SAPARD: trudne pieniądze

SAPARD: trudne pieniądze

Piotr Łuczak
top agrar Polska

Duże ryzyko finansowe związane z prowadzeniem inwestycji oraz skomplikowana procedura rozpatrywania wniosków mogą odstraszyć rolników od SAPARD-u.

Już cale dwa lata i trzy miesiące powinien funkcjonować w naszym kraju program SAPARD. Tymczasem nadal jest on w zawieszeniu. Ciągle brakuje decyzji Unii uruchamiającej zgromadzone dla nas 170 mln euro rocznie. Bruksela obarcza nas winą za opóźnienia, a Warszawa ze swej strony też nie pozostaje dłużna pod adresem unijnych urzędników. Faktem jest, że ARiMR stawia się poważne zarzuty uchybień we wprowadzeniu koniecznych procedur. Są jednak podstawy przypuszczać, że wreszcie program ruszy w tym roku. Argumentem potwierdzającym tę tezę jest fakt, że 16 wojewódzkich oddziałów ARiMR rozpoczęło szkolenia terenowe dla rolników. Na szkoleniach prezentowane jest tzw. Działanie 2. Jest to jedyna z czterech części SAPARD-u, która dotyczy zasad i trybu udzielania pomocy finansowej na inwestycje bezpośrednio w gospodarstwach rolnych. Pozostałe 3 działania obejmują zadania, które kierowane są do samorządów czy zakładów przetwórczych.

Zainteresowanie SAPARD-em było na wsi duże, szczególnie w latach 1999-2000. W jaskrawym świetle przedstawiano korzyści, jakie producent rolny odniesie dzięki programowi. Euforia gasła stopniowo i dziś można stwierdzić, że program ten już nie ekscytuje. Wynika to zarówno z przereklamowania SAPARD-u, jak i z faktu, że korzyści, jakie on niesie dla pojedynczego gospodarstwa wcale nie są wysokie w porównaniu z wymaganiami, jakie trzeba spełnić. Wystarczy bowiem uświadomić sobie, że rolnik z programu odzyska połowę zainwestowanych środków, czyli 12-25 tys. euro. Jednakże na czas prowadzenia budowy czy modernizacji producent rolny musi dysponować sumą 100% wartości inwestycji, co oznacza kwotę do 24-50 tys. euro (do około 90-185 tys. zł). Nie można wziąć na ten cel kredytu preferencyjnego ARiMR. Szczególnie ten punkt budzi wątpliwości rolników.

– Kto skorzysta z SAPARD-u, gdy w rolnictwie brakuje pieniędzy, a kredyt komercyjny drogi? Nawet jeśli ktoś zdecydowałby się pożyczyć pieniądze w banku komercyjnym, jaką ma gwarancję, że w czasie realizowanej pod okiem agencji sapardowskiej inwestycji któryś z urzędników czegoś się nie dopatrzy, i wyda decyzję o wstrzymaniu zwrotu połowy poniesionych przez rolnika kosztów? – pytają przedstawicieli agencji rolnicy na spotkaniach szkoleniowych.

W ramach SAPARD-u rolnicy będą mogli wystąpić o refundację polowy kosztów inwestycji w zakresie produkcji mleka czy zwierząt rzeźnych.

O dotacje z programu może wystąpić rolnik, tj. osoba fizyczna prowadząca na własny rachunek działalność rolniczą jako posiadacz gospodarstwa rolnego, podlegający ubezpieczeniu społecznemu na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. O dotację może też się starać rolnik pracujący na wydzierżawionych gruntach, np. syn płacący KRUS, któremu ojciec wydzierżawi kilka hektarów i wyrazi zgodę na inwestycję na terenie jego gospodarstwa, które nadal prowadzi. Wymaga się też, by wnioskodawca nie przekroczył 50 lat i legitymował się odpowiednim wykształceniem lub doświadczeniem w prowadzeniu gospodarstwa. Rolnik, który zdecyduje, że jest w stanie wytrzymać początkowe finansowanie inwestycji w całości i zechce wystąpić o zwrot połowy kosztów z SAPARD-u, będzie musiał najpierw udać się do wojewódzkiego oddziału ARiMR po formularze wniosków i spis potrzebnych załączników. Po zgromadzeniu dokumentów, opracowaniu biznesplanu, rolnik dostarcza je lub przesyła pocztą ponownie do oddziału agencji. Wniosek rolnika jest rozpatrywany w wojewódzkim oddziale ARiMR pod względem formalnym. Uwaga: należy zwrócić uwagę, by składany do agencji wniosek był kompletny, bez żadnych rozbieżności np. co do powierzchni działek. Ewentualnej korekty wniosku będzie można dokonać tylko raz.

Po wstępnej pozytywnej kontroli wniosku agencja umawia się z rolnikiem na wizytację w jego gospodarstwie. Podczas niej dokonywane będą oględziny miejsca przyszłej inwestycji, pomiary płyt obornikowych, pojemności zbiorników na gnojowicę itp. Z wizyty sporządzany będzie protokół. Jeśli wizytacja zakończy się pomyślnie, dokumenty rolnika przekazywane będą do Regionalnych Centrów Doradztwa, Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich (RCD RRiOW).

W Regionalnych Centrach wniosek rolnika przechodzić będzie weryfikację w dwóch zespołach: technologicznym i ekonomicznym. Pierwszy zespół badać będzie dokumenty rolnika przez pryzmat 4 pytań, a zespół ekonomiczny przez 7 pytań. Prawidłowa odpowiedź na każde z pytań stawianych przez specjalistów powinna brzmieć tak. Wystarczy jedno nie, i wniosek będzie odrzucony.

Pytania oceny technicznej

1. Jaką zastosowano technologię, planując efekty jakościowe? Sprawdzany będzie potencjał genetyczny rokujący uzyskanie zakładanej jakości produktu, rodzaj pasz odpowiadający gatunkowi zwierzęcia i stosowny do planowanych efektów jakościowych, odpowiednie dawki zgodne z normami żywienia itp.
2. Czy inwestycja spełnia warunki w zakresie: a) higieny produkcji? – dla schematu 2.1. wymagany będzie mechaniczny udój, marka, typ, ilość, wiek, stan techniczny dojarek, schładzalników, jakość wody odpowiadająca normom; dla schematu 2.3. przydatność pomieszczeń – kubatura, powierzchnia, wentylacja, oświetlenie, sprzęt, stan sanitarny itp.; b) dobrostanu zwierząt? – obsada zwierząt, stosunek powierzchni okien do podłogi, oświetlenie, stały dostęp zwierząt do wody; c) ochrony środowiska? – powierzchnia płyt gnojowych, pojemność zbiorników na gnojowicę i gnojówkę odpowiadająca obsadzie zwierząt i systemowi utrzymania zwierząt.
3. Czy realistycznie obliczono plony i wydajności?
4. Czy inwestycja dostosowana jest do zasobów i możliwości gospodarstwa? – w zakresie dobrostanu zwierząt, zagospodarowania odchodów i ochrony środowiska, doboru ras, kubatury pomieszczeń przechowalniczych, wyposażenia, wydajności urządzeń.

Pytania oceny ekonomicznej

1. Czy ilość siły roboczej w gospodarstwie wystarcza dla jego obsługi?
2. Czy realistycznie skonstruowano plan finansowania inwestycji?
3. Czy gospodarstwo utrzyma ciężar finansowy inwestycji?
4. Czy rentowność gospodarstwa gwarantuje jego żywotność w trakcie i po realizacji projektu?
5. Czy wnioskodawca wskazał uzasadnienie dla podjęcia planowanej produkcji oraz realistycznie przedstawił możliwości pozyskania rynku dla swojej działalności?
6. Czy prawidłowo skalkulowano koszty planowanej inwestycji?
7. Czy plan inwestycji zawiera wszystkie elementy konieczne do sprawnego funkcjonowania modernizowanego gospodarstwa?

Po pozytywnej akceptacji w RCDR-RiOW dokumenty rolnika wracają do agencji do ostatecznej oceny końcowej. Wraz z jej pomyślnym zamknięciem rolnik jest powiadamiany listownie, że jego wniosek został zalegalizowany. W tym miejscu agencja podsumowuje kwoty dotacji, o które dotychczas wystąpiono w ramach 3 schematów (produkcja mleka, żywca rzeźnego, różnorodność w rolnictwie) i wydaje decyzję, że na dany wniosek jeszcze są pieniądze. Agencja przyjmuje bowiem wnioski według kolejności ich składania.

Aby starczyło pieniędzy

Na Działanie 2, czyli bezpośrednio na wsparcie gospodarstw przewidziane jest w skali kraju tylko 37,5 mln euro. Zakłada się, że pozwoli ono zmodernizować 8-9 tys. gospodarstw specjalizujących się w produkcji mleka, 3-3,5 tys. gospodarstw z produkcją bydła, 800-1000 gospodarstw z chowem owiec, 1,8-2 tys. gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej, 800-850 gospodarstw produkujących drób oraz 2-2,5 tys. gospodarstw zmieniających kierunek produkcji. Z Działania 2 Wielkopolska – dzięki swemu rolniczemu potencjałowi – ma otrzymać najwięcej pieniędzy, bo około 15% środków, które starczą na około 200-280 inwestycji.

To, ile pieniędzy z SAPARD-u przypadnie na poszczególne schematy zależy od Regionalnych Komitetów Sterujących. W skład tego organu ma wchodzić w danym województwie marszałek, wojewoda oraz przedstawiciele nauki, organizacji rolniczych, izb rolniczych itp. Zarówno Regionalny jak i Krajowy Komitet Sterujący będą miały możliwość przesuwania środków w ramach SAPARD-u w zależności od zainteresowania beneficjentów poszczególnymi działaniami czy schematami.

Rusza inwestycja

Jeśli więc oddział wojewódzki ARiMR stwierdzi, że w ramach danego schematu starcza pieniędzy, rolnik, którego wniosek przeszedł całą procedurę kontrolną, zapraszany jest osobiście na podpisanie umowy inwestycyjnej. W umowie zawarty będzie m.in. harmonogram prac z datą rozpoczęcia inwestycji i jej zakończenia oraz wysokość pomocy w euro z zaznaczeniem, że przelicznik kursowy ustalony będzie na pierwszy dzień roboczy danego roku, w którym składany jest wniosek. Dokument uzupełnią m.in. takie klauzule: zawyżony koszt inwestycji nie będzie zwracany; zakup materiałów i wyposażenia może pochodzić tylko z krajów UE i państw do niej kandydujących; rolnik zgadza się przez 5 lat na kontrole z Ministerstwa Finansów, Najwyższej Izby Kontroli, ARiMR, Komisji Europejskiej oraz na oznakowanie budowy, że powstała przy współfinansowaniu przez UE.

Dopiero po podpisaniu tej umowy rolnik może ruszać z inwestycją w ramach SAPARD-u. Uwaga: wcześniej rozpoczęte budowy czy modernizacje nie będą mogły być refundowane w ramach tego programu. ARiMR ma zgodnie z przepisami 2 miesiące, by od momentu złożenia przez rolnika wniosku do jego ostatecznego rozpatrzenia wydać decyzję o pozwoleniu na inwestycję.

Trudne pieniądze

Po zakończeniu inwestycji, w ciągu 10 dni rolnik składa w wojewódzkim oddziale ARiMR wniosek o płatność zakontraktowanych sapardowskich pieniędzy, a wraz z nim zapłacone faktury VAT za materiały, wyposażenie i robociznę (ale nie własną, lecz najętych firm). Agencja wysyła w teren kontrolę, która ma potwierdzić zgodność inwestycji ze wcześniejszymi założeniami. Gdy wszystko jest w porządku, lokalny oddział agencji kontaktuje się z centralą w Warszawie i w ciągu 3 miesięcy na konto rolnika spływają wreszcie pieniądze z SAPARD-u.

Można będzie występować po dotację z SAPARD-u w ramach schematu 2.1. lub 2.2. plus schemat 2.3., jednak maksymalna kwota wsparcia z programu na jedno gospodarstwo nie może przekroczyć 12-25 tys. euro. Specjaliści z RCDRRiOW z Płońska szacują, że w ramach sapardowskiego programu realizowane będą raczej małe inwestycje, które i tak właściciel gospodarstwa planował za własne pieniądze. Ci ludzie skuszeni szansą uzyskania zwrotu połowy kosztów wystąpią po SAPARD. Widać więc, że program jest kierowany raczej do małych i średnich gospodarstw, niż do dużych farm.

Istnieje jednak taka możliwość, że w ramach dużej inwestycji, na przykład budowy obory za kredyt preferencyjny ARiMR wydzieli się podinwestycję, która stanowi zamkniętą całość (np. zakup dojarni) i ją się zrealizuje według sapardowskich zasad. Na koniec warto wspomnieć o pikantnym szczególe umowy w ramach programu SAPARD. Podpisując dokument kontraktujący pieniądze, rolnik musi zgodzić się na wystawienie weksla in blanco wraz z deklaracją wekslową. Oznacza to, że w razie wykrycia nieprawidłowości rolnik musi oddać pieniądze, ale ile – nie wiadomo. Będzie to prawdopodobnie kwota refundacji z SAPARD-u wraz z odsetkami liczonymi dla zaległości karno-skarbowych, to jest ok. 20% w skali roku. Czy przy takiej klauzuli jakikolwiek bank udzieli gospodarstwu pod zabezpieczenie nieruchomości kredytu, nawet z dopłatami agencji, gdy będzie ono chciało dalej inwestować? Bardzo wątpliwe. Praktycznie więc dzięki SAPARD-owi gospodarstwo będzie... wyłączone na pięć lat z możliwości inwestowania za środki kredytowe.

Zakres pomocy dla gospodarstw

Program SAPARD obejmować będzie dla gospodarstw rolnych następujące schematy pomocy, które oznaczone są numeracją:

• 2.1. Restrukturyzacja produkcji mleka;
• 2.2. Modernizacja gospodarstw specjalizujących się w produkcji zwierząt rzeźnych;
• 2.3. Zwiększenie różnorodności produkcji gospodarstw rolnych.

Założeniem niniejszego programu jest umożliwienie dostosowania się do nowych przepisów prawnych i wymogów Wspólnego Rynku gospodarstwom, których potencjał własny nie pozwala na samodzielne sfinansowanie inwestycji lecz które, dzięki racjonalnemu wykorzystaniu pomocy publicznej, mają szansę na rozwój.

Poniżej omawiamy poszczególne cztery schematy obejmujące gospodarstwa rolne. W obrębie modernizacji gospodarstw specjalizujących się w zakresie produkcji zwierząt rzeźnych wyróżnia się dodatkowo podpunkty, dotyczące chowu drobiu, trzody, owiec i bydła mięsnego.

Produkcja mleka

Celem niniejszego schematu o numerze 2.1. jest m.in. poprawa jakości mleka zgodnie ze standardami higienicznymi UE, poprawy efektywności gospodarstw i dostosowania ich do warunków Wspólnego Rynku. Inwestorom udzielana będzie pomoc w postaci dotacji refinansujących częściowo koszty inwestycyjne modernizacji gospodarstw rolnych specjalizujących się w produkcji mleka.

Dotowaniu ze środków publicznych będą podlegać następujące wydatki inwestycyjne:

• budowa, rozbudowa i modernizacja obór wraz z wyposażeniem i infrastrukturą;
• zakup i instalacja wyposażenia technologicznego, w tym dojarek i urządzeń do schładzania mleka;
• budowa i zakup urządzeń służących prawidłowej gospodarce odchodami zwierzęcymi, zakup urządzeń do produkcji, zbioru i przechowywania pasz;
• urządzanie i wyposażanie pastwisk (grodzenie, doprowadzanie wody, drogi dojazdowe, wiaty);
• zakup stada podstawowego zwierząt hodowlanych – krów wpisanych do ksiąg hodowlanych, jałówek po rodzicach wpisanych do ksiąg hodowlanych lub jałówek po matkach ze stad poddawanych ocenie użytkowości i buhajach hodowlanych ras mlecznych. Koszt zakupu zwierząt nie może stanowić jednak więcej niż 50% całkowitych kosztów kwalifikowanych projektu.

Wysokość dotacji wynosi 50% kosztów kwalifikowanych przedsięwzięcia, lecz nie więcej niż 20 000 euro na gospodarstwo. Gdy jednak elementem inwestycji jest budowa urządzeń do przechowywania gnojowicy, suma wsparcia wzrasta do 25 000 euro. Dotacja w ramach niniejszego schematu może być przyznana, jeżeli wyjściowy poziom produkcji mleka w gospodarstwie wynosi 20-350 tys. litrów rocznie. Docelowa produkcja mleka po dofinansowaniu ma się mieścić w przedziale 80-350 tys. litrów mleka na rok. Wymaga się, by rolnik posiadał co najmniej wstępną umowę z zakładem mleczarskim na zbyt planowanej produkcji mleka, a po realizacji inwestycji wspieranej sapardowskimi środkami gospodarstwo spełni wymogi UE w zakresie higieny produkcji, warunków utrzymania zwierząt i dysponować będzie odpowiednim systemem zagospodarowania odchodów zwierzęcych.

Wymaga się też, by po realizacji planu obsada zwierząt w gospodarstwie nie przekraczała 1,5 DJP (duże jednostki przeliczeniowe) na l ha użytków rolnych.

Produkcja zwierząt rzeźnych

Modernizacja odbywać się będzie w ramach tzw. schematu 2.2.

Dofinasowanie przewidziane jest dla gospodarstw specjalizujących się w chowie bydła rzeźnego. Pomoc ma na celu poprawę jakości wołowiny w celu dostosowania oferty rynkowej do wymagań konsumenta i warunków Jednolitego Rynku. Dofinansowanie ma sprzyjać przekształceniu struktury rasowej pogłowia bydła, poprawę warunków zoohigienicznych, dostosować gospodarstwa do wymogów ochrony środowiska zgodnie z zasadami UE i wykorzystać trwałe użytki zielone jako naturalną bazę paszow i element tradycyjnego krajobrazu wiejskiego.

Dotowaniu ze środków publicznych będą podlegać następujące wydatki inwestycyjne:

• budowa, rozbudowa i modernizacja budynków przeznaczonych do utrzymania bydła i składowania pasz wraz z wyposażeniem i infrastrukturą;
• urządzanie i wyposażanie pastwisk (grodzenie, doprowadzanie wody, drogi dojazdowe, wiaty);
• budowa i zakup urządzeń służących prawidłowej gospodarce odchodami zwierzęcymi zgodnie z zasadami UE;
• zakup bydła mięsnego o wysokiej jakości genetycznej, wpisanego do ksiąg hodowlanych lub rejestrów: buhajów hodowlanych ras mięsnych oraz krów i jałówek o udziale min. 50% ras mięsnych w genotypie;
• zakup maszyn i urządzeń do produkcji, zbioru i przechowywania pasz.

Wysokość dotacji wynosi 50% kosztów kwalifikowanych przedsięwzięcia, lecz nie więcej niż 12 000 euro na jedno gospodarstwo plus 5 000 euro, jeśli budowana będzie płyta i zbiornik na gnojowicę. Dotacja będzie przyznana, jeżeli gospodarstwo będzie utrzymywać od 20 do 100 krów mamek, docelowa obsada zwierząt w gospodarstwie nie przekroczy 1,5 SD na l ha użytków rolnych, a po realizacji inwestycji gospodarstwo będzie dysponować odpowiednim systemem utrzymania zwierząt i zagospodarowania odchodów zwierzęcych zgodnie z ogólnymi zasadami Unii.

Oczekuje się też, by w zasobach ziemi gospodarstwa (łącznie z gruntami dzierżawionymi) minimum 30% stanowiły trwałe użytki zielone, a rolnik posiadał umowę na zbyt produkcji lub plan sprzedaży.

Z sapardowskich pieniędzy można będzie sfinansować hodowlę kóz i zwierząt futerkowych.  Zdjęcia: Lesiakowski, Łuczak

Odbudowa produkcji owczarskiej

Pomoc przeznaczona jest na wznowienie produkcji owczarskiej, zwłaszcza w gospodarstwach o znacznych zasobach naturalnych pastwisk i podniesienie jakości produkowanej w Polsce baraniny. Zakres dotacji obejmuje zakup stada hodowlanego zwierząt (tryków hodowlanych, owiec maciorek oraz owiec matek); urządzanie i wyposażanie pastwisk (grodzenie, doprowadzanie wody, urządzenia do pojenia, drogi dojazdowe, wiaty) oraz zakup maszyn i urządzeń do produkcji, zbioru i przechowywania pasz; budowę, rozbudowę i modernizację budynków przeznaczonych do utrzymania owiec wraz z wyposażeniem i infrastrukturą.

Wysokość dotacji wynosi 50% kosztów kwalifikowanych przedsięwzięcia, lecz nie więcej niż 12 000 euro.

Dotacja w ramach niniejszego schematu może być przyznana, jeżeli gospodarstwo planuje prowadzić produkcję owczarską w oparciu o stado podstawowe maciorek liczące minimum 10, a maksimum 100 sztuk, obsada zwierząt nie przekroczy 1,5 SD/ha użytków rolnych i zagospodarowane będą odchody zwierzęce. Spełnione mają być też warunki co do posiadanego planu lub umowy sprzedaży oraz faktu, by trwałe użytki zielone stanowiły nie mniej niż 30% zasobów ziemi w gospodarstwie (łącznie z gruntami dzierżawionymi).

Modernizacja produkcji trzody chlewnej i drobiu

Celem zadania jest poprawa warunków zoohigienicznych w produkcji trzody chlewnej i drobiu oraz dostosowanie ich warunków do standardów UE. Dofinansowanie ma też ograniczyć niekorzystne oddziaływania produkcji trzody chlewnej i drobiu na stan środowiska naturalnego. Zakres dotacji obejmuje modernizację budynków służących do chowu trzody chlewnej i drobiu wraz z wyposażeniem i infrastrukturą oraz budowę i zakup urządzeń służących prawidłowemu przechowywaniu i zagospodarowaniu odchodów zwierzęcych zgodnie z zasadami UE. Uwaga: dotacje nie mogą być przeznaczone na inwestycje zwiększające produkcję, a jedynie na poprawę warunków obecnej produkcji.

Wysokość dotacji wynosi 50% kosztów kwalifikowanych przedsięwzięcia, lecz nie więcej niż 15 000 euro na inwestycje trzodowe i 12 000 euro na inwestycje w sektorze drobiu. Dotacja w ramach niniejszego schematu może być przyznana dla gospodarstw spełniających następujące limity wielkości produkcji:

Trzoda: Dotacje mogą uzyskać gospodarstwa posiadające stanowiska dla 100-250 tuczników lub, w przypadku produkcji w cyklu zamkniętym, 10-25 stanowisk dla macior.

Drób: Kury i kaczki (brojlery) – dotacje udzielane są na modernizację budynków w gospodarstwach, gdzie ogólna powierzchnia budynków dla drobiu (kaczek i kur) wynosi 2000-3000m²; Indyki – łączna powierzchnia budynków do produkcji indyków w gospodarstwie wynosi 1000-4000 m²; Gęsi – dotacje przeznaczone są dla gospodarstw posiadających budynki do produkcji gęsi o powierzchni 500-2000 m².

Ponadto w przedstawionej dokumentacji rolnik musi wykazać, że posiada umowę na zbyt produkcji lub plan sprzedaży; po zakończeniu projektu spełnione będą wymogi odnośnie warunków utrzymania zwierząt zgodne ze standardami UE i zagospodarowania odchodów.

Zwiększenie różnorodności

Dofinansowanie niniejszego schematu o numeracji 2.3. kierowane jest do rolników zamierzających podjąć działalność rolniczą poza sektorami tradycyjnymi, np. poprzez wstępne przetwórstwo i przygotowanie produktów rolnych do sprzedaży. Można z tego programu sfinansować plantacje wieloletnie, np. plantacje truskawek, wikliny, wierzby, hodowlę ryb, zwierząt futerkowych itp. Zakres dotacji obejmuje:

• budowę, modernizację i rekonstrukcję budynków gospodarczych wraz z wyposażeniem i infrastrukturą;
• zakup maszyn, urządzeń i wyposażenia do produkcji rolnej, przechowalnictwa i podstawowego przetwórstwa prowadzonego na poziomie gospodarstwa oraz urządzeń służących do przygotowania produktów do sprzedaży (np. mycie, sortowanie i pakowanie warzyw, kiszenie kapusty, ogórków itp.);
• zakup stada podstawowego zwierząt (nie dotyczy bydła, owiec, trzody chlewnej, kur, kaczek, gęsi, indyków – gdyż do tego służy wyżej omówiony schemat 2.2.);
• przygotowanie bazy produkcyjnej dla działów specjalnych produkcji rolniczej.

Wysokość dotacji wynosi 50% kosztów kwalifikowanych przedsięwzięcia, lecz nie więcej niż 12 000 euro.

Uwaga! Artykuł podlega ochronie praw autorskich. Wszelkie prawa zastrzeżone dla redakcji top agrar Polska!

oprac. IL

5980356

1

ppr.pl - Rolnictwo, Ekologia, Natura