Poprawa cech produkcyjnych polskiej owcy górskiej

Zapotrzebowanie na pro­dukty mięsne związane jest z pre­ferencją mięsa chudego, łatwo strawnego, o dużej wartości od­żywczej. Kryteria te spełnia ja­gnięcina, która jest ponadto re­komendowana jako produkt die­tetyczny, od dłuższego czasu sta­nowiący główny kierunek pro­dukcji owczarskiej. Na rynkach Unii Europejskiej jagnięcina po­chodząca od polskich producen­tów jest ceniona za wyjątkową smakowitość, co ma związek z tradycyjnym, pastwiskowym żywieniem zwierząt. Ponadto, jest to jedyny gatunek mięsa, któ­rego produkcja w Unii nie po­krywa zapotrzebowania rynku wewnętrznego.
Owczarstwo w rejonie gór i pogórza posiada swą wyraźnie zaznaczoną specyfikę. Odrębność górskiego środowiska przyrodniczego wyraża się krótszym okresem wegetacji, większą ilością opadów atmosferycznych, wyższymi dziennymi i rocznymi amplitudami temperatury, dużym nachyleniem zboczy i gorszymi glebami. Środowisko to wymusza większą pracochłonność i czasochłonność produkcji oraz powoduje jej ekstensyfikację.
Polska owca górska (pog) jest jedyną rasą owiec dostoso­waną do tych niekorzystnych wa­runków chowu. Tym niemniej, poziom cech produkcyjnych i re-produkcyjnych charakteryzują­cych jej populację jest niewystar­czający i nie daje możliwości prowadzenia rentownej hodowli.
Polska owca górska jest rasą późno dojrzewającą (18 miesięcy; całkowity rozwój – 3,5 roku) i wybitnie sezonalną. Jej mleczno-wełnisty profil użytkowy nie koresponduje ze współczesnymi wymogami produkcji owczarskiej w Europie. Trójfrakcyjna, mieszana wełna nie posiada większego znaczenia handlowego – kwalifikując się zasadniczo do wyrobu dywanów, tkanin artystycznych i ludowych. Owce-matki charakteryzują się niską plennością, wynoszącą zaledwie 1,2 jagnięcia w miocie, podczas gdy próg opłacalności produkcji kształtuje się na poziomie co najmniej 1,5 odchowanego jagnięcia. Porównanie cech eksterieru polskiej owcy górskiej z rasami mięsnymi i wełnisto-mięsnymi wykazuje jej słabo wykształcone cechy mięsne, co czyni tę owcę mało przydatną do tuczu pastwiskowego. Intensyfikacja żywienia w przypadku tej rasy nie daje również oczekiwanego efektu produkcyjnego. Ocena konformacji wykonana według klasyfikacji EUROP spowodowała dyskwalifikację znacznej części ocenianych tusz cięższych. Wynika to z faktu, że produkcja ciężkich jagniąt tej rasy nie posiadała dotąd większego znaczenia handlowego, a dochód uzyskiwano z eksportu żywych jagniąt wielkanocnych (mlecznych) do Włoch. Cenną zaletę polskiej owcy górskiej stanowi natomiast bardzo słabe otłuszczenie tusz, przy czym tłuszcz odkładany jest w jamie ciała, głównie w postaci złogów okołonerkowych. Należy też wspomnieć o niezwykle korzystnych walorach sensorycznych pozyskanego mięsa.
Jednym z czynników, które mogą mieć znaczny wpływ na poprawę opłacalności produkcji owczarskiej na terenie południo­wej Polski jest doskonalenie cech produkcyjnych i reprodukcyjnych owiec tej rasy na drodze krzyżowania uszla­chetniającego

Owce  wysokoprodukcyj­nych  ras  górskich

Aby sprostać wymogom rynku jagnięciny, konieczny jest m.in. znaczący wzrost plenności i poprawa cech mięsnych polskiej owcy górskiej, zarówno w kon­tekście podstawowych parame­trów, takich jak wydajność rzeźna, jak i w zakresie większej przydatności do produkcji jagniąt w kategorii wagowej 25-40 kg.
Do introdukcji i wykorzy­stania w górzystych rejonach Pol­ski najbardziej przydatne są owce odpornych, wysokoprodukcyjnych ras, wywodzących się z te­renów zbliżonych pod względem klimatycznym i dysponujących podobną bazą paszową, takich jak alpejskie rasy Bergschaf i Weisse Alpenschaf.
Austriacka owca rasy Bergschaf (Tiroler Bergschaf, tyrolska owca górska; BF) została wytworzona w wyniku krzyżowania bardzo dużej kali­browo owcy rasy Bergamaska (rasa wysokoplenna) z owcą ka­mienną (Steinschaf). Kaliber do­rosłych sztuk – średni do dużego, o długim tułowiu, osadzonym na wysokich, mocnych nogach, głowa bezrożna, wąska, garbo­nosa, o wyjątkowo długich, zwisają­cych uszach, obrost głowy wełną – do linii oczu. Bergschaf jest rasą wybitnie asezonalną, wysokoplenną, o bardzo dobrym instynkcie macierzyńskim i do­brej mleczności. Masa ciała 12-miesięcznych tryków wynosi 70 kg, a jarek – 50-60 kg, dorosłych tryków – 70-130 kg, a matek – 70-90 kg, przy rocznej wydajno­ści wełny, odpowiednio: 3-5 kg, 2,5-4 kg. Bergschaf jest rasą wcześnie dojrzewającą, a przy dobrym odchowie maciorki mogą być kryte już w wieku około 9 miesięcy. Średnia plenność dla rasy kształtuje się na poziomie 180-250%. W systemie trzykrot­nych wykotów w ciągu dwóch lat i przy plenności 180% można uzyskać średnio 2,7 jagnięcia w roku. Średni odstęp pomiędzy wykotami wynosi 180-200 dni. Omawiana rasa wykorzystywana jest głównie do produkcji jako­ściowo dobrych pod względem użytkowości mięsnej jagniąt (w wieku 4-5 miesięcy osiągają masę ciała 40-45 kg). Wydajność rzeźna jagniąt wynosi 49,5% (z głową), udział mięsa w tuszach tryczków – 64,4%, a w tuszach maciorek – 63,8%. Tucz trycz­ków prowadzi się do masy ciała 22-42 kg, a maciorek – 22-35 kg. Ze względu na wczesność doj­rzewania, wysoką plenność i ase­zonalność oraz wysokie tempo wzrostu w początkowej fazie życia, a także z uwagi na możliwość wy­pasania w warunkach wysoko­górskich, rasa ta aktualnie domi­nuje w górzystych regionach Au­strii.
Rasa Weisse Alpenschaf (Swiss White Alpine, owca biała alpejska; WAS) pochodzi ze Szwajcarii, w której stanowi większość (56%) z liczącego około 430 tysięcy sztuk pogłowia owiec. Jest to owca dużego kali­bru, o mocnej, zwięzłej budowie ciała, wysklepionym ożebrowa­niu oraz bardzo dobrym umię­śnieniu – szczególnie partii przodu i zadu. Jest to rasa bez­rożna; obrost głowy występuje do linii oczu. Masa ciała dorosłych maciorek wynosi 60-100 kg, a dorosłych tryków – 90-130 kg. Średni wiek maciorek Weisse Alpenschaf w chwili pierwszego wykotu wynosi 21 miesięcy, przy średniej plenności 150-160%. Odstęp pomiędzy wykotami to 11 miesięcy. Jagnięta najlepiej na­dają się do tuczu pastwiskowego (do wieku około 6 miesięcy) i przed zejściem z pastwiska uzy­skują średnią masę ciała 40 kg. Wydajność rzeźna jagniąt oma­wianej rasy kształtuje się na po­ziomie 46%, przy zawartości mięsa i tłuszczu w tuszy odpo­wiednio: 64% i 14%. Stwier­dzono, że ponad 85% tusz po­chodzących od jagniąt owcy bia­łej alpejskiej mieści się w wyso­kich klasach (U i R) według oceny EUROP.
Omówione powyżej rasy charakteryzują się odpornością na trudne warunki środowiskowe (wypas powyżej górnej granicy lasów, do wysokości 3000 m n.p.m.) i predyspozycją do eks­tensywnego tuczu pastwisko­wego. Bergschaf i Weisse Al­penschaf są zwierzętami niepło­chliwymi, wykazującymi duży instynkt stadny, co ułatwia wy­pas. Kocą się stosunkowo łatwo i  tylko w nielicznych przypadkach konieczna jest ingerencja czło­wieka.

Krzyżowanie  uszlachetniające
    
W rejonie Beskidu Sądeckiego przeprowadzono krzyżowania maciorek pog z trykami opisanych powyżej ras, uzyskując mieszańce F1 (BF x pog, WAS x pog), a następnie R1 [BF x (BF x pog), WAS x (WAS x pog)] – po 20 sztuk tryczków w każdej grupie. Wszystkie zwierzęta były wyrównane wiekowo, przebywały w ujednoliconych warunkach środowiskowych i były analogicznie żywione.
Do 14. dnia życia jagnięta pobierały wyłącznie mleko matki. Od 14. dnia do wieku około 70 dni (tj. do odsadzenia) oprócz mleka matki otrzymywały siano łąkowe oraz mieszankę treściwą CJ w ilości 25 dag/dzień/szt., zawierającą w 1 kg: 5,33 MJ energii netto i 190 g białka ogólnego. Po odsadzeniu jagnięta żywiono wg norm (Normy żywienia zwierząt, 1995), przy zastosowaniu pasz gospodarskich (siano, sianokiszonka, śruta kukurydziana) oraz przemysłowych (otręby pszenne i jęczmienne). Od połowy maja, tj. od wieku około 4 miesięcy życia, jagnięta przebywały na pastwisku i były utrzymywane w systemie wypasu kwaterowego. Oprócz tego otrzymywały śrutę jęczmienno-pszenną w ilości około 25 dag/dzień/szt. Tryczki poddano ubojom doświadczalnym w wieku 200 dni.

Cechy  tuczne

Zróżnicowanie masy ciała jagniąt pomiędzy grupami do­świadczalnymi zaznaczyło się już po ich urodzeniu, a z upływem czasu różnica tempa wzrostu sta­wała się coraz bardziej zauwa­żalna. Tryczki polskiej owcy gór­skiej charakteryzowały najniższe przyrosty w całym okresie trwa­nia eksperymentu. Średnie przy­rosty masy ciała jagniąt mieszań­ców były o 12% (tryczki mie­szańce F1 – BF x pog) i o 37% [tryczki mieszańce R1 – WAS x (WAS x pog)] wyższe w porów­naniu z uzyskanymi przez ja­gnięta polskiej owcy górskiej. Należy nadmienić, że podczas całego odchowu nie zaobserwo­wano ich większej podatności na choroby, w tym kulawkę i inwa­zje pasożytów żołądkowo-jelito­wych, w porównaniu z tryczkami rasy matecznej. Ja­gnięta rasy Weisse Alpenschaf charakteryzowały się najwyż­szymi przyrostami masy ciała, które wyniosły średnio 211 g/dobę.
Konsekwencją znacznego zróżnicowania przyrostów masy ciała jagniąt w obrębie danej grupy były różne przedubojowe masy ciała. Podobnie jak w przy­padku przyrostów najniższą wartość tej cechy stwierdzono u czysto rasowych tryczków pol­skiej owcy górskiej – 30,9 kg (masa ciała po 24-godzinnym głodzeniu). Masa ciała po gło­dzeniu tryczków mieszańców, w porównaniu z uzyskaną przez tryczki polskiej owcy górskiej, była znacząco wyższa, odpo­wiednio o 9,1 i  15,2%  u  tryczków  F1 i R1  z udziałem rasy BF oraz o 26,2 i 33,0% u mieszańców F1 i R1 po ojcach rasy Weisse Al­penschaf.

Parametry  rzeźne

Podobnie jak w przypadku masy ciała odnotowano korzystną tendencję w masie tusz mieszań­ców w porównaniu z rasą ma­teczną. Wartość tej cechy w omawianej grupie była o 2,0 kg (BF x pog) i o 6,1 kg [WAS x (WAS x pog)] wyższa od analogicznego wyniku czysto rasowych tryczków polskiej owcy górskiej. Analogicznie kształto­wały się różnice
w masie prawej półtuszy.
Wydajność rzeźna zimna (szacowana po 24-godzinnym chłodzeniu tusz w temperaturze 4?C) we wszyst­kich grupach doświadczalnych mieściła się w granicach od 38,8 (pog) do 45,0% (WAS), a różnica pomiędzy skrajnymi wynikami wyniosła 6,2%. We wszystkich grupach tryczków mieszańców wydajność rzeźna była wysoko istotnie wyższa od wartości tej cechy ustalonej u tryczków pol­skiej owcy górskiej. Najwyższym i zarazem najkorzystniejszym poziomem badanej cechy cha­rakteryzowały się tryczki rasy mięsnej Weisse Alpenschaf (45,0%). Wydajność rzeźna tryczków mieszańców R1 – BF x (BF x pog) była o 0,8% wyższa od stwierdzonej w czysto rasowej rasie Bergschaf. Tryczki polskiej owcy górskiej odznaczały się najniższą wydajnością rzeźną, a różnica w stosunku do najgor­szych pod względem tej cechy mieszańców (BF x pog) wyniosła aż 2,7%. Tryczki mieszańce R1 dominowały w omawianej cesze nad mieszańcami pokolenia F1, pochodzącymi od tych samych ras rodzicielskich. Wykazaną za­leżność można wiązać z nasilają­cym się korzystnym wpływem ras ojcowskich w drugim pokole­niu.
Masa oraz udział wyrębów wartościowych (łopatka, antry­kot, comber, udziec) są to jedne z najważniejszych cech określają­cych wartość handlową i kon­sumpcyjną ocenianej tuszy. Istot­nie największą masą wyrębów wartościowych odznaczały się czysto rasowe tryczki rasy We­isse Alpenschaf – 5,85 kg. Z ko­lei, najmniejszą masę wyrębów stwierdzono w półtuszach polskiej owcy gór­skiej – 3,35 kg. Różnica w opi­sywanej cesze pomiędzy mie­szańcami F1 – BF x pog a R1 – BF x (BF x pog) wyniosła 0,38 kg na korzyść drugiej grupy, po­dobnie jak w przypadku mieszań­ców z udziałem białej owcy al­pejskiej, gdzie kształtowała się na poziomie 0,42 kg.
Słabą mięsność polskiej owcy górskiej na tle innych ras i mieszańców objętych ekspery­mentem potwierdza najmniejsza zawartość wyrębów cennych, która wyniosła 55,14%. W gru­pach mieszańców obserwowano natomiast znaczną poprawę tego parametru. Udział procentowy wyrębów wartościowych w pół­tuszach F1 i R1 z komponentem ojcowskim rasy Bergschaf (od­powiednio: 57,53 i 57,95%) był istotnie wyższy od rezultatu uzy­skanego w półtuszach tryczków rasy ma­tecznej. Udział wyrębów warto­ściowych w półtuszach mieszań­ców R1, pochodzących z krzyżo­wania maciorek F1 – WAS x pog z trykami WAS przyjął najwięk­szą wartość spośród wszystkich grup mieszańców – 58,28%, ustępując pod tym względem je­dynie tryczkom rasy ojcowskiej.
Bardzo istotnym mierni­kiem jakości tuszy jest jej skład tkankowy, a w szczególności skład tkankowy udźca właści­wego. Informuje on o masie, a w ujęciu procentowym – o zawartości tkanki mięśniowej, tłuszczowej i kostnej w wyrębie. Wyręb jest tym bardziej warto­ściowy, im więcej zawiera tkanki mięśniowej w stosunku do tkanki tłuszczowej i kostnej, a w oparciu o proporcje pomiędzy poszcze­gólnymi frakcjami tkankowymi można wnioskować o charakterze tuszy. Dla przykładu, wysoka zawartość tkanki mięśniowej i tłuszczowej wskazuje na jej mię­sny charakter.
Średnio otłuszczone udźce polskiej owcy górskiej (11,39%) zawierały najmniej tkanki mię­śniowej (63,03%) a najwięcej kostnej (25,58%). Istotnie wyższy udział mięsa stwierdzono w gru­pie mieszańców z 75% udziałem rasy Weisse Alpenschaf (67,02%). Największy udział mięśni wystąpił w udźcu czysto rasowych tryczków WAS – 73,64%,  a różnice w porównaniu z wszystkimi pozostałymi grupami kształtowały się na statystycznie istotnym poziomie.

Wartość  produkcji  towarowej

Masa ciała po głodzeniu, zarówno czysto rasowych trycz­ków BF i WAS (39,1 i 44,9 kg), jak i mieszańców BF x (BF x  pog) i WAS x (WAS x pog) (od­powiednio: 35,6 i 41,1 kg) była wysoko istotnie wyższa od ana­logicznej wartości zmierzonej w grupie pog (30,9 kg), co znalazło swoje odzwierciedlenie w znacznym zróżnicowaniu uzyskanych wartości produkcji towarowej w przeliczeniu na 1 sztukę. Przyjęto cenę 1 kg żywca jagnięcego w wysokości 5,75 zł, co stanowiło średnią kwotę zakupu jagniąt rzeźnych (masa ciała: 31-40 kg) w styczniu 2007 roku.
Wartość tego parametru ekonomicznego dla tryczków polskiej owcy górskiej wyniosła 178 zł/szt. i była niższa od uzy­skanej we wszystkich pozosta­łych grupach. Wynik w grupie mieszańców z 50% udziałem rasy Bergschaf był o 16 zł, a w przy­padku tryczków z analogicznym udziałem rasy Weisse Alpenschaf – o 46 zł ko­rzystniejszy w porównaniu z rasą mateczną. Należy podkre­ślić, że wartość produkcji towa­rowej uzyskana w grupie mie­szańców F1 po trykach rasy We­isse Alpenschaf (224 zł) była bardzo zbliżona do rezultatu osiągniętego u czysto rasowych jagniąt Bergschaf (225 zł).
Analogiczna, jeszcze wy­raźniej zaznaczona tendencja wy­stąpiła w grupach mieszańców R1. Badane zwierzęta przewyż­szały pod względem omawianej cechy zarówno tryczki polskiej owcy górskiej, jak i mieszańce F1 z analogicznym komponentem ojcowskim. Wartość produkcji towarowej w grupie WAS x (WAS x pog) wyniosła 236 zł i tym samym była o ponad 30% wyższa od uzyskanej przez czy­sto rasowe tryczki pog. Odpo­wiedni wynik dla mieszańców R1 z 75% udziałem rasy Bergschaf (205 zł) był mniej korzystny, chociaż lepszy od odnotowanego w grupie z 50% udziałem tej rasy (194 zł). Obserwowana tendencja potwierdza korzystny wpływ za­stosowanego schematu krzyżo­wania międzyrasowego na po­prawę opłacalności produkcji żywca jagnięcego.
Najkorzystniej pod wzglę­dem omawianej cechy zaprezen­towały się czysto rasowe tryczki rasy Weisse Alpenschaf, uzy­skując wartość produkcji w wy­sokości 258 zł.