Unijne Fundusze - Szansą dla polskiej wsi...

Integracja z Unią Europejską stała się faktem. Czy zdołamy uchronić się przed zagrożeniami związanymi z tym wydarzeniem – czas pokaże. Jedno jest pewne: jeszcze nigdy polska wieś nie miała do dyspozycji tylu instrumentów stymulujących zrównoważony rozwój obszarów wiejskich.

Do polskiego rolnictwa i na obszary wiejskie w latach 2004-2006 z budżetu UE trafi około 7,2 mld euro (ok. 29 mld zł). Oznacza to, że co roku polska wieś otrzyma około 9,6 mld zł, czyli dwukrotnie więcej niż wyniosły wydatki budżetowe na rolnictwo w 2002 roku (bez KRUS). Będą to środki finansowe przeznaczone na: dopłaty bezpośrednie (40%), rozwój wsi (PROW – 32%), fundusze strukturalne (SPO – 17%), interwencję rynkową i subsydia eksportowe (11%).

Zmienią się jednocześnie zasady funkcjonowania rolnictwa. W miejsce interwencji na rynkach rolnych wprowadzone będą rozwiązania stosowane z powodzeniem na obszarach wiejskich Unii Europejskiej: system dopłat obszarowych – najbardziej powszechny i dostępny dla wszystkich rolników mechanizm wspierający rolnictwo, jak również działania stymulujące rozwój wsi, wpisane w dwa podstawowe dokumenty, tj. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 i Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”. Tylko w tych dwóch dokumentach znajduje się około 20 działań, których celem jest wsparcie rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa w Polsce. Zadaniem wielu z tych działań jest podniesienie konkurencyjności polskich gospodarstw rolnych (m.in. renty strukturalne, wspieranie gospodarstw niskotowarowych, wspieranie grup producenckich, pomoc w dostosowaniu gospodarstw do standardów UE, ułatwianie startu młodym rolnikom, wspieranie inwestycji w gospodarstwach, wspieranie przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych, scalania gruntów i melioracji).

Głównym celem innych działań jest zrównoważony rozwój obszarów wiejskich (wspieranie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, programy rolnośrodowiskowe, wspieranie zalesień, odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego, pilotażowy program Leader+, różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa, rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem). Utrzymane zostaną również niektóre dotychczasowe instrumenty wspierające rozwój rolnictwa – m.in. preferencyjne kredyty na zakup środków produkcji rolnej oraz na inwestycje.
Od rolnika będzie zależało, z jakiej formy wsparcia skorzysta i czy w ogóle zdecyduje się na wypełnienie i złożenie wniosku o pomoc. Oprócz chęci, rolnik będzie musiał spełniać również określone warunki. Oznacza to, że będzie mógł skorzystać tylko z niektórych działań, w których spełnia tzw. kryteria dostępu.

Chociaż pomoc w ramach wspomnianych wyżej działań nie jest jeszcze – ze względów proceduralnych – dostępna (poza dopłatami obszarowymi), to wielu rolników już teraz interesuje się tym tematem.

Rolnicy najczęściej pytają o renty strukturalne, czyli wcześniejsze emerytury rolnicze. Działanie to skierowane jest do rolników w wieku przedemerytalnym, którzy zdecydują się na przekazanie gospodarstwa młodszym następcom lub innym rolnikom na powiększenie ich gospodarstw. Przekazywane gospodarstwo musi mieć powierzchnię co najmniej 1 ha. Rolnik musi je prowadzić od co najmniej 10 lat, w tym przez 5 lat być ubezpieczony w KRUS (również w dniu złożenia wniosku). Ta forma pomocy ma na celu zachęcenie starszych rolników do przekazywania swoich gospodarstw oraz zapewnienie im dochodu po zakończeniu prowadzenia działalności rolniczej. Warunkiem otrzymania renty jest przekazanie gospodarstwa i zaprzestanie towarowej działalności rolniczej. Rolnik może pozostawić sobie do 0,5 ha gruntu wraz z siedliskiem i uprawiać tę działkę na własne potrzeby. Renta będzie przyznawana maksymalnie na 10 lat i wypłacana co miesiąc na konto bankowe. Jej wysokość będzie uzależniona od tego, czy na rentę przechodzą jedna, czy dwie osoby (przy spełnianiu kryteriów przez współmałżonka) oraz od wielkości gospodarstwa i sposobu jego przekazania. Gospodarstwo można bowiem przekazać w sposób trwały (aktem notarialnym) lub w formie dzierżawy na co najmniej 10 lat. Osoba przejmująca gospodarstwo musi mieć odpowiednie kwalifikacje zawodowe. Wysokość renty może wynieść od 210 do 440% najniższej emerytury krajowej. Do czasu uzyskania wieku emerytalnego rolnik musi nadal opłacać za siebie (lub również za współmałżonka) składkę na ubezpieczenie społeczne rolników, aby po okresie pobierania renty strukturalnej mieć prawo do zwykłej emerytury krajowej. Od kwoty brutto renty potrącana też będzie zaliczka na podatek dochodowy oraz składka na ubezpieczenie zdrowotne.

Dużym zainteresowaniem cieszą się również dopłaty do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Pieniądze z tego działania będą stosunkowo łatwo dostępne, ponieważ nie trzeba składać oddzielnego wniosku (wystarczy na wniosku o płatności obszarowe zaznaczyć, że rolnik ubiega się o dodatkową płatność z tytułu ONW). Wnioskowanie o tę płatność łączy się z obowiązkiem przestrzegania na terenie całego gospodarstwa zasad zwykłej dobrej praktyki rolniczej oraz prowadzenia działalności rolniczej na wszystkich działkach położonych na terenie ONW przez co najmniej 5 lat od otrzymania pierwszej płatności z tego tytułu. Działanie to ma na celu utrzymanie ciągłości działalności rolniczej na obszarach zagrożonych wyludnieniem ze względu na niekorzystne dla produkcji rolnej warunki naturalne. Pieniądze z tego tytułu mają rekompensować poniesione wyższe koszty produkcji prowadzonej na takich obszarach. Wysokość płatności (od 37,8 do 67,8 euro/ha) uzależniona będzie od tego, do jakiego typu ONW został zaliczony dany obszar oraz od wielkości gospodarstwa. Płatność za każdy hektar powyżej 50 ha będzie niższa, a za obszar przekraczający 300 ha dopłaty z tytułu ONW nie przysługują. Płatność będzie wypłacana raz do roku, bez względu na rodzaj prowadzonej produkcji. Rolnik może zatem otrzymać jednocześnie dopłaty obszarowe oraz płatność z tytułu prowadzenia działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania.

Rolnicy produkujący głównie na własne potrzeby zainteresowani są pomocą dla gospodarstw niskotowarowych. Ma ona ułatwić wejście takich gospodarstw na rynek, poprzez poprawę ich konkurencyjności i zwiększenie dochodowości. Gospodarstwa te będą mogły otrzymywać roczną premię w wysokości 1250 euro, maksymalnie przez 5 lat. W III i IV roku pomoc zostanie wypłacona pod warunkiem, że został spełniony co najmniej jeden cel pośredni, który wyznaczył sobie rolnik w biznes-planie.

Rolnicy wrażliwi na problemy ochrony środowiska naturalnego często pytają o programy rolnośrodowiskowe. Będą oni mogli podjąć działania przyjazne dla środowiska lub zastosować metody ekologiczne w produkcji rolniczej. Główne wsparcie przeznaczone będzie na tworzenie gospodarstw ekologicznych. Programy rolnośrodowiskowe obejmują m.in. stosowanie ekologicznych metod gospodarowania lub metod rolnictwa zrównoważonego, utrzymywanie niskoproduktywnych łąk i pastwisk o wysokich walorach przyrodniczych oraz siedlisk stanowiących ostoję dzikiej przyrody, ochronę gleb i wód, tworzenie stref buforowych, zachowanie rodzimych ras zwierząt. Rolnik będzie musiał sporządzić 5-letni plan działalności rolnośrodowiskowej, który obejmie całe gospodarstwo. Premia finansowa wypłacana będzie w zamian za dochód utracony z powodu zaniechania intensywnych upraw na danym terenie, a także jako refundacja kosztów poniesionych podczas realizacji danego pakietu rolnośrodowiskowego.

Właściciele użytków rolnych, które mogą być zalesiane zgodnie z planem zagospodarowania przestrzennego lub decyzją o warunkach zagospodarowania terenu, pytają o program zalesieniowy – zwłaszcza, że analogiczny program krajowy przestał już funkcjonować. W to miejsce zaproponuje się rolnikom działanie oparte na podobnych zasadach, ale w 80% finansowane z budżetu unijnego. Będzie można zalesić grunty, które są w stałym użytkowaniu rolniczym (grunty orne, trwałe użytki zielone, sady i plantacje owocowe). Minimalna powierzchnia zalesianej działki wynosi 0,3 ha, przy szerokości co najmniej 20 m. Dotacja polega na dofinansowaniu 80% kosztów założenia uprawy i będzie wypłacana jednorazowo po dokonaniu zalesienia. Jej wysokość (od 986,24 do 1353,21 euro/ha) uzależniona będzie od rodzaju zalesienia oraz kąta nachylenia zalesianego stoku. Przez kolejne 5 lat od założenia uprawy rolnik będzie otrzymywał roczną premię pielęgnacyjną, której wysokość uzależniona będzie od zastosowania repelentów oraz od kąta nachylenia stoku i wynosić będzie od 96,32 do 252,29 euro/ha. Natomiast zasadnicza premia zalesieniowa, stanowiąca ekwiwalent za wyłączenie gruntu z upraw rolnych, wypłacana będzie przez okres 20 lat od założenia uprawy. Będzie ona podlegała dziedziczeniu, a po 20 latach las będzie nadal prywatną własnością, do dyspozycji rolnika (w granicach obowiązujących przepisów ogólnych).

Wielu rolników prowadzących produkcję zwierzęcą jest żywo zainteresowanych działaniem umożliwiającym uzyskanie dofinansowania na dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej. Działanie to ma na celu poprawę warunków produkcji rolnej oraz dostosowanie gospodarstw do wymagań unijnych w zakresie ochrony środowiska, zdrowia publicznego, zdrowia i dobrostanu zwierząt. Pomoc w ramach tego działania obejmuje trzy schematy:

1. Dostosowanie do standardów wspólnotowych dla gospodarstw specjalizujących się w produkcji mleka.
2. Dostosowanie do standardów wspólnotowych dla gospodarstw specjalizujących się w produkcji jaj konsumpcyjnych (fermy kurze).
3. Dostosowanie do standardów unijnych pod kątem wyposażenia gospodarstw w płyty gnojowe i zbiorniki na gnojowicę.

Wsparcie będzie miało postać rocznej premii, wypłacanej rolnikowi przez okres nie dłuższy niż 3 lata, według stawki malejącej w kolejnych latach. Wysokość pomocy będzie uzależniona od zakresu podjętych prac dostosowawczych oraz od wielkości stada. Przyznana dotacja nie będzie mogła służyć zwiększeniu skali produkcji. Wysokość pomocy finansowej dla Schematów 1 i 3 wynosić będzie w I roku 200 euro/DJP, w II i III roku – odpowiednio 50 i 25 euro/DJP, a dla Schematu 2: w I roku – 150 euro na 150 stanowisk, w II i III roku – odpowiednio 50 i 25 euro na 150 stanowisk. Limit łącznej wysokości pomocy na jednego wnioskodawcę wynosić będzie 80 tys. zł dla Schematu 1 i 3 oraz 150 tys. zł dla Schematu 2.

Zdarzają się też pytania dotyczące wsparcia na założenie i pokrycie kosztów administracyjnych nowo tworzonych grup producentów rolnych. Zainteresowanie tym działaniem jest stosunkowo niewielkie, podobnie jak pieniądze na ten cel przeznaczone (budżet na lata 2004-2006 przewiduje wsparcie dla około 140 grup producenckich, które powstaną po 1 maja 2004 roku). Pomoc wypłacana nie dłużej niż przez 5 lat będzie mogła być przeznaczona na założenie grupy oraz na jej bieżącą działalność. Wysokość malejącego w kolejnych latach wsparcia będzie wynosiła od 5 do 2% lub od 2,5 do 1,5% wartości produkcji, w zależności od wartości rocznej sprzedaży produkcji.

Dużym zainteresowaniem cieszy się działanie, które ma na celu ułatwienie startu młodym rolnikom. Pomoc finansowa w postaci bezzwrotnej dotacji będzie wypłacana rolnikowi rozpoczynającemu po raz pierwszy samodzielne prowadzenie gospodarstwa i będzie przeznaczona na założenie lub modernizację przejętego gospodarstwa. Maksymalna wysokość pomocy wyniesie 50 tys. zł i zostanie wypłacona przed rozpoczęciem inwestycji. Dotację będzie mógł uzyskać rolnik w wieku 18-40 lat, który podjął samodzielną działalność gospodarczą nie wcześniej niż 12 miesięcy przed złożeniem wniosku. Rolnik ten będzie musiał być ubezpieczony w KRUS oraz mieć odpowiednie kwalifikacje zawodowe (wykształcenie lub staż pracy w rolnictwie) lub zdobyć je w ciągu 3 lat od przejęcia gospodarstwa, zobowiąże się też do prowadzenia gospodarstwa przez co najmniej 5 lat.

Równie często rolnicy pytają o działanie, które będzie swego rodzaju przedłużeniem programu SAPARD, a mianowicie wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych, związanych z modernizacją gospodarstw umożliwiającą funkcjonowanie na unijnym rynku. W ramach tego działania rolnik będzie mógł otrzymać maksymalnie 300 tys. zł po zakończeniu inwestycji, w formie zwrotu 50% kosztów kwalifikowanych, a gdy gospodarstwo znajduje się na terenach ONW – maksymalnie 60% kosztów. W przypadku młodego rolnika pomoc wyniesie 55-65% kosztów inwestycji. Do kosztów kwalifikowanych zaliczane będą m.in. budowa lub remont budynków produkcyjnych, zakup maszyn i urządzeń do produkcji rolnej i przechowalnictwa, zakup gruntów rolnych, zakładanie plantacji wieloletnich, zakup stada podstawowego, budowa i instalacja urządzeń nawadniających, zakup urządzeń służących ochronie środowiska. Rolnik będzie musiał mieć odpowiednie kwalifikacje zawodowe, a gospodarstwo powinno spełniać podstawowe standardy w zakresie higieny, ochrony środowiska i warunków utrzymania zwierząt lub osiągnąć je po zakończeniu inwestycji.

Część rolników szuka dodatkowych źródeł dochodu przy swoim gospodarstwie. Będą oni mogli skorzystać ze wsparcia na różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa, w formie pomocy finansowej na projekty tworzenia dodatkowej działalności dla rolnika lub jego domowników. Wsparciem będą objęte następujące działalności: agroturystyka i inne usługi związane z wypoczynkiem, usługi na rzecz rolnictwa i gospodarki leśnej, wstępne przetwórstwo i przygotowanie produktów rolnych do sprzedaży, rzemiosło i rękodzielnictwo, usługi świadczone za pomocą Internetu (tzw. e-commerce). Wnioskodawca może otrzymać dofinansowanie 50% kosztów przedsięwzięcia (po zakończeniu inwestycji), nie więcej niż 300 tys. zł.
Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej nie przyniesie rolnikom, niestety, samych korzyści. Będą oni musieli ponieść także pewne koszty (m.in. ogólnie droższa produkcja rolna, dostosowanie gospodarstw do standardów unijnych, koszty Wspólnej Polityki Rolnej). Również swoboda gospodarowania będzie ograniczona poprzez wprowadzenie limitów produkcyjnych.

Lista korzyści jest jednak dłuższa (pewność zbytu w ramach posiadanych limitów po gwarantowanych cenach, wzrost cen skupu niektórych produktów rolnych, spadek cen pasz treściwych, wiele instrumentów wsparcia do dyspozycji). Polscy rolnicy i doradztwo rolnicze stoją przed wielkim wyzwaniem...