Prezentacja analizy nt. rozmiarów masowego wykupu gruntów rolnych w UE na forum Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi Parlamentu Europejskiego, 17 czerwca 2015 r.

Z inicjatywy Przewodniczącego Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi Parlamentu Europejskiego, Czesława Siekierskiego, na posiedzeniu tejże Komisji w dn. 17 czerwca 2015 miała miejsce prezentacja analizy dotyczącej rozmiaru masowego wykupu gruntów rolnych w UE. Wyniki badania opracowanego przez Transnational Institute z Holandii, wskazują, że zjawisko to istotnie ma miejsce w Europie. Badanie omawia pewne powody stojące za masowym wykupem gruntów rolnych w UE oraz bada jego wpływ na bezpieczeństwo i niezależność żywnościową w Europie, zatrudnienie na obszarach wiejskich oraz witalność i zrównoważony wpływ na środowisko. Badanie sugeruje również, że masowy wykup gruntów rolnych, szczególnie, jeśli ma on związek z innymi palącymi kwestiami związanymi z gruntami w UE, wymaga reformy zarządzania gruntami w Europie.

Przedmiotem niniejszego opracowania jest problem masowego wykupu gruntów rolnych w UE.

 

Uważa się, że Europa jest usytuowana poza zasięgiem zjawiska światowego wykupu gruntów rolnych (global land grabbing), którego to zwrotu używa się dla określenia postępującego światowego zainteresowania gospodarstwami rolnymi i dużej skali wzrostu liczby zawieranych transakcji dotyczących gruntów. Opracowanie podważa ten pogląd, przedstawiając znaczący, aczkolwiek jedynie częściowy, dowód na to, że masowy wykop gruntów rolnych ma miejsce w UE, mierzony stopniem zagranicznej własności gruntów, przejmowaniem kontroli nad znacznymi obszarami i nieprawidłowościami towarzyszącymi różnym transakcjom dotyczącym gruntów. W porównaniu do Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej i byłych państw socjalistycznej Eurazji, skala i zasięg wykupu ziemi są jednak ograniczone, a wstępne dane wskazują, że zjawisko to skupia się głównie w przypadku pewnych państw członkowskich z Europy Wschodniej.

Wykup gruntów rolnych w UE jest dokonywany przez zróżnicowany krąg podmiotów, włączając w to podmioty zagraniczne i krajowe, państwowe i prywatne, osoby fizyczne i osoby prawne. Poza wykształceniem się wielkich, korporacyjnych przedsiębiorstw rolnych w Europie, angażujących kapitał z całego świata, pęd do ziemi przyciągnął nową, niezwiązaną dotychczas z sektorem rolnym, klasę inwestorów finansowych, którą stanowią grupy bankowe, fundusze inwestycyjne, handlarze gruntów i spółki kapitałowe, wykupujące ziemię w UE. Masowy wykup gruntów rolnych w Europie dotyczy również nowej grupy brokerów gruntów rolnych, składającej się ze spekulantów i oszustów, którzy działają w interesie korporacyjnym lub prywatnym.

Ten zróżnicowany krąg podmiotów odzwierciedla wielość czynników stojących za wykupem gruntów w UE, włączając w to: różnice w cenach ziemi na terytorium UE, które zachęcają do spekulacji i procesów 'land artificalisation' (zajmowania gruntów); niezamierzone konsekwencje reform gruntowych, programów prywatyzacji i konsolidacji gruntów w państwach członkowskich Europy Wschodniej; powiązanie między kontrolą nad gruntami i dostępem do płatności z WPR; oraz różne polityki UE powiązane z żywnością, energią, handlem, finansami i inwestycjami.

Opracowanie stawia tezę, że wpływ wykupu gruntów rolnych, pozostający w Europie zjawiskiem o ograniczonym zasięgu, musi być umiejscowiony w kontekście szerszych przemian strukturalnych w rolnictwie UE. W warunkach dramatycznego poziomu koncentracji terenów i szybkiego opuszczania rynku przez małe gospodarstwa rolne w UE, wykup gruntów, przez zyskanie nad nimi kontroli, prywatyzację lub wywłaszczenie naturalnych zasobów, stał się aktywnym czynnikiem wpływającym na dalsze osłabienie społeczno-ekonomicznej i środowiskowej żywotności sektora rolnictwa. Prowadzi do dalszej erozji europejskiego modelu gospodarstw rodzinnych opartego na zrównoważonej i wielofunkcyjnej formie rolnictwa i blokuje wejście do rolnictwa młodych i ambitnych rolników. Ma to realne konsekwencje dla europejskiego bezpieczeństwa żywnościowego, zatrudnienia, dobrobytu i bioróżnorodności, gdyż wraz z upadkiem i marginalizacją małych gospodarstw rolnych w Europie, maleją również wielorakie korzyści, jakie niesie ze sobą ten rodzaj rolnictwa i sposób życia.

To właśnie w tym sensie opracowanie wyznacza szersze powiązania między trwającymi, lecz ograniczonymi, procesami wykupu gruntów rolnych w UE oraz innymi palącymi, występującymi w Europie problemami związanymi z gruntami. Stanowi to mocny argument za stwierdzeniem, że ten trwający (ogólny) trend koncentracji gruntów rolnych w Europie jest tak samo problematyczny i zasługujący na uwagę polityczną, jak ich masowy wykup. Nierównomierna dystrybucja gruntów w Europie nie tylko stoi w sprzeczności ze strukturalnym celem UE, którym jest rozproszenie własności gruntów, ale i powoduje niebezpieczeństwo powstania głębokiej nierównowagi w europejskiej społeczności w ujęciu całościowym. Opracowanie podważa zatem stwierdzenie, że kwestia agrarna w Europie jest zamknięta. Wręcz przeciwnie, w Europie występuje naglący problem związany z dostępem do ziemi, sprawowaniem nad nią kontroli oraz jej użytkowaniem.

Mając na względzie ten zarys sytuacji, analiza przedstawia następujące szczegółowe rekomendacje skierowane do decydentów politycznych UE w zakresie regulacji masowego wykupu gruntów rolnych na terytorium Unii. Są one połączone z czterema horyzontalnymi ramami prawnymi (Rynkiem wewnętrznym, Rolnictwem, Środowiskiem i Spójnością terytorialną), w których zakresie możliwe są regulacje na poziomie UE:


1. Rynek wewnętrzny:

•             Zalecamy, aby UE przyznała większą swobodę państwom członkowskim w zakresie regulacji dotyczących sprzedaży i dzierżawy gruntów rolnych na swoim terytoriów, oraz wzywamy Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, aby wykazywał się większą elastycznością w interpretowaniu zasady swobodnego przepływu kapitału. Oparcie rynku gruntów jedynie na czterech swobodach (swobodzie przepływu towarów, osób, usług i kapitału) nie jest wystarczające, by poradzić sobie z ryzykiem dyskryminacji i marginalizacji powiązanym z wrażliwymi kwestiami powstającymi wokół dostępu do gruntów rolnych, sprawowania nad nimi kontroli oraz ich użytkowaniem. Uzasadnione ograniczenia w stosunku do zasady wolnego przepływu kapitału, będące w zgodzie z dobrze umotywowanymi politycznymi celami, leżącymi w interesie publicznym, powinny zostać pogłębione i rozszerzone, aby pozwolić państwom członkowskim na lepszą kontrolę regulacyjną.

•             Istnieje szereg opcji politycznych, które państwa członkowskie mogą w tym kontekście rozważyć, włączając w to ustanowienie górnych limitów dla nabywania gruntów rolnych i tworzenia systemów prawa pierwokupu, by pomóc tym, których własność ziemska nie osiąga tego limitu. Państwa członkowskie powinny również wspierać wykorzystywanie porozumień z zakresu wspólnego korzystania z gruntów oraz banki gruntów, które wspierają dostęp do ziemi dla drobnych, młodych i ambitnych rolników.

•             Aby ułatwić państwom członkowskim zarządzanie gruntami rolnymi na swoim terytorium, zalecamy rozwój na poziomie europejskim nowych instrumentów zbierających dane na podstawie wzorców z zakresu własności gruntów. Stworzenie Europejskiego Obserwatorium, proponowane między innymi przez chłopski związek zawodowy, którego zadaniem byłaby dokumentacja przepływu własności ziemi, przy uwzględnieniu ważnych kryteriów ekonomicznych, społecznych i środowiskowych, może stanowić ważny krok w kierunku rozwoju prawdziwie paneuropejskiej i znaczącej społecznie bazy danych dotyczącej obecnej sytuacji gruntów w Europie.

 

2. Dostosowanie do zestawu instrumentów WPR z 2013 r.

•             Aby przerwać związek między koncentracją własności ziemi oraz koncentracją dotacji, państwa członkowskie powinny wprowadzić poprawki w kontekście zestawu instrumentów WPR z 2013 r., które będą miały na celu wzmocnienie drobnych rolników oraz dekoncentrację rynku gruntów, aby ukrócić masowy wykup gruntów rolnych. Aby to osiągnąć, zalecamy Komisji Europejskiej i Państwom Członkowskim:

- ustanowić stopę wewnętrznej konwergencji płatności na poziomie 100%,

- wprowadzić płatności redystrybutywne tak szybko, jak to możliwe, przy najszerszym udziale pierwszego filaru,

- ograniczyć płatności podstawowe powyżej 150,000 EUR poprzez wprowadzanie 100% redukcji płatności i rozważyć możliwości wprowadzenia niższego ograniczenia na pułapie 100,000 EUR,

- wykorzystać w jak największym zakresie program dla młodych rolników, czyli wykorzystać 2% koperty krajowej dla każdego nowego zastosowania, niezależnie od jego skali,

- wykorzystać program na rzecz małych gospodarstw rolnych na jego maksymalnym dopuszczalnym poziomie 1,250 EUR oraz rozważyć podniesienie tego poziomu, aby lepiej sprostać potrzebom małych gospodarstw rolnych w Europie,

- monitorować stosowanie nowej polityki zazieleniania w ramach WPR,

- wykorzystać płatności powiązane z produkcją dla wzmocnienia sektora w przypadku wystąpienia trudności,

- wprowadzić definicję aktywnego rolnika, która będzie wyraźnie związana z pojęciem pracy w gospodarstwie. Obecny próg zwolnienia wynoszący 5,000 EUR musi zostać obniżony, jako że wyklucza wielu mniejszych producentów, w szczególności z nowych państw członkowskich.

 

3. Środowisko

•             Zalecamy przyjęcie regulacji środowiskowej na poziomie UE, aby zaradzić skutkom degradacji ziemi wynikającej z masowego wykupu gruntów rolnych, opartej na modelu rolnictwa uprzemysłowionego. Z tej perspektywy, zachęcamy do dalszego rozwoju pojmowania gruntu jako zasobu.

 

4. Spójność terytorialna

•             Zalecamy, aby polityka terytorialna UE brała pod uwagę różnorodność i bogactwo obszarów wiejskich oraz włączała zmarginalizowane obszary wiejskie w szersze strategie rozwojowe, dążące do zrównoważonego rozwoju terytorialnego, zarówno między gospodarczymi, społecznymi, środowiskowymi i kulturalnymi funkcjami tych terytoriów, jak i między obszarami miejskimi i wiejskimi.

 

5. Wdrażanie Wytycznych dotyczących własności ziemi w UE

•             Zalecamy wprowadzenie na poziomie europejskim przejrzystej orientacji politycznej dotyczącej gruntów poprzez ustanowienie instrumentu prawnego. Mogłoby to przyjąć formę Zalecenia Komisji dotyczącego gruntów, które zostałoby wprowadzone poprzez szereg Dyrektyw UE opartych na czterech strukturach horyzontalnych (Rynek Wewnętrzny, Rolnictwo, Środowisko i Spójność Terytorialna), mając na celu wszechstronne, całościowe i oparte na prawach człowieka podejście do gruntu. Pozwoli to na wypracowanie silnej i ambitnej wizji zarządzania gruntami (rolnymi) w UE, oferując jednocześnie państwom członkowskim znaczne pole manewru, pozostawiając przy tym elastyczność w zakresie interpretacji.

•             Zalecamy użycie Wytycznych dotyczących własności ziemi dla poprawienia zarządzania ziemią w UE i informowanie o rozwoju Zalecenia Komisji dotyczącego gruntów. Wdrażanie Wytycznych dotyczących własności ziemi musi brać pod uwagę kompetencje UE i państw członkowskich.