Historia izb rolniczych

W tradycji polskiej wsi na trwałe zapisały się dokonania samorządu rolniczego, który powstał w naszym kraju w okresie międzywojennym. W dziesiątą rocznicę wznowienia działalności samorządu rolniczego w Polsce warto przypomnieć sobie jego historię.

Izby rolnicze są instytucjami publiczno-prawnymi samorządu gospodarczego rolnictwa. Pierwsze izby powstały w krajach skandynawskich na przełomie XVIII i XIX wieku, ale najważniejszą rolę w tworzeniu samorządu rolniczego odegrały Francja i Niemcy. Powstanie izb wiąże się z trudną sytuacją ówczesnego rolnictwa. Powszechnie zostały wprowadzone w Królestwie Prus ustawą z 30 czerwca 1894 r., w dobie ciężkiego kryzysu w rolnictwie europejskim, jako obrona interesów rolnictwa, zagrożonego importem taniego zboża amerykańskiego. W latach 1920-38 powołano izby rolnicze w większości krajów europejskich.

Pierwsza izba rolnicza na ziemiach polskich powstała w Poznaniu w 1895 roku. W zaborze pruskim izby obejmowały terytorium jednej prowincji, stąd też działały tu cztery izby rolnicze: poznańska, pomorska, wrocławska i wschodniopruska. Zadaniem ówczesnych izb było współdziałanie z administracją rządową, doskonalenie prawa gospodarczego, reprezentacja i obrona interesów rolnictwa i leśnictwa, zakładanie i prowadzenie szkół rolniczych, popieranie postępu technicznego w produkcji rolnej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. rozpoczął się nowy rozdział w historii izb rolniczych. W Wielkopolsce wiązało się to ze spolonizowaniem pruskich izb rolniczych i dostosowaniem ustawodawstwa pruskiego do aktualnej sytuacji politycznej i społeczno-gospodarczej Państwa Polskiego. Przejęcie Izby Rolniczej przez władze polskie miało miejsce 20 stycznia 1919 r. na mocy dekretu Naczelnej Rady Ludowej. Przejmując izbę Polacy obsadzili swoimi urzędnikami stanowiska zajmowane wcześniej przez Niemców, ale pozostawili dawną strukturę wydziałów. W pierwszym okresie działalności zlikwidowano istniejący system patronacki kółek rolniczych włączając je do bezpośredniej działalności izby.

W II Rzeczpospolitej Konstytucja z marca 1921 r., obok samorządu terytorialnego, gwarantowała istnienie samorządu gospodarczego. Zasadnicze znaczenie dla rozwoju samorządu rolniczego w Polsce miało jednak rozporządzenie Prezydenta RP o izbach rolniczych z dnia 22 marca 1928 r. Wtedy to izba rolnicza została zdefiniowana jako jednostka samorządu gospodarczego i osoba publiczno-prawna, działająca na obszarze jednego województwa i w granicach ustaw państwowych oraz własnego statutu. Istota samorządowego charakteru izb rolniczych polegała na wykonywaniu przez nie praw zwierzchnich w stosunku do członków, których przynależność do izb rolniczych była obligatoryjna. Izby miały charakter powszechny i dlatego mogły reprezentować interesy wszystkich rolników i bronić całego rolnictwa. Głównym celem izb rolniczych, określonym w rozporządzeniu, było zorganizowanie zawodu rolniczego (do rolnictwa zaliczano wówczas także leśnictwo, rybactwo, ogrodnictwo, hodowle zwierząt oraz inne gałęzie wytwórczości związanej z gospodarstwem rolnym). Rozporządzenie określało, że do zakresu działania izb rolniczych należy przedstawicielstwo i ochrona interesów rolnictwa, samodzielne przedsiębranie, w granicach obowiązujących przepisów prawa, środków w zakresie wszechstronnego popierania rolnictwa oraz wykonywania czynności, powierzanych izbom rolniczym przez ustawy i rozporządzenia, współdziałanie z władzami rządowymi i samorządowymi we wszystkich sprawach, dotyczących rolnictwa.

Wprowadzenie instytucji izb rolniczych na obszarze całego państwa spowodowało powstanie w okresie międzywojennym 13 izb: Warszawskiej, Łódzkiej, Lubelskiej, Kieleckiej, Białostockiej, Wileńskiej, Poleskiej, Wołyńskiej, Lwowskiej, Krakowskiej, Śląskiej, Wielkopolskiej i Pomorskiej, które współpracowały ze sobą w ramach dobrowolnej centrali samorządu rolniczego jaką był Związek Izb i Organizacji Rolniczych Rzeczypospolitej Polskiej z siedzibą w Warszawie.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1932 r. przyniosło kolejne rozszerzenie kompetencji izb rolniczych. Podkreślony został istotny cel izb rolniczych: zorganizowanie zawodu rolniczego oraz współdziałanie w dziedzinie rolnictwa, a więc coś więcej niż jedynie reprezentowanie interesów gospodarczych. W rozporządzeniu zapisano, że izby współdziałają z władzami rządowymi i samorządowymi we wszystkich sprawach dotyczących rolnictwa, a szczególnie przy wykonywaniu przez te władze nadzoru nad działalnością powiatowych samorządów terytorialnych i zapewnieniu jednolitości prowadzonej przez te samorządy akcji w dziedzinie rolnictwa. Nakreślono również ważny odcinek współpracy samorządu rolniczego z państwem - właściwe władze rządowe miały przesyłać izbom rolniczym do zaopiniowania projekty ustaw przed skierowaniem ich na drogę obrad ustawodawczych oraz projekty rozporządzeń, mających doniosłe znaczenie dla rolnictwa, jeżeli tylko interes publiczny lub pilność sprawy nie stanie temu na przeszkodzie.

Prężną działalność izb rolniczych przerwał wybuch II wojny światowej. W okresie okupacji izby wojewódzkie zostały zlikwidowane. Okupanci pozostawili jedynie istniejące biura powiatowe, które wykorzystywano jako jednostki ściągające od rolników nałożony przez okupanta kontyngent.

Po zakończeniu II wojny światowej już w marcu 1945 roku wznowiły swoją działalność izby rolnicze między innymi wielkopolska , białostocka, warszawska czy kielecka Pracę izb rolniczych utrudniały jednak przeszkody natury politycznej. Nowa władza zarzucała samorządowi rolniczemu między innymi to, że w przeszłości popierał gospodarstwa obszarnicze, a zaniedbywał drobnych rolników, a w związku z parcelacją folwarków stracił rację bytu. Rzeczywiste przesłanki były jednak inne: Samorząd rolniczy zajmował się aktywnie wdrażaniem postępu rolniczego na wsi , we wszystkich jego możliwych formach, podnosząc tym samym prestiż i rangę zawodu rolnika, i dlatego stał się dla ówczesnej władzy niewygodna. Ostatecznie izby zostały zlikwidowane dekretem z dnia 26 sierpnia 1946 roku o zniesieniu izb rolniczych, który wszedł w życie 10 października 1946 r. Dekretem tym zadania izb rolniczych zostały przekazane, pozostającemu pod kontrolą komunistów, Związkowi Samopomocy Chłopskiej. Związkowi został również przekazany majątek izb rolniczych, powstały po umorzeniu ich zobowiązań.

Przemiany roku 1989 odrodziły nadzieje środowiska rolniczego na wznowienie działalności własnego samorządu, po 50-letnim okresie niebytu za rządów PRL. Efektem kilkuletnich starań była uchwalona 14 grudnia 1995 roku ustawa o izbach rolniczych, która stworzyła podstawy prawne do przeprowadzenia demokratycznych wyborów i wyłonienia organów samorządu rolniczego. Mimo 50-letniej przerwy w działalności, członkowie izb rolniczych i ich przedstawiciele w organach tych izb mają przeświadczenie o ciągłości prac samorządu oraz o kontynuacji dzieła izb rolniczych powstałych w okresie międzywojennym. Sięganie do bogatych tradycji i doświadczeń nadal stanowi inspirację do działania obecnych izb rolniczych.