Soczewica – roślina nie całkiem zapomniana

Soczewica w krajach Bliskiego Wschodu jak Syria, Liban, Iran i Pakistan jest popularną rośliną motylkową, która stanowi jedno z głównych źródeł białka w diecie ludzkiej. W Europie największa powierzchnia uprawy tego gatunku znajduje się w Hiszpanii, natomiast najwyższe plony uzyskuje się we Francji. W Polsce soczewica nie jest powszechnie uprawianą rośliną strączkową ze względu na niestabilne plonowanie, uzależnione w dużej mierze od przebiegu pogody, a zwłaszcza rozkładu opadów w okresie wegetacji. Dlatego też postrzegana jest raczej jako roślina alternatywna, stanowiąca cenne uzupełnienie diety makrobiotycznej, która opiera się na udziale do 30% roślin strączkowych w tak zwanym "talerzu makrobiotycznym". Ponadto może być ona zalecana w płodozmianach gospodarstw ekologicznych, gdzie stanowi cenny element zmianowania. Przemysł spożywczy wykorzystuje nasiona soczewicy do produkcji purée a także koncentratów zup.

Warto jednak pamiętać, że nasiona tego gatunku stanowią cenny pokarm wysokobiałkowy, o dużej wartości biologicznej. Odpowiednio przyrządzone mają smak zbliżony do mięsa i dają uczucie sytości. Ponadto w niektórych krajach zielona masa soczewicy jest wykorzystywana na paszę dla zwierząt. Jej wartość pokarmowa jest podobna do wyki. Zawartość białka ogólnego w nasionach waha się, w zależności od warunków uprawy i właściwości genotypu, od 28 do 33%. Wśród aminokwasów egzogennych występują w największej ilości: arginina, leucyna, lizyna, fenyloalanina i walina. Zawartość tłuszczu w nasionach waha się od 1 do 2%, a węglowodany stanowią od 48 do 55%, a dominuje w nich skrobia (średnio 40%). Udział oligosacharydów kształtuje się na poziomie około 5,5%, natomiast cukrów prostych waha się od 1 do 3%. Podobnie jak w innych gatunkach roślin strączkowych, oligosacharydy nie są trawione w przewodzie pokarmowym i powodują wytwarzanie gazów. Zawartość włókna waha się od 4 do 5%, natomiast w składzie mineralnym nasion dominuje fosfor, potas, magnez i wapń.

W początkowym okresie rozwoju roślin wymagania termiczne soczewicy są nieco większe od grochu. Kiełkowanie nasion rozpoczyna się w temperaturze 3 – 4⁰C, a jaryzacja przebiega w temperaturze 5 – 8⁰C i trwa stosunkowo krótko. Okres od siewu do wschodów roślin jest ściśle zależny od temperatury, chociaż w okresie wschodów soczewica znosi krótkotrwałe przymrozki do - 6⁰C. Wymagania cieplne soczewicy w okresie wykształcania strąków i dojrzewania nasion są duże (19 – 20⁰C). Natomiast zapotrzebowanie na wodę soczewicy jest mniejsze niż innych roślin strączkowych. W procesie kiełkowania pobiera ona wody tylko 93% w stosunku do masy nasienia. W czasie rozwoju wegetatywnego potrzeby wodne są największe i od kwitnienia wyraźnie się zmniejszają. Wielkonasienne formy soczewicy są bardziej wrażliwe na suszę niż drobnonasienne.

Soczewica plonuje najlepiej na glebach średnio-zwięzłych, natomiast na zbyt żyznych rozwija się nadmiernie wegetatywnie i przedłuża kwitnienie. Należy ją uprawiać na glebach odpowiednich dla grochu pastewnego lub łubinu wąskolistnego, to znaczy na kompleksie pszennym wadliwym lub żytnim bardzo dobrym i dobrym, o odczynie od 6,0 do 6,5 pH.

Zasady doboru stanowiska dla soczewicy są podobne jak dla innych roślin strączkowych. Konieczna jest przerwa w uprawie tego gatunku na tym samym polu trwająca co najmniej 4 lata, a także należy pamiętać aby nie uprawiać jej w bliskim następstwie po roślinach motylkowych wieloletnich, które pozostawiają zbyt dużo azotu przyczyniającego się do zbyt bujnego rozwoju części wegetatywnej roślin. Uprawa roli jest podobna jak dla wyki siewnej. Po zbiorze przedplonu należy zwrócić większą uwagę na odchwaszczenie gleby. Przed siewem wystarczy z zabiegów doprawiających stanowisko wykonać włókowanie i bronowanie, ponieważ soczewicę uprawia się na glebach lżejszych. Nawożenie mineralne w ilości 60 – 80 kg/ha P2O5 i 60 – 120 kg/ha K2O należy zastosować wiosną, a 15 do 30 kg/ha N przed samym siewem. Spośród mikroskładników warto zwrócić uwagę, iż soczewica reaguje dodatnio na dokarmianie molibdenem.

Zalecenia dotyczące przygotowania materiału siewnego soczewicy do siewu są zbieżne z wytycznymi dotyczącymi innych gatunków roślin strączkowych. Wskazane jest zastosowanie jednej z następujących zapraw nasiennych przeciwko chorobom grzybowym: (Funaben T, Topsin M, Benlate, Zaprawa nasienna T). Jeśli na danym polu nie uprawiano soczewicy lub innych roślin strączkowych współżyjących z Rhizobium leguminosarum, należy nasiona koniecznie  szczepić nitraginą np. firmy Biofos z Wałcza.

Termin siewu powinien być wczesny, podobnie jak grochu i bobiku, ponieważ soczewica znosi dobrze krótkotrwałe przymrozki. Opóźnienie siewu o 10 – 12 dni powoduje obniżkę plonu nasion o około 28%. Na podstawie dotychczasowych wyników badań, charakteryzujących się dużą rozbieżnością, wynikającą z porównywania różnych form w zmiennych warunkach, można zalecić ilość wysiewu w liczbie 200 nasion na 1m² dla form wielkonasiennych i do 250 dla form drobnonasiennych. Rozstawa rzędów może się wahać od 15 do 20 cm, a głębokość przykrycia nasion na glebach średnich od 4 do 6 cm. W przypadku suchej wiosny można zwiększyć przykrycie do 8 cm.

Z zabiegów mechanicznych można zastosować bronowanie, gdy rośliny osiągną wysokość 6 – 7 cm. Herbicydy na chwasty dwuliścienne stosuje się w okresie 1 – 5 dni po siewie (Gesadard 500SC – 2-3 l/ha, Azogard 50WP - 2-3 kg/ha) i w razie potrzeby, gdy rośliny osiągną wysokość 8 – 12 cm (Basagran 600SL – 1,5-2,0 l/ha). Przeciwko chwastom jednoliściennym można użyć niektórych graminicydów (Fusilade Super 125EC – 1,5-2,5 l/ha, Targa 10EC – 1,0-1,5 l/ha).

Najgroźniejszą chorobą soczewicy jest zgorzel siewek, którą wywołują grzyby z rodzaju Fusarium sp., a zwłaszcza F. oxysporum Schl. Ma ona często gwałtowny przebieg, zwłaszcza przy ciepłej i suchej pogodzie. Początkowo żółkną pojedyncze starsze liście, które szybko brązowieją i zasychają. Łodyga staje się najpierw jasnożółta, później brunatnieje. Nasilenie choroby zależy od zdrowotności materiału siewnego, warunków środowiskowych i właściwości genetycznych. Zaprawianie nasion ogranicza jej rozwój.

Rdza bobu może wyrządzić w niektórych latach duże szkody w uprawach soczewicy. Występuje na liściach, łodygach i strąkach w postaci pylących, drobnych skupień zarodników, początkowo rdzawych, potem brunatnych. Przy silnym porażeniu liście żółkną i opadają. Zwalczanie polega na zaprawianiu materiału siewnego, stosowaniu prawidłowego zmianowania, z co najmniej 4-letnią przerwą w uprawie motylkowatych, używaniu do siewu zdrowych, nie pokrytych plamami nasion, stosowaniu wczesnego siewu oraz opryskiwaniu fungicydami (Benlate 50, Dithane M-45, Ronilan 50, Rovral Flo 225, Sportak 45) na początku kwitnienia.

Askochytoza soczewicy nie stanowi jak dotychczas większego zagrożenia. Spośród szkodników na soczewicy może wystąpić oprzędzik i mszyca grochowa, które można zwalczać stosując te same preparaty co w uprawach grochu i bobiku.

Soczewicę zbiera się podobnie jak groch czy wykę. Dojrzewa na ogół nierównomiernie i często rośliny wylegają. W przypadku zbioru jednoetapowego może zachodzić konieczność desykacji roślin. Przyrząd tnący należy opuścić nisko, aby nie tracić dolnych strąków. Konieczna jest też regulacja zespołu młócącego, dostosowana do wielkości nasion, w celu ograniczenia strat powodowanych łamaniem nasion lub nie wymłacaniem. Nasiona po zbiorze należy dosuszyć do wilgotności poniżej 15%.

Długość okresu wegetacji form soczewicy uprawianych w świecie jest bardzo zróżnicowana i wynosi od 60 dni odmian bardzo wczesnych do ponad 140 dni odmian późnych. Krajowe badania wykazały, że polskie biotypy drobnonasienne plonują niżej od odmian zagranicznych, wielkonasiennych. Najnowsze badania nad rodami wielkonasiennymi, wskazują na możliwość ich uprawy w południowo-wschodniej Polsce. Osiągnęły one wysokość roślin 60 – 65 cm, przy osadzeniu pierwszego strąka na wysokości 13,8 – 16 cm, zakwitły po 47 – 57 dniach od siewu, okres wegetacji trwał 77 – 89 dni, a plon nasion wahał się od 1,9 do 2,2 t/ha.

Dużym osiągnięciem ośrodka lubelskiego jest wyhodowanie pierwszej polskiej odmiany soczewicy Tina, wpisanej do Rejestru Oryginalnych Odmian Warzywnych COBORU w 1998 r. Kolejnymi odmianami wprowadzonymi w 1999 roku są ANITA i IZKA. Anita charakteryzuje się roślinami średnio wysokimi o średniej liczbie węzłów. Kwiaty barwy białej z liliowymi żyłkami wyrastają z węzłów w liczbie 2 do 3. Strąki w fazie dojrzałości są barwy żółtej, krótkie, liczba nasion w strąku – jedno lub dwa. Nasiona mają dużą średnicę i średnią masę 1000 sztuk. Izka jest odmianą również o roślinach średnio wysokich. Podobnie kwiaty mają barwę białą z liliowymi żyłkami. Liczba kwiatów na węźle – dwa. Strąki barwy żółtej, średniej długości zawierają zwykle dwa nasiona. Masa 1000 sztuk nasion średnia. Ponadto spotyka się populacje stanowiące mieszaninę wielu ekotypów.

Prace nad wytworzeniem nowych odmian poprzez krzyżowanie są bardzo trudne, co jest związane z biologią kwitnienia i zapłodnienia soczewicy. Kwiaty tego gatunku są bardzo małe i szczególnie wrażliwe na zabieg kastracji oraz zapylania. Z ogólnie zapylonych sztucznie kwiatów tylko 10% zawiązuje strąki. Ważną rolę w hodowli soczewicy odgrywa selekcja odpowiednich materiałów wyjściowych w celu uzyskania wartościowych odmian uprawnych. Obecnie prace hodowlane dążą do zwiększenia masy 1000 nasion, wysokości osadzenia pierwszego strąka i odporności na choroby grzybowe, zwłaszcza z rodzaju Fusarium sp., oraz do zmniejszenia stopnia rozgałęziania się roślin, przez co uzyskano by większą równomierność dojrzewania roślin przed zbiorem.