Rośliny motylkowate drobnonasienne, odznaczające się dużymi zdolnościami produkcyjnymi, dostarczają paszy o wysokiej zawartości białka i innych cennych składników pokarmowych. Z uwagi na ich korzystny wpływ na żyzność gleby i na gospodarkę próchniczną, strukturę i tzw. ożywienie gleby, stanowią niezwykle ważne ogniwo zmianowania. Znalazło to swój wyraz w zaleceniach dotyczących 25-30-procentowego udziału roślin motylkowatych w płodozmianach stosowanych w gospodarstwach prowadzących produkcję metodami ekologicznymi.
W ostatnich latach obserwuje się stopniowy wzrost zainteresowania uprawą roślin motylkowatych, będący wynikiem zastępowania w żywieniu zwierząt gospodarskich białka zwierzęcego paszami roślin wysokobiałkowych. Potwierdzeniem wzrostu popytu na kwalifikowany materiał siewny jest odnowienie w 2003 r. przez Kieleckie Przedsiębiorstwo Nasienne „Centrala Nasienna" w Kielcach zaniechanej reprodukcji nasion lucerny mieszańcowej odmiany „Radius", hodowli IHAR Radzików, wybitnej pod względem poziomu plonowania (wzorzec COBORU). W związku z powołaniem Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji (EAGGF), z którego środków wspierana jest realizacja Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego w Polsce, m.in. w zakresie rolnictwa zrównoważonego, rolnictwa ekologicznego i zachowania bioróżnorodności gatunkowej i genotypowej, przewiduje się wzrost zapotrzebowania na kwalifikowany materiał siewny różnych gatunków roślin motylkowatych drobnonasiennych. Z tego też względu programy hodowlane, realizowane obecnie w różnych ośrodkach hodowli twórczej, powinny w większym niż dotychczas stopniu uwzględniać takie kierunki jak zwiększenie poziomu odporności na choroby i czynniki stresowe, ulepszanie cech jakościowych oraz zwiększenie plenności nasiennej, spełniając tym samym wysokie wymagania stawiane obecnie przed nowymi odmianami.
Prowadzone w IHAR w Radzikowie badania genetyczne nad ulepszaniem cech użytkowych lucerny (a zwłaszcza nad zwiększeniem jej produktywności nasiennej poprzez wykorzystanie unikalnych genów, wyodrębnionych w badaniach własnych, warunkujących cechy determinujące tworzenie nasion) umożliwiły m.in. otrzymanie form z gronami o dwukrotnie zwiększonej długości i podwojonej liczbie kwiatów. W 2004 r. na listę w Krajowym Rejestrze Odmian Oryginalnych wpisano pierwszą na świecie odmianę lucerny z długimi gronami - „Ulstar", odznaczającą się wyższym o ok. 20% plonem nasion i o ok. 5% plonem siana w porównaniu z odmianami wzorcowymi oraz zwiększoną odpornością przeciw chorobom uwiądu wywoływanym przez Verticillium alboatrum. Możliwość uzyskiwania w warunkach glebowo-klimatycznych Polski wysokich plonów nasion decyduje o ekonomice ich produkcji a także o udziale w strukturze zasiewów odmian krajowych, charakteryzujących się na ogół większą trwałością i produktywnością w porównaniu z odmianami zagranicznymi. Decydujące znaczenie ma także sprawne funkcjonowanie systemu reprodukcji i dystrybucji nasion nowych odmian oraz poziom stosowanej agrotechniki.
Rośliny motylkowate drobnonasienne obejmują gatunki jednoroczne, tj. koniczyna krwistoczerwona, koniczyna perska i seradela; dwuletnie - koniczyna czerwona i nostrzyk oraz wieloletnie - lucerna siewna i mieszańcowa, koniczyna biała, koniczyna szwedzka, esparceta i komonica. Gatunkami o podstawowym znaczeniu w produkcji pasz w Polsce są koniczyna czerwona i biała oraz lucerna, co znajduje także potwierdzenie w liczbie nowych odmian rejestrowanych w ostatnich latach (tabela 1). Należy podkreślić, że spośród siedmiu zarejestrowanych obecnie odmian koniczyny białej sześć zostało wyhodowanych w Polsce. Podobnie 80% odmian koniczyny czerwonej pochodzi z krajowych ośrodków hodowlanych, przy czym połowa z nich (14 odmian) z SHR Nieznanice. Odwrotną sytuację obserwuje się w odniesieniu do lucerny Tylko cztery spośród dwudziestu trzech odmian pochodzą z hodowli krajowej. Pozostałe gatunki motylkowatych drobnonasiennych mają mniejsze znaczenie, a ich uprawa ma zasięg lokalny.
W produkcji nasiennej decydujące znaczenie mają warunki pogodowe, a zwłaszcza temperatura i czas nasłonecznienia oraz suma i rozkład opadów w okresie kwitnienia, wiązania i dojrzewania strąków. Niskie temperatury i duża liczba dni deszczowych w tym okresie powodują nierównomierne i wydłużone kwitnienie roślin, a także silnie ograniczają aktywność owadów zapylających. W niekorzystnych warunkach pogodowych i przy niedostatecznej liczbie owadów na plantacji u niektórych gatunków obserwuje się wzrost liczby samozapyleń kwiatów, prowadzący do zmniejszenia liczby zawiązywanych nasion. Rośliny wyrosłe z nasion pochodzących z samozapylenia charakteryzują się obniżonym wigorem i zmniejszoną produktywnością nasienną również w warunkach swobodnego zapylenia, co może prowadzić do systematycznego spadku plonu nasion w dalszych pokoleniach. Zakładanie plantacji na polach nasłonecznionych przez cały dzień lub jego większą część zapewnia lepsze nasłonecznienie roślin i sprzyja rozwojowi organów generatywnych. Uprawa w pobliżu naturalnych środowisk sprzyjających rozwojowi dzikich gatunków owadów zapylających zapewnia lepsze zapylanie kwiatów.
Na ogół gleby cięższe, należące do kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego przeznacza się pod uprawę koniczyny czerwonej i szwedzkiej. Gleby średnie są odpowiedniejsze do uprawy lucerny, koniczyny białej, inkarnatki i komonicy. Esparceta natomiast wymaga gleb wybitnie wapiennych. Pod plantacje nasienne przeznacza się gleby mniej żyzne i słabiej uwilgotnione w porównaniu z glebami, na których dany gatunek uprawiany jest na paszę. Ma to na celu ograniczenie zbyt bujnego wzrosty masy wegetatywnej odbywającego się kosztem rozwoju generatywnego. Biorąc pod uwagę zarówno warunki klimatyczne jak i wymagania glebowe, produkcja nasion poszczególnych gatunków powinna być prowadzona w rejonach o najbardziej sprzyjających warunkach siedliskowych, zapewniających uzyskiwanie najwyższych plonów.
Agrotechnika ogólna
Rośliny motylkowate drobnonasienne na nasiona uprawia się w siewie czystym. W płodozmianie umieszcza się je na ogół w trzecim roku po nawożeniu obornikiem. Uprawa bezpośrednio po zastosowaniu obornika może powodować nadmierny wzrost części nadziemnej prowadzący do wylegania roślin, zmniejszenie liczby wytwarzanych pędów nasiennych, a także sprzyja silnemu zachwaszczeniu plantacji. Dobrym przedplonem dla upraw nasiennych są rośliny pastewne zbierane na zieloną masę, z wyjątkiem roślin motylkowatych oraz zboża. Zbyt częsta uprawa tego samego gatunku na jednym polu prowadzi do tzw. zmęczenia gleby. Główną przyczyną tego zjawiska jest nagromadzenie się w glebie bakteriofagów, patogenów grzybowych i szkodników. Gatunkami szczególnie silnie reagującymi na uprawę po sobie są koniczyna czerwona i esparceta, które na tym samym polu mogą być uprawiane co 7 lat. Przerwa w uprawie pozostałych gatunków powinna wynosić 4-6 lat. Natomiast uprawa różnych gatunków roślin motylkowatych na tym samym polu nie może odbywać się częściej niż co 3-4 lata. W uprawach nasiennych konieczne jest także zachowanie izolacji przestrzennej od plantacji tego samego lub innego gatunku, którego pyłek może prowadzić do zapylenia. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie rejestracji odmian i udzielania ochrony wyłącznego prawa do odmiany oraz wytwarzania i kontroli materiału siewnego, z 14 sierpnia 2001 r. (DzU z dn. 3 października 2001 r.), w produkcji materiału elitarnego, jeśli powierzchnia rozmnożenia nie przekracza 2 ha, odległość od innych plantacji powinna być nie mniejsza niż 200 m, a w przypadku plantacji większych-100 m. Przy produkcji materiału kwalifikowanego stosuje się odpowiednio odległość 100 i 50 m. W praktyce zaleca się jednak zachowanie większej odległości od innych upraw nasiennych, która - niezależnie od wielkości plantacji i stopnia kwalifikacji - powinna wynosić co najmniej 200 m.
Przygotowanie pola i nawożenie. Przygotowanie stanowiska dla plantacji nasiennej wymaga dużej staranności i powinno zmierzać do możliwie głębokiego spulchnienia gleby. Okres jesienny powinien być wykorzystany na dokładne niszczenie chwastów, wysiew nawozów oraz wykonanie orki przedzimowej. Wiosenne zabiegi uprawowe powinny prowadzić do ograniczania strat wody, niszczenia kiełkujących chwastów oraz spulchnienia wierzchniej warstwy gleby i wyrównania powierzchni pola.
Wapń. Jednym z warunków dobrego rozwoju roślin, zapewniających uzyskiwanie wysokich plonów nasion w kolejnych latach użytkowania plantacji, jest obojętny lub lekko alkaliczny odczyn gleby. Wapń jest podstawowym składnikiem pokarmowym roślin motylkowatych. Jego obecność, poprzez zmianę właściwości fizyko-chemicznych gleby wpływa na pobieranie innych składników pokarmowych. Podniesienie odczynu gleby sprzyja zwiększeniu aktywności bakterii brodawkowych i ogranicza rozwój grzybów, wpływa na poprawę wschodów i kondycji roślin, a także zwiększenie trwałości plantacji. Wapnowanie należy przeprowadzić nie później niż pół roku przed siewem nasion, najlepiej jednak zastosować je pod przedplon.
Fosfor i potas. W uprawach nasiennych rośliny motylkowate drobnonasienne wykazują zwiększone zapotrzebowanie na fosfor i potas. Dawka i rodzaj nawozów zależą od zawartości w glebie przyswajalnych form tych składników. Nawozy potasowe stosuje się przed siewem i dodatkowo po zbiorze nasion w pierwszym roku pełnego użytkowania. Fosfor, który praktycznie nie jest wypłukiwany z gleby można zastosować jednorazowo w pełnej dawce przed siewem roślin. Rośliny motylkowate odznaczają się wysoką zdolnością przyswajania fosforu ze związków, w których występuje on w połączeniach trudno rozpuszczalnych. Dobrze rozwinięty, sięgający do znacznych głębokości system korzeniowy większości gatunków umożliwia wykorzystywanie składników pokarmowych znajdujących się w głębszych warstwach gleby. Koniczyna czerwona, koniczyna biała i lucerna zużywają w ciągu roku ok. 30 kg/ha fosforu (P2O5) i 50-60 kg/ha potasu (K2O). Zapotrzebowanie pokarmowe pozostałych gatunków jest mniejsze i wynosi ok. 15-25 kg/ha fosforu i 30-40 kg/ha potasu.
Mikroelementy. W produkcji nasion roślin motylkowatych drobnonasiennych ważną rolę pełnią mikroelementy (bor, mangan, molibden, cynk, miedź), których zawartość w glebie w wielu rejonach kraju jest niedostateczna. Nawożenie plantacji nasiennych lucerny, koniczyny czerwonej i białej, gatunków wykazujących największe zapotrzebowanie na te składniki, zwiększa plon nasion o 30-50%, zwłaszcza na glebach lżejszych. Wapnowanie może zmniejszyć przyswajalność tych składników, dlatego też zaleca się stosowanie 2-3 kg boru, 0,3-0,5 kg molibdenu, 3-4 kg manganu i 60-80g miedzi na ha.
Szczepienie i siew nasion. Charakterystyczną cechą roślin motylkowatych jest zdolność współżycia z bakteriami brodawkowymi wiążącymi azot atmosferyczny zużywany na potrzeby własne, a także gromadzony w glebie dla roślin następnych. Do czasu wytworzenia brodawek rośliny czerpią azot z gleby Szczepienie nasion preparatem bakteryjnym (Nitragina) przyspiesza okres tworzenia się brodawek korzeniowych, zapewniając właściwy przebieg symbiozy. Szybkiemu tworzeniu się brodawek sprzyja obojętny lub zasadowy odczyn gleby a także dostępność mikroelementów (bor, molibden i mangan). Zastosowanie szczepionki jest konieczne w przypadku, gdy na polu nigdy nie uprawiano odpowiedniego gatunku roślin motylkowatych.
Wiosenny siew czysty stwarza najlepsze warunki rozwoju roślin i uzyskania dobrego stanu plantacji w całym okresie jej użytkowania. Rośliny siane w tym terminie mogą wydać nasiona już w roku siewu. Z uwagi na epigeiczny sposób kiełkowania, nasiona roślin motylkowatych drobnonasiennych wysiewa się płytko, na głębokość 1-3 cm. Siew należy wykonać w glebę z osiadłą wierzchnią warstwą, gdyż naturalne jej osiadanie powoduje uszkodzenia korzeni siewek. Z tego względu glebę zbyt pulchną należy przed siewem zwałować za pomocą wału pierścieniowego lub gładkiego. Na plantacjach nasiennych stosuje się uprawę w szerokiej rozstawie rzędów, zapewniającej równomierne nasłonecznienie roślin i dobry dostęp owadów zapylających do kwiatostanów.
Pierwszym zabiegiem pielęgnacyjnym jest niszczenie zaskorupienia gleby za pomocą wału kolczastego. Zarówno w roku siewu, jak i w dalszych latach użytkowania prowadzi się zabiegi mechanicznego niszczenia chwastów. Silne zachwaszczenie, które może znacznie pogorszyć jakość nasion, jest podstawą dyskwalifikacji plantacji nasiennej.
Ochrona na plantacjach nasiennych. Szkodniki oraz choroby występujące na plantacjach nasiennych, poprzez osłabianie i niszczenie całych roślin lub atakowanie części generatywnych, mogą w znacznym stopniu obniżyć plon nasion. Silne porażenie plantacji może być przyczyną pogorszenia jakości nasion i stanowi podstawę do jej dyskwalifikacji. Podstawowym sposobem ochrony roślin przed chorobami i szkodnikami jest ścisłe przestrzeganie zaleceń agrotechnicznych dotyczących terminu siewu i zabiegów pielęgnacyjnych, stosowanie prawidłowego płodozmianu, niszczenie chwastów i resztek pożniwnych, wprowadzanie do uprawy odmian odpornych, także stosowanie dostępnych na rynku środków ochrony roślin.
Szkodnikami często spotykanymi na plantacjach lucerny są ozdobnik lucernowiec (Adelphocoris lineolatus) i zmiennik lucernowiec (Lygus pubescens), których larwy uszkadzają wierzchołki pędów, powodując ich usychanie i opadanie pąków kwiatowych. Groźnym szkodnikiem jest paciornica lucernianka (Contarinia medicaginis) składająca jaja do pąków kwiatowych, które nie rozwijają się, przyjmując formę galasów, a następnie opadają. Natomiast pryszczarek lucernowiec (Asphondylia miki) uszkadza młode strąki. Szkodniki te zimują głównie w glebie, dlatego też przerwa w uprawie lucerny a także niskie skoszenie jej przed zimą, usunięcie i ewentualne spalenie resztek pożniwnych w znacznym stopniu zapobiegają ich atakowi.
Występowanie kanianki (Cuscuta sp.) na plantacjach lucerny, koniczyn i komonicy powoduje całkowitą ich dyskwalifikację. Nasiona tej rośliny zachowują zdolność kiełkowania w glebie przez wiele lat. Zachowanie przerwy w uprawie na tym samym polu oraz stosowanie czystego materiału siewnego zapobiega występowaniu tej pasożytniczej rośliny.
Straty na plantacjach nasiennych powodują także groźne infekcje grzybowe, bakteryjne i wirusowe. Brunatna plamistość (Stemphylium sarcinaeforme), kustrzebka (Pseudopeziza sp.) oraz mączniak właściwy (Erysiphe martii) porażają liście lucerny i koniczyn powodując ich zamieranie. Bakteryjne więdnięcie lucerny (Verticillium alboatrum) oraz zgorzel naczyniowa, powodowana przez różne gatunki grzyba Fusarium, występujące na wszystkich gatunkach roślin motylkowatych, atakują wiązki przewodzące, w następstwie czego rośliny więdną, żółkną i zasychają. Duże straty w plonie nasion występują w przypadku porażenia rakiem koniczynowym (Sclerotinia trifoliorum), powodującym gnicie całych roślin. Stosowanie prawidłowego płodozmianu, właściwego poziomu nawożenia oraz uprawa odmian o zwiększonej odporności w znacznym stopniu ograniczają infekcje chorobowe.
Duże straty na plantacjach może powodować także obecność w glebie nicieni. Również i w tym przypadku należy zachować odpowiednio długie przerwy w uprawie danego gatunku na tym samym polu.
Zbiór nasion. Z uwagi na nierównomierny sposób dojrzewania większości gatunków roślin motylkowatych drobnonasiennych i powstające w związku z tym straty nasion, wynikające z osypywania się dojrzałych strąków, zaleca się przeprowadzenie jednoetapowego zbioru przy użyciu kombajnu. Zbiór nasion należy rozpocząć, gdy około 60-70% strąków przybrało barwę brunatną. Rośliny należy wcześniej zdesykować stosując np. preparat Reglone, w dawce 4-6 l na ha, powodujący zasychanie pędów. Zabieg desykacji, w zależności od stopnia bujności roślin i warunków pogodowych, wykonuje się na ok. 8-12 dni przed planowanym terminem zbioru.
W IHAR w Radzikowie trwają badania nad formami lucerny o zdeterminowanym typie wzrostu i rozwoju, charakteryzującymi się równomiernym kwitnieniem, dzięki czemu zawiązywanie i dojrzewanie strąków i nasion następuje w tym samym terminie w obrębie całej rośliny Formy te są szczególnie polecane dla gospodarstw prowadzących produkcję nasion metodami ekologicznymi, w których wyklucza się stosowanie zabiegu desykacji przy użyciu preparatów chemicznych. Równomierny sposób dojrzewania nasion umożliwia przeprowadzenie zbioru kombajnem, co znacznie ogranicza straty wynikające z osypywania się dojrzałych strąków podczas ścinania roślin kosiarką, dosuszania ich na polu i młócenia.
Najczęściej popełnianymi błędami, prowadzącymi do znacznego ograniczenia plonu nasion są: zbyt duże zagęszczenie roślin na plantacji (przekroczenie normy siewu nasion), duża kwasowość gleby opóźnienie terminu zbioru pierwszego pokosu, opóźnienie terminu zbioru nasion, dopuszczenie do nadmiernego zachwaszczenia plantacji.
Agrotechnika szczegółowa
Lucerna siewna (Medicago sativa L.)
Lucerna mieszańcowa (Medicago x varia T. Martyn)
Wymagania klimatyczne i glebowe. Lucerna jest podstawową rośliną motylkowatą drobnonasienną uprawianą w rejonach bardziej suchych i nasłonecznionych, w których koniczyna czerwona zawodzi z powodu braku wilgoci. Młode siewki lucerny z uwagi na słabo wykształcony jeszcze system korzeniowy źle znoszą okresy suszy Mimo tego w roku siewu lucerna jest bardziej odporna na suszę od koniczyny czerwonej.
Najlepszymi glebami dla plantacji nasiennych są płytkie i średnie gleby wapienne, nie magazynujące nadmiaru wody a zwłaszcza rędziny zaliczane do klasy III a i b i IV a. Poziom wód gruntowych powinien znajdować się poniżej 1,5 m od powierzchni. Gleby gliniaste, żyzne i jednocześnie silnie uwilgotnione oraz mało przepuszczalne nie powinny być przeznaczane pod uprawę lucerny nasiennej, gdyż w takich warunkach następuje bujny wzrost części nadziemnej ograniczający rozwój generatywny.
Warunkiem uzyskania wysokich plonów nasion lucerny jest wysoka temperatura i mała liczba dni z opadami w okresie kwitnienia, zawiązywania i dojrzewania strąków i nasion. Niskie temperatury i duża liczba dni deszczowych w tym okresie powodują nierównomierne i wydłużone kwitnienie roślin, a także silnie ograniczają aktywność owadów zapylających na plantacji lucerny.
Najkorzystniejsze warunki do produkcji nasion lucerny w Polsce występują w rejonie kielecko-krakowskim i lubelskim wschodnim i zachodnim.
Uprawa gleby prowadzona w okresie jesiennym powinna zapewnić dokładne odchwaszczenie pola, głębokie spulchnienie gleby i wymieszanie z nią nawozów. Wiosną uprawę ogranicza się do niszczenia chwastów oraz wyrównania powierzchni pola.
Nawożenie. Lucerna w uprawie na nasiona ma duże wymagania pokarmowe. Podstawowym składnikiem jest wapń, zobojętniający kwaśny odczyn gleby, zużywany także przez rośliny do normalnego przebiegu procesów życiowych. Dawka nawozu wapniowego zależy od rodzaju i odczynu gleby. Nawozy wapniowe należy zastosować odpowiednio wcześniej w zmianowaniu, aby przy uprawie 2-3-krotnie zostały wymieszane z glebą. Orientacyjne dawki wapnia przedstawiono w tabeli 2.
Na plantacjach nasiennych stosuje się zwiększone nawożenie fosforem i potasem. Nawozy fosforowe mogą być zastosowane jednorazowo, przedsiewnie, w dawce skomasowanej, odpowiadającej potrzebom pokarmowym roślin w całym okresie użytkowania. W zależności od rodzaju i zasobności gleby zaleca się 80-120 kg P2O5 na ha. Nawożenie potasem, w ilości 160-240 kg K2O na ha, wykonuje się w podzielonych dawkach stosowanych przed siewem i po zbiorze nasion w kolejnych latach pełnego użytkowania. Lucerna pobiera także duże ilości siarki, magnezu oraz mikroelementów - boru, manganu, cynku, molibdenu i miedzi. Niedobory tych składników w glebie powinny być uzupełnione poprzez nawożenie.
Siew. Wiosenny siew czysty, wykonany od trzeciej dekady marca do końca drugiej dekady kwietnia, stwarza najlepsze warunki rozwoju roślin i uzyskania dobrego stanu plantacji w całym okresie jej użytkowania. Nasiona, w ilości 6-10 kg na ha, wysiewa się na głębokość 1-2 cm, w rzędy odległe o 60-70 cm. Szeroka rozstawa umożliwia równomierne nasłonecznienie rzędów ułatwiając dostęp owadów zapylających do kwiatostanów, a także umożliwia prowadzenie zabiegów mechanicznego niszczenia chwastów i spulchniania powierzchni gleby. W latach pełnego użytkowania, na początku ruszenia wegetacji wykonuje się bronowanie plantacji, dzięki czemu następuje doprowadzenie powietrza do gleby i pobudzenie roślin do rozwoju.
Zbiór nasion. Nasiona zbiera się z pierwszego lub z drugiego pokosu w ciągu dwóch lat pełnego użytkowania. Dobry stan plantacji, z utrzymującą się obsadą 30-40 roślin na m2 i niskim stopniem porażenia chorobami umożliwia użytkowanie jej także w trzecim roku. Lucerna wysiana wczesną wiosną powinna wydać nasiona już w roku siewu. W tym przypadku nasiona zbiera się z pierwszego pokosu, co ma także korzystny wpływ na rozwój systemu korzeniowego i wzmocnienie się roślin. W pierwszym i w drugim roku pełnego użytkowania, w przypadku bujnego rozwoju roślin następującego zwykle na glebach żyznych w rejonach wilgotnych, nasiona można zbierać z drugiego odrostu, przesuwając fazę pełni kwitnienia na koniec czerwca i lipiec. Pierwszy odrost lucerny należy skosić nie później niż w pierwszej dekadzie maja. W trzecim roku użytkowania nasiona zbiera się z pierwszego pokosu. Zbiór nasion należy rozpocząć, gdy około 70% strąków przybrało barwę brunatną. Zaleca się przeprowadzenie jednoetapowego zbioru przy użyciu kombajnu po wcześniejszej desykacji roślin na plantacji.
Koniczyna czerwona (Trifolium pratense L.)
Wymagania klimatyczne i glebowe. Koniczyna czerwona jest gatunkiem bardziej wrażliwym niż lucerna na okresowe niedobory wody w glebie, dlatego też jest uprawiana w rejonach wilgotniejszych. Plantacje nasienne zakłada się na glebach mniej żyznych, ale o uregulowanych stosunkach wodnych i obojętnym lub słabo zasadowym odczynie. Dobre plony nasion, podobnie jak w przypadku lucerny, zależą od warunków pogodowych. Duża liczba dni deszczowych wydłuża okres kwitnienia i dojrzewania nasion, ograniczając także oblot owadów zapylających na plantacji. Najlepszymi rejonami uprawy koniczyny czerwonej na nasiona są południowe tereny województwa wielkopolskiego, świętokrzyskiego i lubelskiego oraz północna część województwa dolnośląskiego, opolskiego i podkarpackiego.
Spośród wszystkich motylkowatych drobnonasiennych, koniczyna czerwona wykazuje najsilniejszą negatywną reakcję na bezpośrednie następstwo po roślinach motylkowatych. Przerwa w uprawie na tym samym polu powinna wynosić 4 lata, a po sobie może być uprawiana co 7 lat. Przy zbyt częstej uprawie następuje tzw. wykoniczynienie, polegające na nagromadzeniu w glebie patogenów grzybowych, nicieni i bakteriofagów atakujących bakterie brodawkowe, które może być przyczyną zniszczenia nawet całej plantacji.
Uprawa gleby jesienią musi zapewnić dokładne niszczenie chwastów, spulchnienie i wymieszanie z nią nawozów. Koniczyna źle reaguje na wiosenną orkę przedsiewną, dlatego też na jesieni konieczne jest wykonanie orki zimowej. Wiosną, z uwagi na konieczność ograniczania strat zapasów wody w glebie, uprawę ogranicza się do niszczenia chwastów za pomocą brony oraz dobrego wyrównania powierzchni pola.
Nawożenie. Koniczyna czerwona, podobnie jak lucerna uprawiana na nasiona, wymaga obojętnego lub lekko alkalicznego odczynu gleby. Wapnowanie powinno być przeprowadzone na jesieni, a nawóz musi zostać dokładnie wymieszany z glebą. Dawkę nawozu należy dostosować do rodzaju i odczynu gleby. W uprawach nasiennych koniczyny czerwonej i lucerny nawozy wapniowe stosuje się w podobnych ilościach (tabela 2).
Nawozy fosforowe w ilości 80-120 kg P2O5 na ha można stosować przedsiewnie, w jednorazowej dawce odpowiadającej potrzebom pokarmowym roślin w całym okresie użytkowania. Przedsiewne i pogłówne nawożenie potasem, w dwóch dawkach po 50-70 kg K2O, sprzyja lepszemu wykorzystywaniu tego składnika przez rośliny Pogłówne nawożenie potasem wykonuje się wczesną wiosną w drugim roku pełnego użytkowania. Bezpośrednio po rozsianiu nawozu koniczynę należy zabronować. Na glebach o niskiej zawartości mikroelementów (boru, manganu, molibdenu, miedzi) niedobory tych składników powinny zostać uzupełnione poprzez nawożenie
Siew. Wysokość plonu nasion zależy od liczby główek kwiatowych na jednostce powierzchni oraz liczby nasion zawiązanych w główkach. Wysiew 6-10 kg nasion na ha zapewnia optymalną obsadę roślin na plantacji. Nasiona wysiewa się od trzeciej dekady marca do końca drugiej dekady kwietnia, na głębokość 1-2cm, w rzędy odległe o 30-40 cm. Szeroka rozstawa rzędów sprzyja prawidłowemu rozwojowi roślin i wytwarzaniu dużej liczby pędów generatywnych. Na plantacjach koniczyny prowadzi się zabiegi mechanicznego niszczenia chwastów oraz spulchniania gleby. Wiosną, w latach użytkowania, wykonuje się pielęgnacyjne bronowanie koniczyny. Zabieg ten należy wykonać starannie, uważając, aby w czasie przejazdu brony nie wyciągnąć roślin słabiej ukorzenionych.
Zbiór nasion. Nasiona koniczyny czerwonej zbiera się z drugiego pokosu. Właściwy termin zebrania pierwszego pokosu, przypadający zwykle około potowy maja, wpływa na wysokość plonu zebranych nasion. Rośliny skoszone zbyt wcześnie wytwarzają mniej pędów nasiennych, natomiast zbyt późny zbiór powoduje zmniejszenie liczby kwiatów w główce. Opóźnienie zbioru pierwszego pokosu przesuwa fazę kwitnienia na okres mniej korzystny do zapylania kwiatów, a wiązanie i dojrzewanie nasion odbywa się w gorszych warunkach pogodowych. Zbiór koniczyny nasiennej należy rozpocząć, gdy 60-70% główek zaczyna przybierać barwę brunatną,
Koniczyna biała (Trifolium repens L.)
Wymagania klimatyczne i glebowe. Najlepsze warunki do uprawy koniczyny białej na nasiona zapewniają gleby średnio zwięzłe, piaszczysto-gliniaste, zasobne w wapń o uregulowanych stosunkach powietrzno wodnych. Uprawy nasienne koniczyny prowadzi się w tych samych rejonach, w których uprawia się lucernę nasienną. Koniczyna biała, podobnie jak lucerna, w dalszych latach uprawy doskonale znosi okresowe niedobory wody. Gleby żyzne i silnie uwilgotnione sprzyjają bujnemu wzrostowi części nadziemnej kosztem rozwoju generatywnego, dlatego też nie powinny być przeznaczane pod uprawy nasienne.
Zalecenia dotyczące stanowiska w zmianowaniu, przygotowania gleby i zabiegów agrotechnicznych na plantacjach nasiennych koniczyny białej nie różnią się od stosowanych przy uprawie koniczyny czerwonej. Koniczyna biała reaguje w mniejszym stopniu, w porównaniu z czerwoną, na częstotliwość uprawy na tym samym polu, dlatego też przerwa w uprawie po sobie może wynosić 4 lata. Na plantacjach nasiennych nie wykonuje się wiosennego bronowania pielęgnacyjnego, które może niszczyć płożące się pędy.
Nawożenie. Koniczyna biała w uprawie na nasiona wymaga obojętnego lub lekko zasadowego odczynu gleby. Nawozy wapniowe stosuje się przedsiewnie dokładnie mieszając je z glebą. Dawkę należy dostosować do rodzaju i odczynu gleby. Jednorazowo, przedsiewnie, stosuje się także nawożenie fosforem, w ilości 80-120 kg P2O5 na ha. Natomiast nawozy potasowe w ilości 100-140 kg K20 na ha wprowadza się w dawkach podzielonych, stosowanych jesienią, przed siewem nasion oraz po zbiorach w kolejnych latach użytkowania. Koniczyna biała wykazuje zwiększone zapotrzebowanie na mikroelementy. W produkcji nasiennej najważniejszą rolę pełni bor, którego niedobory w glebie powinny zostać uzupełnione poprzez nawożenie.
Siew. Nasiona koniczyny białej, w ilości 5-7kg na ha, wysiewa się od trzeciej dekady marca do końca drugiej dekady kwietnia, umieszczając je na głębokości 1 -1,5cm w rzędach odległych o 30 cm. Szerokie międzyrzędzia sprzyjają równomiernemu nasłonecznieniu roślin, zapewniając zapylaczom dobry dostęp do pędów kwiatowych, a także ułatwiają mechaniczne niszczenie chwastów.
Zbiór nasion. Podobnie jak w przypadku koniczyny czerwonej, na nasiona przeznacza się drugi pokos. Szybki i bujny wzrost roślin wiosną może znacznie ograniczyć liczbę wytwarzanych pędów generatywnych, dlatego pierwszy pokos należy zebrać w pierwszej dekadzie maja. Zbiór koniczyny nasiennej należy rozpocząć, gdy 60-70% główek zaczyna przybierać barwę brunatną.
Koniczyna krwistoczerwona (inkarnatka) (Trifolum incarnatum L.)
Wymagania klimatyczne i glebowe. Koniczyna krwistoczerwona występuje w dwóch formach uprawnych - jednorocznej i jednorocznej zimującej (ozimej), traktowanej jako forma dwuletnia. Inkarnatka ma niską zimotrwałość i wymarza całkowicie podczas bezśnieżnych zim w temperaturze -8 °C, źle znosi grubą okrywę śnieżną oraz spóźnione wiosenne przymrozki, a także jest wrażliwa na okresy suszy. Z tego względu uprawa inkarnatki nasiennej ma ograniczony zasięg. Najlepsze warunki do jej uprawy występują na obszarze obejmującym środkowe i północne tereny województwa dolnośląskiego i opolskiego oraz południowe tereny województwa lubuskiego i wielkopolskiego. W rejonach o ostrzejszych warunkach klimatycznych mogą być uprawiane jedynie formy jare.
W uprawie na nasiona, pod plantacje koniczyny krwistoczerwonej przeznacza się gleby średnio zwięzłe o uregulowanych stosunkach wodnych i obojętnym odczynie. W uprawie na nasiona stosuje się głównie ozimy siew inkarnatki, dlatego najlepszym przedplonem są rośliny wcześnie schodzące z pola, uprawiane bez obornika. Po sprzęcie przedplonu konieczne jest przeprowadzenie uprawek pożniwnych i orki siewnej, a także, w celu przyspieszenia osiadania gleby zastosowanie wału Campbella. Pierwszym wiosennym zabiegiem pielęgnacyjnym jest wałowanie wałem gładkim, mające na celu przeciwdziałanie wysadzaniu roślin powodowanemu ruchami gleby wywołanymi dobowymi wahaniami temperatury. Na plantacjach prowadzi się także mechaniczną uprawę międzyrzędzi.
Nawożenie. Inkarnatka jest bardzo wrażliwa na zakwaszenie gleby, dlatego tez podstawowym zabiegiem warunkującym produkcję nasion jest wapnowanie. Nawozy wapniowe można zastosować pod przedplon. Uprawa na nasiona wymaga zwiększonego nawożenia fosforem i potasem. Nawozy te stosuje się przedsiewnie w ilościach 40-60 kg P2O5 i 50-70 kg K2O na ha.
Siew. Nasiona zimujących form inkarnatki, w ilości 8-10kg na ha, wysiewa się w trzeciej dekadzie sierpnia na głębokość 1-1,5cm, w rzędy odległe o 20-30 cm. Opóźnienie siewu zwiększa niebezpieczeństwo wymarzania plantacji. Nasiona form niezimujących wysiewa się wiosną, od pierwszej do trzeciej dekady kwietnia.
Zbiór nasion. Koniczyna krwistoczerwona zasiana jesienią wydaje nasiona pod koniec czerwca. Nasiona inkarnatki bardzo łatwo osypują się, dlatego zbiór przeprowadza się na początku dojrzewania, gdy ok. 50-60% główek przybrało brunatne zabarwienie.
Koniczyna szwedzka (białoróżowa) (Trifolium hybridum L.)
Wymagania klimatyczne i glebowe. Koniczyna biatoróżowa, w warunkach Polski, odznacza się dobrym przezimowaniem, natomiast ujemnie reaguje na wysokie temperatury lata. Z tego względu gatunek ten uprawia się głównie w rejonach północnych. Plantacje nasienne wymagają gleb średnio żyznych, zasobnych w wapń, o średnim stopniu uwilgotnienia. Najodpowiedniejsze warunki do uprawy koniczyny szwedzkiej na nasiona panują na Kujawach. Zalecenia dotyczące wyboru stanowiska w zmianowaniu, przygotowania pola pod zasiew, nawożenia i zabiegów pielęgnacyjnych są identyczne jak przy uprawie koniczyny białej na nasiona.
Siew. Nasiona koniczyny szwedzkiej wysiewa się w kwietniu, w ilości 5-6 kg na ha, na głębokość 1-2cm, w szerokiej rozstawie rzędów wynoszącej 30 cm.
Zbiór nasion. Nasiona zbiera się z pierwszego pokosu w drugim roku po zasiewie. Po zbiorze nasion koniczyna nie daje już następnego odrostu i ginie. Dojrzałe nasiona łatwo osypują się. Zbiór należy rozpocząć, gdy ok. 50% główek przybrało brunatną barwę. Wyleganie wiotkich łodyg koniczyny może utrudniać zbiór powodując dodatkowe straty nasion.
Koniczyna perska (Trifolium resupinatum L.)
Wymagania klimatyczne i glebowe. Koniczyna perska stosunkowo dobrze przystosowała się do uprawy w warunkach klimatu umiarkowanego. W Polsce najlepszym rejonem uprawy tego gatunku na nasiona są środkowe i północne tereny województwa lubelskiego i wielkopolskiego. Koniczynę perską nasienną uprawia się na glebach średnio zwięzłych, nie zakwaszonych, o uregulowanych stosunkach wodnych. Uprawa gleby na jesieni powinna zapewnić dokładne niszczenie chwastów, spulchnienie i wymieszanie z nią nawozów. Wiosną uprawę ogranicza się do bronowania i włókowania.
Nawożenie. Plantacje nasienne wymagają obojętnego lub słabo zasadowego odczynu gleby dlatego koniecznym zabiegiem jest ich wapnowanie. Koniczyna perska ma duże wymagania pokarmowe. Nawozy fosforowe i potasowe stosuje się przedsiewnie w ilościach 80-100 kg P2O5 i 100-120 kg K20 na ha. Spośród mikroelementów, w produkcji nasiennej największą rolę pełni bor, którego niedobory w glebie powinny zostać uzupełnione poprzez nawożenie.
Siew. Nasiona, w ilości 6-8 kg na ha, wysiewa się w pierwszej połowie kwietnia na głębokość 1-2cm stosując rozstawę rzędów 30-40 cm. Szeroka rozstawa umożliwia wykonanie zabiegów pielęgnacyjnych, które prowadzi się w miarę zachwaszczania lub zaskorupiania gleby w międzyrzędziach.
Zbiór nasion. Nasiona koniczyny perskiej zbiera się z drugiego pokosu. Właściwy termin zebrania pierwszego pokosu, przypadający zwykle około połowy maja, wpływa na wysokość plonu zebranych nasion. Rośliny skoszone zbyt wcześnie wytwarzają mniej pędów nasiennych, natomiast zbyt późny zbiór powoduje zmniejszenie liczby kwiatów w główce. Zbiór należy rozpocząć, gdy 60% główek zaczyna przybierać barwę brunatną.
W Polsce opracowano także technologię uprawy zimujących form koniczyny perskiej. Pierwsza polska zimująca odmiana IRA, wyhodowana w IHAR-ZDHAR Bartążek, została przyjęta do rejestru odmian oryginalnych w 1986 r.
Przedplonem, zalecanym w uprawie na nasiona tej odmiany, są zboża ozime lub jare. Nasiona w ilości 3 kg na ha wysiewa się w trzeciej dekadzie sierpnia w rzędy odległe o 60 cm. Z uwagi na znaczną wrażliwość odmiany na osiadanie gleby konieczne jest wcześniejsze jej zwałowanie. Wczesną wiosną, po spulchnieniu międzyrzędzi, jako roślinę podporową wysiewa się jedną z odmian grochu wąskolistnego w ilości 100 kg na ha, po dwa rządki w jedno międzyrzędzie, na głębokość 4-5 cm. Zebrane nasiona koniczyny oddziela się od grochu w procesie czyszczenia.
Esparceta (Onobrychis vciciifolia Scop.)
Wymagania klimatyczne i glebowe. W warunkach klimatu umiarkowanego esparceta odznacza się dobrą zimotrwatością, a w latach pełnego użytkowania także wysoką odpornością na suszę. Esparceta udaje się jedynie na glebach wapiennych, dlatego też najlepsze siedliska dla produkcji nasion znajdują się na terenach pagórkowatych gleb wapiennych, w miejscach silnie nasłonecznionych i suchych. Z uwagi na następcze działanie obornika esparcetę nasienną, która jest podatna na wyleganie, uprawia się w czwartym roku po nawożeniu obornikiem. Zbyt częsta uprawa na tym samym polu prowadzi do zmęczenia gleby, dlatego przerwa w uprawie powinna wynosić 6-7 lat. Przygotowanie pola przed siewem esparcety oraz zabiegi pielęgnacyjne na plantacji prowadzi się zgodnie z zaleceniami przyjętymi w uprawie roślin motylkowatych na nasiona.
Nawożenie. Esparceta ma duże wymagania pokarmowe. Ze względu na wyraźną ujemną reakcję na zakwaszenie gleby, koniecznym zabiegiem jest jej wapnowanie. Dawka nawozu wapniowego powinna zapewnić uzyskanie odczynu słabo alkalicznego. Na plantacjach nasiennych stosuje się zwiększone nawożenie fosforem i potasem. Nawozy fosforowe, w ilości 80-100 kg P2O5 na ha, stosuje się przedsiewnie lub w dwóch dawkach, przedsiewnej i po zbiorze nasion w pierwszym roku użytkowania, Nawożenie potasem w dawkach 40-60 kg K20 na ha, stosowane przedsiewnie oraz po zbiorze nasion w latach użytkowania plantacji, sprzyja lepszemu wykorzystaniu tego składnika.
Siew. Ze względu na częste uszkodzenia mechaniczne nasion, powstające podczas ich wycierania, do siewu używa się nasion w strąkach. W uprawie na nasiona wysiewa się 45-50 kg strąków na ha w rozstawie 40 cm, umieszczając je w glebie na głębokości 1,5-2 cm. W czasie kiełkowania esparceta wymaga dużych ilości wody, jednak przy zbyt wczesnym siewie, w niskich temperaturach wschody są opóźnione i nierównomierne. Nasiona wysiewa się w pierwszej połowie kwietnia. W warunkach dostatecznej ilości opadów siew można opóźnić wykonując go do końca kwietnia. Bezpośrednio po siewie, w warunkach niedostatecznej wilgotności gleby, należy lekko zwałować jej powierzchnię.
Zbiór nasion. W roku siewu esparcetę użytkuje się na paszę. Zebranie tylko jednego pokosu, nie później niż w końcu sierpnia, wpływa na prawidłowy rozwój systemu korzeniowego zapewniając dobre przezimowanie roślin. W latach pełnego użytkowania, na nasiona przeznacza się pierwszy odrost. Najwyższe plony uzyskuje się rozpoczynając zbiór w fazie, gdy 40-50% strąków osiąga dojrzałość przybierając żółte zabarwienie. Opóźnienie zbiorów powoduje duże straty nasion spowodowane bardzo łatwym osypywaniem się strąków.
dr inż. Zbigniew Bodzon
IHAR Radzików
Pełny tekst opracowania (plik do pobrania) zawiera 2 tabele:
Tabela 1. Liczba odmian zarejestrowanych gatunków roślin motylkowatych drobnonasiennych oraz wpisywanych do krajowego rejestru w poszczególnych latach od 1997r.
Tabela 2. Zapotrzebowanie na wapń w zależności od rodzaju i odczynu gleby
.png)
Zaloguj przez Facebook
