Nawozy organiczne

Nawozy organiczne poprawiają właściwości gleby, jej strukturę, a więc stosunki wodne i powietrzne, stwarzając lepsze warunki dla rozwoju mikroorganizmów glebowych. Przyczyniają się także do utrzymania stałego poziomu próchnicy w glebie i przeciwdziałają jej ubytkowi. 

Do nawozów organicznych zaliczamy: obornik, gnojówkę, gnojowicę, słomę, komposty, torf oraz przyorywane resztki roślinne (łęty, liście, resztki pożniwne).

Obornik
Obornik składa się z odchodów zwierzęcych, tj. kału i moczu, oraz ze ściółki. W oborniku znajduje się przeciętnie 25% suchej masy, a zawartość składników pokarmowych w świeżej masie wynosi 0,5 azotu (N), 0,25% fosforu (PO5) i 0,6 potasu (K₂ O). Jednakże skład chemiczny obornika może ulegać dużym zmianom, w zależności od gatunku zwierząt, ich wieku oraz od sposobu żywienia i jakości skarmianej paszy, a także od stanu zwierzęcia (zła czy dobra kondycja) i od ilości stosowanej ściółki.

Obornik otrzymywany od zwierząt młodych jest uboższy w składniki pokarmowe niż obornik otrzymywany od zwierząt starszych, wyrośniętych. Również obornik pochodzący od zwierząt chudych czy krów wysokomlecznych zawiera mniej składników pokarmowych niż pochodzący od zwierząt zapasionych czy krów zasuszonych. O zawartości składników pokarmowych w oborniku decyduje także sposób żywienia zwierząt. Zwierzęta dobrze odżywione dostarczają obornik zawierający więcej składników pokarmowych.

W ciągu roku otrzymuje się następujące ilości obornika (po odliczeniu odchodów pozostawionych w polu czy na pastwisku):

• koń - 8,0 t
• krowa - 5,5 t (żywienie w oborze i na pastwisku)
• krowa - 12,0 t (żywienie tylko w oborze) cielę 4,0 t (żywienie w oborze i na pastwisku)
• cielę - 8,0 t (żywienie tylko w oborze)
• owca - 0,5 t świnia 1,51
• kura -  0,55 t
• gęś - 11,0 kg

O ilości i jakości obornika decyduje, oprócz wymienionych już czynników, również ilość i jakość stosowanej ściółki.(najlepsza jest ze słomy żytniej). Dzienne zużycie dla krów trzymanych w oborach głębokich wynosi 10 kg na 1 sztukę dorosłą, a w oborach płytkich 3 – 6 kilogramów (zależnie od długości stanowiska).

Przechowywanie obornika. Obornik jest wywożony na pole raz lub dwa razy do roku, tj. na jesień lub na wiosnę albo też w obu terminach. Przed wywiezieniem na pole jest przechowywany w oborze, na gnojowni lub na polu w pryzmach.

W czasie przechowywania obornika zachodzą w nim procesy chemiczno-biologiczne, w wyniku których ze słomy i odchodów zwierzęcych tworzy się jednolita masa, a zawarte w niej składniki pokarmowe przechodzą w formy łatwiej dostępne dla roślin. W czasie przechowywania zachodzą również straty niektórych składników, mianowicie azotu i potasu, gdyż są wypłukiwane przez wodę, a ponadto azot ulatnia się do atmosfery w formie amoniaku oraz w postaci elementarnej. Wielkość tych strat zależy od sposobu przechowywania obornika. Najmniejsze występują wówczas, gdy obornik przechowywany jest w oborze wgłębionej. Gromadzony obornik jest zwilżany moczem i udeptywany przez zwierzęta. W takich warunkach dopływ powietrza do obornika jest utrudniony i zachodzą w nim procesy beztlenowe. W wyniku takiego przechowywania powstaje obornik dobrze przefermentowany, a straty azotu są małe (13%). Mimo to takiego sposobu przechowywania obornika nie zaleca się, gdyż utrudnia ono utrzymanie zwierząt w czystości, wpływa ujemnie na ich zdrowie oraz pogarsza jakość mleka. Dlatego wskazane jest przechowywanie obornika na gnojowni, chociaż sposób ten zwiększa straty azotu oraz podnosi koszty przechowywania.

Jeśli obory są płytkie, to obornik musi być codziennie z nich usuwany i układany warstwami na gnojowni. Warstwy obornika po ich ubiciu powinny mieć grubość 20—30 cm. Dobrze przechowywany obornik, przykryć papierem silosowym lub folią w celu zmniejszenia dopływu powietrza. W czasie przechowywania obornika na gnojowni straty azotu wynoszą około 38%. Przy przechowywaniu obornika na gnojowniku mocz jest odprowadzany do zbiornika, gdzie po przefermentowaniu tworzy gnojówkę.

Gnojownia powinna być położona w miejscu zacienionym, z daleka od studni, a dno gnojowni musi być nieprzepuszczalne.

Obornik może być też przechowywany w pryzmach na polu. Układa się go warstwami, ugniatając bardzo silnie, najlepiej przez wjechanie na pryzmę wozem lub ciągnikiem. Ułożoną pryzmę trzeba przykryć warstwą ziemi i silnie ją ubić w celu ochrony obornika przed wypłukiwaniem składników pokarmowych przez wody opadowe.

Do obornika przechowywanego na gnojowni lub w pryzmach na polu można dodawać superfosfat lub mączkę fosforytową, co wzbogaca obornik w fosfor i zmniejsza straty azotu.

Stosowanie obornika. Obornikiem nawozimy najczęściej rośliny o długim okresie wegetacji np. ziemniaki i buraki. Stosowanie go obecnie pod inne rośliny np. pod rzepak, gdy dysponujemy dostatecznymi ilościami nawozów mineralnych, nie jest ekonomicznie uzasadnione.

Z zasady obornik powinien być przyorywany na jesień. Jednakże nie zawsze jest to możliwe, gdyż w tym czasie jest go niewiele. Dlatego jesienią stosujemy obornik pod buraki, natomiast wiosną może być przyorywany pod ziemniaki.

Obornik powinno się wywozić na pole w dni chłodne, pochmurne i bezwietrzne. Po wywiezieniu należy go natychmiast roztrząsnąć i przyorać, pozostawienie bowiem obornika w kupkach lub rozrzuconego na polu, powoduje duże straty azotu.

Obornik należy przyorać na odpowiednią głębokość. Zbyt głębokie przyoranie obornika utrudnia jego rozkład, natomiast zbyt płytkie - przyspiesza. Na glebach ciężkich obornik przyoruje się na głębokość 12—16 cm, a na lekkich — na 18—20 cm.

Obornik, najlepiej dobrze przefermentowany, stosuje się w dawce 15-20 t/ha. Na pastwiskach należy unikać obornika bydlęcego. Najlepiej stosować obornik koński, który szybko przenika do gleby. Dawki nawozów mineralnych na użytkach zielonych nawożonych obornikiem należy w pierwszym roku zmniejszyć o trzecią część lub o połowę.

Gnojówka
Gnojówka jest to przefermentowany mocz zwierzęcy. Zawiera 0,2 - 0,3% azotu (N) w formach łatwo dostępnych dla roślin, 0,6% potasu (K₂ O) oraz niewielką ilość fosforu. Aby uniknąć strat azotu, należy przechowywać ją w szczelnie zamkniętych zbiornikach oraz chronić przed dostępem powietrza, a także przed nagrzewaniem się Stosuje się ja w ilości do 10 t/ha. Rozlewając gnojówkę należy zawsze stosować nawozy fosforowe w ilości 60-80 kg P₂O₅, w czystym składniku.

Gnojówkę można stosować bez rozcieńczenia - przedsiewnie pod rośliny okopowe, a po rozcieńczeniu wodą - pogłównie w międzyrzędzia np. buraków, lub na łąkach i pastwiskach wczesną wiosną lub zaraz po pokosie. Nawożąc pogłównie, zwłaszcza buraki, należy uważać, aby gnojówka nie dostawała się na liście, gdyż może je poparzyć, szczególnie jeżeli zawiera dużo amoniaku lub gdy jest długo przechowywana. Gnojówkę rozcieńczamy stosując na jedną jej część 2 - 3 części wody.

Po zastosowaniu gnojówki na gruntach ornych, należy ją natychmiast wymieszać z glebą, aby zapobiec stratom azotu. Do rozlewania gnojówki niezbędne są specjalne urządzenia, jak beczkowozy czy rozlewacze.

Gnojowica 
Gnojowica jest nawozem zbliżonym w swoim działaniu do gnojówki, składa się z moczu, kału i wody używanej do spłukiwania stanowisk w oborach czy chlewniach bezściołowych. Skład chemiczny gnojowicy zależy od rodzaju zwierząt, ich wieku oraz od sposobu ich żywienia.

Gnojowica w świeżej masie zawiera:

1. bydlęca:
   – 0,31 – 0,50% N,
   – 0,15 P₂O₅
   – 0,33% K₂O
2. trzody chlewnej:
   – 0,30 - 0,50% N,
   – 0,11- 0,15% P₂O₅
   – 0,17 - 0,25% K₂O

Około 50 - 60% azotu znajdującego się w gnojowicy występuje w formie mineralnej.

Gnojowica przechowywana jest w specjalnych zbiornikach, w których ulega fermentacji. Już po kilku dniach przechowywania może być stosowana do nawożenia pól w dawkach 20000 – 40000 l na 1 ha. ( 20-30 t/ha, max 50 t/rok).  Podobnie jak przy gnojówce należy równolegle stosować nawożenie fosforowe w ilości 40-60 kg P₂O₅.

Na łąkach i pastwiskach gnojowicę stosuje się, z konieczności, pogłównie tj. wczesną wiosną lub po każdym pokosie czy wypasie, a na gruntach ornych najczęściej przedsiewnie, chociaż może też być stosowana pogłównie. Do rozlewania gnojowicy służą beczkowozy. Można ją również rozlewać za pomocą deszczowni.

Komposty
Komposty przygotowuje się z różnego rodzaju odpadów gospodarskich, np. z plew, liści, łętów, zielonych chwastów, słomy, torfu, fekaliów, zmiotków ze stodół, odpadków przemysłu rybnego, mięsnego itp. Chwasty, które już wytworzyły nasiona oraz zmiotki ze stodół czy magazynów należy przed ułożeniem na pryźmie kompostowej sparzyć wrzącą wodą.

Komposty z resztek roślinnych zawierają przeciętnie:

• 0.3% N,
• 0,2% P₂O₅
• 0,4% K₂O

w świeżej masie.

Ostatnio coraz częściej do produkcji kompostów używa się wszelkiego rodzaju odpadów miejskich, np. śmieci czy ścieków.

Pryzmę kompostową należy zakładać w miejscu ocienionym i suchym. Szerokość pryzmy powinna wynosić 1.5—2.0 m, a wysokość nie może przekraczać 1 m. Odpady gospodarskie układa się warstwami i przesypuje ziemią. Do układanej pryzmy kompostowej można dodawać nawozy fosforowe, wapniowe czy gnojówkę. Ułożoną pryzmę trzeba przykryć ziemią i kompostować przez rok. W tym czasie trzeba ją polewać wodą, gnojówką lub gnojowicą oraz raz albo dwa razy w ciągu roku przerobić łopatą lub mechanicznie. Kompostem można nawozić wówczas, gdy masa kompostowa będzie jednorodna.

Kompost należy stosować przede wszystkim pod warzywa oraz pod rośliny okopowe, a także na łąkach; zalecana dawka wynosi od 30 do 40 t na 1 ha, a wartość nawozowa zależy od surowców, z jakich został przygotowany. Komposty mają szczególne znaczenie w gospodarstwach ekologicznych.


Słoma
Słoma jako nawóz organiczny jest wykorzystywana głównie w gospodarstwach posiadających mało inwentarza żywego, a więc nie produkujących obornika. Słoma zawiera około 90% suchej masy.

Zawartość składników pokarmowych w świeżej masie wynosi:

• 0,5—0,7% N,
• 0,20% P₂O₅
• 1,5% K₂O

Ponieważ słoma zawiera stosunkowo mało azotu, należy przyorywać ją razem z dodatkiem azotu (na 100 kg słomy stosuje się 1,5 kg N), w postaci nawozów mineralnych, gnojówki lub gnojowicy co przyspiesza jej rozkład w glebie. Przyorywanie słomy bez dodatku azotu może okresowo pogorszyć wzrost i rozwój uprawianej rośliny na skutek niedoboru azotu w glebie. Słomę przed przyoraniem należy pociąć na dłuższą sieczkę.

Inne nawozy organiczne
Dosyć ważnym źródłem substancji organicznej są resztki pożniwne. Po zbiorze roślin uprawnych pozostają na polu korzenie, ścierń i opadłe liście, a przy zbiorze kombajnowym również plewy, strączyny, łuszczyny. Im większe otrzymuje się plony, tym więcej resztek pożniwnych pozostaje na polu, a więc tym więcej zostanie przyoranych. Również sposób zbioru, a szczególnie wysokość koszenia, decyduje o ilości pozostawianych przez rośliny resztek. Najwięcej resztek pożniwnych (5,0—10,0 t suchej masy) pozostawiają rośliny motylkowe wieloletnie, mniej (3,0—4,0 t) rośliny motylkowe grubonasienne, a najmniej (około 2,5 t suchej masy na 1 ha) rośliny okopowe. Jednocześnie resztki te różnią się dosyć znacznie zawartością składników mineralnych.

Zawartość azotu, fosforu i potasu w nawozach organicznych pochodzenia zwierzęcego

Racjonalne nawożenie zapewniające dobre efekty produkcyjne i minimalne zagrożenie środowiska, to nawożenie dostosowane do potrzeb nawozowych zbiorowisk roślinnych. W tym celu niezbędna jest znajomość zawartości przyswajalnych składników pokarmowych w glebie oraz zawartość składników nawozowych w nawozach organicznych. Ilość tych składników można określić za pomocą zawartości składników nawozowych w nawozach organicznych (tab. l) oraz ilości produkowanych nawozów w zależności od gatunku i rodzaju zwierząt oraz systemu ich utrzymywania (tab. 2).

Przykładowo od l krowy utrzymywanej w oborze i na pastwisku rocznie otrzymuje się:

- w oborniku:
6,1 t x 5 kg/t N = 30,5 kg N
6,1 t x 3 kg/t P₂O₅ = 18,3 kg P₂O₅
6,1 t x 5 kg/K₂O = 30,5 kg K₂O

- w gnojówce:
2,5 t x 3,5 kg/t N = 8,7 kg N
2,5 t x 0,2 kg/t P₂O₅, = 0,5 kg P₂O₅,
2,5 t x 9 kg/K₂O = 22,5 kg K₂O

- w gnojowicy:
12,7 t x 5 kg/t N = 63,5 kg N
12,7 t x 2 kg/t P₂O₅ = 25,4 kg P₂O₅
12,7 t x 6,5 kg/ K₂O = 34,5 kg K₂O

Określone tą metodą ilości składników nawozowych mają charakter orientacyjny, gdyż o składzie nawozów decyduje wiele czynników różniących się w poszczególnych gospodarstwach. Można tu wymienić gatunek, wiek oraz sposób żywienia zwierząt, rodzaj i ilość stosowanej ściółki, ilość dodanej wody i okres przechowywania nawozów.

Podczas przechowywania i stosowania nawozów organicznych bardzo często powstają duże straty zawartego w nich azotu, w wyniku ulatniania się, wymywania i wypłukiwania. Straty mogą dochodzić do 80% jego początkowej zawartości w nawozach.

Tabela l. Zawartość (w kg/t nawozu) składników nawozowych w nawozach organicznych pochodzenia zwierzęcego.

Tabela 2. Przybliżone ilości produkowanych nawozów zwierzęcych w zależności od gatunku i rodzaju zwierząt oraz systemu ich utrzymania.