta Acad. Agricult. Techn. Olst. Oeconomica, 24, 131-139.
[5] Makarczyk W., 1971: Przyswajanie innowacji. Ossolineum, PAN.
[6] Maziarz Cz., 1984: Andragogika rolnicza. PWN, Warszawa.
[7] Rogers E. M., 1962: Difusion of Innowations. New York.
[8] Stajszczak M., Lewczuk A., 1994: Z badań nad procesami innowacyjnymi w gospodarstwach rodzinnych w okresie transformacji ustrojowej. (w): Problemy doradztwa w restrukturyzacji i transformacji gospodarstw rodzinnych do gospodarki rynkowej Mat. Konf. Nauk. Barzkowice. 41-47.
[9] Turowski J., Bornus A., 1970: Drogi modernizacji wsi (przenikanie innowacji do rolnictwa i wsi woj. lubelskiego). PWN. Warszawa.