W drodze do integracji

Podstawowym dokumentem strategicznym w zakresie ochrony środowiska jest 6 EAP -Szósty Program Działań na Rzecz Środowiska. Konsekwencją przyjęcia tego programu przez Parlament Europejski i Radę Europy, a w szczególności jego trzeciego priorytetu - „Środowisko naturalne i zdrowie", jest opracowanie Strategii Tematycznej. Strategia Tematyczna w Sprawie Zrównoważonego Stosowania Pestycydów - Dokument COM(2006)372 z dnia 12.07.2006 r. za główny cel uznaje zwiększenie poziomu ochrony środowiska naturalnego i zdrowia ludzi przez minimalizację ryzyka związanego ze stosowaniem środków ochrony roślin.
Strategia podaje cele szczegółowe, które mają umożliwić osiągnięcie celu głównego. Są to:

1.zminimalizowanie niebezpieczeństw i zagrożeń dla zdrowia i środowiska naturalnego wynikających ze stosowania środków ochrony roślin,
2.poprawa kontroli stosowania i dystrybucji środków ochrony roślin,
3.zmniejszenie poziomów szkodliwych substancji czynnych, łącznie z zastąpieniem najgroźniejszych przez bezpieczniejsze (również niechemiczne) środki alternatywne,
4.zachęcenie do stosowania niskich dawek lub upraw wolnych od środków ochrony roślin, między innymi przez zwiększenie świadomości użytkowników, wspieranie stosowania kodeksów dobrych praktyk i rozważania możliwego zastosowania instrumentów finansowych,
5.stworzenie przejrzystego systemu sprawozdawczości i monitorowania postępu osiągniętego podczas realizacji celów strategii łącznie z opracowaniem odpowiednich wskaźników.

Z punktu widzenia producenta rolnego bardzo ważnym założeniem Strategii Tematycznej będzie wprowadzenie na terenie Unii Europejskiej, od 1 stycznia 2014 roku, wymogu ochrony wszystkich upraw zgodnie z zasadami ochrony integrowanej.
Warto w tym miejscu przypomnieć czym jest integrowana ochrona roślin, czym jest integrowana produkcja. Integrowana produkcja jest to systemem prowadzenia gospodarstw, zabezpieczający produkcję wysokiej jakości środków żywności i innych produktów, wykorzystujący zasoby naturalne i mechanizmy regulujące w miejsce środków stanowiących zagrożenie oraz w celu zabezpieczenia zrównoważonego rozwoju.

Oczywiście nieodzownym elementem integrowanej produkcji obok uprawy, nawożenia, doboru odmian i przechowywania jest integrowana ochrona roślin. Według Międzynarodowej Organizacji Biologicznego Zwalczania (IOBC), integrowana ochrona roślin to zwalczanie organizmów szkodliwych przy użyciu wszystkich dostępnych metod zgodnie z wymaganiami ekonomicznymi, ekologicznymi i toksykologicznymi, które dają pierwszeństwo naturalnym czynnikom i ekonomicznym progom zagrożenia. Natomiast według (FAO) integrowana ochrona roślin to wykorzystanie wszystkich dostępnych metod i technik z zachowaniem ochrony środowiska w celu utrzymania populacji agrofaga na poziomie, który nie zagraża spowodowaniu nieakceptowanych ekonomicznie uszkodzeń lub strat.
Można zatem powiedzieć, że integrowana ochrona roślin zakłada zmniejszenie do minimum stosowania środków chemicznych i zastąpienie ich, w miarę możliwości, niechemicznymi metodami zwalczania, takimi jak biologiczne, hodowlane, agrotechniczne czy mechaniczne. Szczególnego znaczenia nabiera zatem wykorzystanie naturalnych czynników regulujących, a więc owadów będących naturalnymi wrogami agrofagów. Do tej grupy należy wiele gatunków, wśród których występują owady drapieżne, pasożyty i parazytoidy. Do najbardziej znanych przynależą biedronkowate, biegaczowate, bzygowate czy złotooki oraz wiele innych gatunków, które są naturalnym czynnikiem ograniczającym liczebność populacji szkodników, a więc są ważnym elementem integrowanych programów ochrony roślin.

Drugą grupą owadów pożytecznych o szczególnym znaczeniu są zapylacze reprezentowane przede wszystkim przez przedstawicieli nadrodziny Pszczoły. Najbardziej znanym gatunkiem pszczół jest oczywiście pszczoła miodna. Należy jednak pamiętać, iż obok pszczoły miodnej w naszym kraju występuje ponad 450 gatunków pszczół określanych mianem dziko żyjących. Na świecie około 78% spośród wszystkich gatunków roślin jest owadopylna dlatego w uprawach rolniczych obecność zapylaczy często w większym lub mniejszym stopniu wpływa korzystnie na podwyższenie plonu oraz na jakość plonu.
W Polsce około 60 gatunków roślin uprawnych pozytywnie reaguje na odwiedzanie przez owady zapylające. Wśród nich jest znaczna grupa roślin dla których obecność zapylaczy jest bardzo korzystna, chociaż w pewnym stopniu są one samopylne. Do takich roślin należą: rzepak, rzepik proso, gorczyca, mak, len, łubin żółty, wyka ozima, groch siewny, peluszka, seradela czy soja. Natomiast drugą grupę gatunków roślin stanowią takie, których plon jest uzależniony wyłącznie, lub prawie wyłącznie od owadów. Należą tu: gryka, słonecznik, lucerna, esparceta, sady, owoce jagodowe (truskawki, maliny, porzeczki, agrest), warzywa, kapusta na nasiona i inne.
Spośród roślin ogrodowych około 140 gatunków, w tym 15 gatunków drzew owocowych i krzewów, około 60 gatunków warzyw i ponad 60 gatunków uprawnych roślin leczniczych jest owadopylna. Ponadto zapylenia wymagają rośliny ozdobne: 50 gatunków drzew, 90 gatunków krzewów i ponad 120 gatunków roślin ozdobnych.

Plon nasion koniczyny jest niemal w 100% uzależniony od zapylaczy, a plon malin czy truskawek uprawianych bez dostępu owadów zapylających jest plonem niehandlowym. Zatem w Polskim rolnictwie i ogrodnictwie plon wszystkich upraw roślin oleistych, pastewnych, owoców i warzyw, a także roślin strączkowych zależy całkowicie lub w dużym stopniu od owadów zapylających. Zapylanie roślin przez owady wpływa korzystnie, nie tylko na cechy ilościowe lecz również jakościowe plonu. Nawet najlepsze zabiegi agrotechniczne i ochrona chemiczna nie przyniosą oczekiwanych rezultatów jeżeli rośliny będą odizolowane od dostępu owadów zapylających.
Szczególne miejsce w zapylaniu roślin uprawnych zajmuje pszczoła miodna. Niestety na przestrzeni ostatnich lat, a w szczególności od 2004 roku na świecie, w tym również w Polsce, obserwuje się masowe ginięcie i straty w pasiekach. W wielu krajach straty sięgają nawet 50% rodzin pszczelich rocznie. Do tej pory nie wyjaśniono przyczyn tego zjawiska, które nazwano CCD (Colony Collapse Disorder). W takiej sytuacji jeszcze większego znaczenia nabierają pszczoły dziko żyjące.

Obie grupy owadów pożytecznych opisanych powyżej, a więc wrogowie naturalni szkodników oraz zapylacze powinny zostać objęte szczególną ochroną nie tylko w integrowanych technologiach produkcji rolniczej ale również w innych systemach produkcji. Jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla entomofauny pożytecznej jest chemiczna ochrona roślin, a na masowe zmniejszenie liczebności tych owadów wpływa zwłaszcza nieprawidłowe stosowanie środków ochrony roślin. Zabiegi chemiczne są obecnie konieczne dla zabezpieczenia produkcji wysokiej jakości i na odpowiednim poziomie plonowania. Jednak przy odpowiednim stosowaniu środków ochrony roślin można skutecznie ograniczyć zagrożenie dla owadów pożytecznych. Należy w tym miejscu przypomnieć, iż w Polsce, a także w całej Unii Europejskiej ochrona owadów pożytecznych podczas zabiegów ochrony roślin jest wymogiem prawnym. W preambule Dyrektywy 91/414 UE określającej zasady dopuszczania środków ochrony roślin do obrotu i stosowania znajduje się zapis „Ochrona zdrowia ludzi, zwierząt i środowiska ma pierwszeństwo przed poprawą poziomu produkcji rolniczej”, natomiast w polskiej Ustawie o ochronie roślin w Art. 37 ust. 2 czytamy „do obrotu mogą być dopuszczone tylko te środki ochrony roślin, które przy prawidłowym stosowaniu, zgodnie z ich przeznaczeniem, nie stanowią zagrożenia dla zdrowia człowieka, zwierząt lub środowiska”. Postawą jest stosowanie selektywnych insektycydów, a więc takich, które nie wykazują toksycznego działania na organizmy nie zwalczane, w tym owady pożyteczne, jak również w etykiecie – instrukcji stosowania powinny zawierać zapis: prewencja dla pszczół nie dotyczy. Takie środki są często nieklasyfikowane pod względem stwarzania zagrożenia dla pszczół ponieważ są preparatami o niskiej toksyczności dla zapylaczy, ale niestety nie zawsze tak jest i wtedy trzeba koniecznie zwrócić uwagę na informacje dotyczące toksyczności środka dla pszczół inne dodatkowe informacje związane z jego stosowaniem. Należy jednak pamiętać, że nie klasyfikuje się pod względem stwarzania zagrożenia dla pszczół także środków ochrony roślin, których kontakt z pszczołami jest wykluczony (np. zaprawy), a mimo to mogą one być wysoce toksyczne dla zapylaczy.

Takim selektywnym i bezpiecznym środkiem ochrony roślin jest Mospilan 20 SP. Należy on do nowoczesnych preparatów z grupy neonikotynoidów, a jego substancją aktywną jest acetamipryd. To środek bezpieczny dla pszczół, w etykiecie – instrukcji stosowania posiada zapis: prewencja dla pszczół – nie dotyczy, co oznacza, że prewencja wynosi 0 godzin. W związku z niską toksycznością dla pszczół nie jest on klasyfikowany pod względem stwarzanego zagrożenia dla zapylaczy, a zatem w rubryce toksyczność dla pszczół, preparat również posiada zapis nie dotyczy.
Mospilan 20 SP posiada szeroką rejestrację. Można go stosować do zwalczania:

• larw i chrząszczy stonki ziemniaczanej w uprawie ziemniaków,
• słodyszka rzepakowego, chowacza podobnika i pryszczarka kapustnika
• w uprawie rzepaku ozimego,
• mszyc, toczyka gruszowiaczka i owocówki jabłkóweczki w sadach jabłoniowych,
• nasionnicy trześniówki w sadach wiśniowych i czereśniowych,
• opuchlaków w uprawie truskawek.

Zatem preparat ten można stosować w uprawach, w których obecność zapylaczy jest niemal konieczna oraz, gdzie wrogowie naturalni szkodników są bardzo pożądani. Należy przy tym pamiętać o konieczności stosowania się do zasad Dobrej Praktyki Ochrony Roślin i Dobrej Praktyki Rolniczej, a więc między innymi zabiegi chemiczne przeprowadzać tylko po zakończeniu lotu pszczół.