Żyto zwyczajne (Secale cereale)

ODMIANY ŻYTA

W naszym kraju uprawa żyta ma na ogół ekstensywny charakter, czyli cechują ją dość niskie nakłady środków produkcji na jednostkę powierzchni. Ponadto, gatunek ten ma stosunkowo małe wymagania glebowe i wodne, a także odznacza się małą wrażliwością na przedplon. Powyższe cechy powodują, że żyto zajmuje nadal znacz­ny areał uprawy, pomimo zaznaczającej się od kilku lat tendencji spadkowej. W upra­wie dominuje forma ozima (powierzchnia uprawy ok. 1,5 mln ha), natomiast forma jara ma znaczenie marginalne.

W krajowym rejestrze znajdują się dwie odmiany żyta jarego i 32 ozimego, z któ­rych 20 to odmiany populacyjne; jedna – syntetyczna, dziesięć – odmiany mieszań­cowe oraz jedna populacyjna, przeznaczona do uprawy na zielonkę. Do krajowego rejestru w 2005 r. wpisano dwie odmiany żyta ozimego (Dańkowskie Diament, Daran) i jedną żyta jarego (Bojko). Syntetyczna odmiana Caroass powstaje w wyniku wzajem­nego przepylania pięciu linii. Przyjmuje się, że materiał siewny odmian syntetycznych powinien podlegać corocznej wymianie, tak jak w przypadku odmian mieszańcowych. W opracowaniu tabelarycznym zostały pominięte odmiany będące w krajowym reje­strze, ale niebadane w doświadczeniach PDO w roku 2004 (Adar, Arant, Dańkowskie Nowe, Esprit, Nawid, Wibro). Nie została również uwzględniona odmiana Pastar, gdyż od kilku lat w COBORU nie prowadzi się doświadczeń z żytem zielonkowym.

W Polsce większą popularnością cieszą się odmiany populacyjne, a spośród nich dominującą pozycję od wielu lat ma Dańkowskie Złote (zarejestrowane w roku 1968). Udział odmian mieszańcowych w kwalifikacji polowej plantacji nasiennych jest mały (ok. 12% w 2004 r.).

Odmiany mieszańcowe przewyższają plennością odmiany populacyjne, jednak są od nich bardziej podatne na choroby, głównie rdze (tab. 1). Dokonując wyboru odmia­ny do uprawy warto zwrócić uwagę nie tylko na cechy ilościowe, czyli plon ziarna, ale również na jego jakość.

Ziarno żyta wykorzystywane jest wielokierunkowo. Według szacunków aż połowa corocznych zbiorów przeznaczana jest na cele paszowe, mimo że dla większości grup zwierząt jest to pasza nienajlepsza. Ponadto ziarno wykorzystuje się do produkcji mąki i alkoholu. Ważnym składnikiem mąki żytniej jest skrobia. Jej właściwości i stan decy­dują o przydatności mąki do wypieku chleba. Podstawowym wskaźnikiem oceny mąki żytniej jest liczba opadania. Pewnych informacji dostarczają też lepkość maksymal­na kleiku skrobiowego i końcowa temperatura kleikowania. Wyższa wartość końcowej temperatury kleikowania jest cechą pożądaną. Lepkość kleiku skrobiowego jest wy­raźnie zróżnicowana odmianowo; najwyższą wartość tej cechy ma Fernando, a także Amilo. Według wymagań stawianych przez przemysł młynarski pożądana jest liczba opadania surowca mieszcząca się w granicach 110-190 sek. Przedstawione w tabe­li 2 wyniki dotyczące tej cechy są średnią pochodzącą z dziesięciu ostatnich lat. Tylko w kilku latach (1996, 1997, 2000, 2001) ziarno większości odmian żyta ozimego speniała kryteria stawiane przez przemysł odnośnie liczby opadania. W pozostałych latach nawet najgorzej oceniane odmiany (o mniejszej odporności na porastanie) przekracza­ły graniczne wartości optimum. Ważną (z punktu widzenia właściwości przemiałowych) cechą jest także gęstość ziarna. Wszystkie z obecnie badanych odmian spełniają mini­malne wymagania przemysłu dla tej cechy (wartości powyżej 72 kg/hl).

Pełny tekst opracowania znajduje się w pliku do pobrania:
Odmiany żyta.pdf [159.12 kB] A. Michalak

Pochodzenie / Znaczenie gospodarcze / Sposób użytkowania / Wymagania klimatyczne / Wymagania glebowe / Odmiany / Stanowisko agrotechniczne / Nawożenie / Siew / Pielegnacja / Zbiór

1. Pochodzenie

Żyto jest jedną z młodszych roślin uprawnych,  przywędrowało do nas za z Azji Środkowej, gdzie nawet obecnie rosną dzikie formy tej rośliny. Początkowo jako chwast upraw zbożowych, rozprzestrzeniło się na tereny Europy Środkowej i Północnej, gdzie w miarę pogarszania się warunków uprawy zaczęło wypierać rośliny o większych wymaganiach klimatyczno-glebowych takie jak pszenica czy jęczmień. W Europie rozpoczęto uprawę żyta ok. roku 1000 p.n.e., na tereny obecnej Polski dotarło później, przypuszczalnie na  początku tzw. okresu rzymskiego.

Żyto uprawne wywodzi się od Secale montanum, chociaż istnieje przypuszczenie że przodkiem jego może być Secale cereale - chwast polny. 

2. Znaczenie gospodarcze

Na świecie uprawia się ok.11 mln ha, żyta co stanowi ok.1,5% powierzchni zasiewów wszystkich zbóż. Główni producenci to: Rosja, Szwecja, Polska, Niemcy i Białoruś. W Polsce uprawia się żyto na ok. 2350 tys. ha, co stanowi ponad 26 % zasiewów wszystkich zbóż i uzyskuje się przeciętnie ok. 23 q ziarna z ha. Średnio w ciągu roku uzyskuje się  w Polsce około 5500 tys. ton ziarna rocznie, co stanowi ok. 23 % zbiorów światowych.

3. Sopsób użytkowania  

Żyto jest roślina typowo paszową, podaje się je zwierzętom  w jako ziarno (ponad 50 % zbiorów ziarna jest skarmiana), jak również zielonki, czy w postaci otrąb żytnich. Ziarno żyta jest też wykorzystywane w przemyśle zbożowo-młynarskim jako surowiec do produkcji maki (jasnej lub ciemnej), z której wytwarza  się rożnego rodzaju pieczywo. Rodzaj pieczywa zależy od udziału maki w wypieku. I tak możemy wyróżnić: chleb żytni ( udział min 90% maki żytniej), w mieszany (min 50 %). Natomiast barwa pieczywa zależy od zawartości popiołu w mace żytniej (o pieczywie ciemnym mówimy gdy zawartość popiołu w mące przekracza 1%).   

4. Wymagania klimatyczne

Żyto jest najbardziej odpornym zbożem, znosi temp. do -25oC (-30oC), dlatego straty w wyniku wymarznięcia są niewielkie. Najkorzystniejsze temperatury to: od siewu do wschodów to 10-13oC, w czasie wegetacji wiosennej - średnia dobowa temp. ok.  7-8,3oC. Dzięki mocnemu, silnie rozwiniętemu systemowi korzeniowemu i mniejszemu ulistnieniu niż inne zboża, żyto ma mniejsze wymagania wodne, wg Klatta wynoszą one ok. 220 mm, z czego aż 140 mm przypada na okres nalewania ziarna tj. na maj i czerwiec.

5. Wymagania glebowe

Żyto można siać na wszystkich rodzajach gleb: ma małe wymagania wodne, oszczędnie gospodaruje woda, dobrze znosi lekkie zakwaszenie. Jednak ze względów ekonomicznych zalecane jest uprawiać ja na glebach klasy 4 i 5. Rodzaj gleby nie wpływa w znaczącym stopniu na plony, o ich wielkości decyduje głównie pogoda oraz poziom agrotechniki. 

 6.Odmiany

- stare: Dańkowskie Złote, Dańkowskie Nowe;

- nowe: Motto, Warko, Wibro, Hegro, Kier, Walet ;

- mieszańcowe: Marder, Nawid, Luco, Klawo;

Ważniejsze cechy mieszańców:

- plonowanie większe o 10-20% niż odmian populacyjnych

- wyższe wymagania glebowe, nawozowe, agrotechniczne

- zawiązywanie większej ilości ziaren w kłosie i wytwarzanie więcej źdźbeł kłosonośnych

- większa podatność na wyleganie

- bardziej wrażliwe na wyleganie

7. Stanowisko agrotechniczne

Chociaż żyto ma niewielkie wymagania glebowe to jednak dość wyraźnie reagują na przedplon, zwłaszcza na glebach lekkich. Najkorzystniej na żyto oddziałują  przedplony roślin strączkowych na nasiona i zielona masę oraz ziemniaki wczesne. Mniej korzystnym przedplonem są zboża za wyjątkiem owsa ze względu na jego fitosanitarne właściwości. Natomiast nie wskazana jest uprawa żyta po ziemniakach późnych oraz marchewce pastewnej.

 Zboża ozime kończą 4-letnie, klasyczne zmianowanie: okopowe, zboża jare, motylkowe, zboża ozime. Zostawiają po sobie gorsze stanowisko dla roślin następczych niż okopowe - łatwiej się zachwaszczają, nie stosuje się pod nie nawożenia organicznego. Uprawa roli pod żyto jest zróżnicowana w zależność od przedplonu: na stanowiskach po ziemniakach nie zaleca się wykonywania orki, po motylkowych i zbożach ściernisko należy podorać lub talerzować (jeśli nie było chwastów), następnie podorywka, orka siewna (na głębokość 16-20cm), bronowanie doprawiające przed siewem. Jest to szczególnie ważne ponieważ żyto źle reaguje na się w glebę nie odleżała, ze względu na odsłanianie węzła krzewienia w procesie osiadania gleby, przez co źle zimuje. Przyśpieszyć osiadanie można poprzez zastosowanie wału wgłębnego (Campbella).

8. Nawożenie

- azotem: 60-100 N kg/ha: po przedplonach zbożowych pierwsze nawożenie azotowe stosujemy przedsiewnie (20-25 kg/ha), w każdym innym przypadku nawozimy wczesną wiosną i od razu w całości lub w 2 dawkach: najpierw 60% w czasie wznowienia wegetacji a resztę w fazie wydłużanie się trzeciego międzywęźla. Pierwszą dawkę stosujemy  tylko w formie stałej, drugą - w formie stałej lub płynnej. .

- fosforem: 40-80 kg P₂O₅ : stosuje się z reguły jesienią, przedsiewnie. Jednak na glebach na kompleksach słabszych dawkę dzieli się na dwie równe części, stosując przedsiewnie oraz w czasie ruszenia wegetacji.

- potasem 70-120 K₂O: fosfor i potas można zastosować w nawozach pojedynczych bądź kompleksowych o proporcjach najbardziej zbliżonych do zapotrzebowania na nie. Nawozy potasowe stosuje się w tych samych terminach co fosforowe.

9.Siew

Żyto wymaga zagęszczenia 3-5 mln ziarniaków na 1 ha, a wiec aby uzyskać taką obsadę musimy wysiać ok. 120-140 kg/ha nasion o MTZ 30-33 g .Siejemy na głębokość 2-3 cm, rozstawa rzędu 12 -15 cm.    

10.Pielegnacja 

W prawidłowym płodozmianie, z w integrowanym rolnictwie łan żyta ma dużą zdolność samoregulacji zachwaszczenia. Chemiczne zwalczanie chwastów stosuje się dopiero wtedy gdy owies uprawia się jako drugie, trzecie zboże, lub gdy w wyniku niesprzyjających warunków zimowych nastąpi przerzedzenie łanu.

Zaprawianie nasion przed siewem jest niezbędne, pozwala ona bowiem uniknąć pleśni śniegowej zbóż i traw oraz pałecznicę zbóż i traw.

Występowanie chorób podstawy źdźbła zwiększa się w przypadku wysycenia płodozmianu zbożami. Najczęstszą z nich występującą u żyta jest fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła, trudna do chemicznego zwalczania.

Dużą podatność na choroby wykazują zwłaszcza formy mieszańcowe a szczególnie mieszańce niemieckie. Ponadto u form mieszańcowych konieczne jest stosowanie antywylegaczy zarówno ze względu na porażenia podstawy źdźbła jak i na wysokość słomy. 

CHOROBY ŻYTA

11. Zbiór

W 3 dekadzie lipca w fazie pełnej dojrzałości. Zbiór jednoetapowy kombajnem zbożowym, w fazie pełnej dojrzałości. Opóźnienie zbioru może spowodować osypywanie się i porastanie ziarna.