Doświadczenia nowotworzących się grup producentów rolnych - Spółdzielnia Producentów Ziarna Zbóż i Rzepaku ,,Plon’’

Grupa producencka: „Spółdzielnia Producentów Ziarna Zbóż i Rzepaku Plon w Sławce ” prowadzi działalność gospodarczą na nieruchomości zabudowanej stanowiącej działkę nr 3/1 położoną w obrębie Łęgi Grunty rolne zabudowane IIIb o powierzchni 5,2717 ha
    Opisana wyżej nieruchomość została przez nas wydzierżawiona na początku żniw w sierpniu 2005r w celu stworzenia bazy magazynowej dla zbóż produkowanych przez naszych członków.  Pierwszym obciążeniem finansowym po za rejestracją w KRS było zabezpieczenie czynszu dzierżawnego do Agencji Nieruchomości Rolnych w kwocie 30 000 zł. Kolejne wydatki finansowe spowodowane były koniecznością odpowiedniego przygotowania wydzierżawionych budynków dla potrzeb prowadzenia skupu oraz utrzymywanie kilku obiektów, budowli, które utraciły jakąkolwiek wartość.

Powołana przez nas grupa producencka była przedsięwzięciem nowatorskim nie tylko w gminie. Jako jedna z trzech podobnych grup w województwie rozpoczęliśmy wówczas starania o wpis do rejestru Wojewody. Ten model wspólnego gospodarowania rolników doskonale sprawdził się w Unii Europejskiej, dlatego podjęliśmy wysiłek samoorganizowania spółdzielni nie czekając na krajowe uregulowania przepisów o grupach producentów wierząc, że w ten sposób utrzymamy nasze gospodarstwa w trudnych dla rolnictwa warunkach. Poza tym po „wyprowadzeniu” spółki „Prima” znanej z przemysłowej produkcji trzody chlewnej nie mogliśmy czekać gdyż obiekty ANR przejęte raz na działalność firm komercyjnych rzadko wracają do zasobu Skarbu Państwa

Zadaniem naszej grupy jest:
- prowadzenie wspólnego gospodarstwa rolnego - uprawa zbóż, roślin przemysłowych
- oraz dbanie o rozwój gospodarstw członków poprzez wspólną sprzedaż produktów wytworzonych w ich gospodarstwach oraz wspólny zakup środków do produkcji.

 Niestety agencja nie uległa naszym żądaniom przyłączenia do bazy gruntów rolnych, przez co nie możemy realizować pierwszego zadania, a budynki bazy Sławka związane z działalnością rolniczą członków grupy nie leżą na terenie wspólnego gospodarstwa rolnego, co skutkowało w pierwszych latach naliczeniem podatku od nieruchomości na podstawie Ustawy z dnia 12 stycznia1991, r. o opłatach i podatkach lokalnych w wysokości ponad 100 000zł w skali roku. Konieczność uiszczenia podatku od nieruchomości spowodować mogła konieczność rozwiązania naszej grupy. Burmistrz Gminy Połczyn Zdrój uznał, że powodzenie naszego przedsięwzięcia może być mobilizujące dla pozostałych rolników szukających skutecznych sposobów rozwoju własnych gospodarstw oraz docenił duży wysiłek organizacyjny i finansowy ze strony naszych członków. Podatek naliczony od wydzierżawionej przez nas nieruchomości za rok 2005 został umorzony liczymy na podobną decyzję za 2006.rok

 W uzasadnieniu decyzji pani Burmistrz powołała się na nowelizacje ustawy o grupach producentów  i zmianie ustawy o opłatach i podatkach lokalnych.
Powstająca grupa producentów rolnych to nowy podmiot gospodarczy na ukształtowanym i hermetycznym rynku rolnym poddany od samego początku surowym jego regułom. Pomiędzy podmiotami komercyjnymi dotychczasowymi uczestnikami rynku pomimo ostrej konkurencji w walce o klienta zarówno w sprzedaży środków służących do produkcji rolnej i pozyskiwaniu surowca – płodów rolnych istnieje ciche porozumienie dotyczące podziału przestrzeni np.: geograficznej lub określonych grup czy pojedynczych produktów. Podmioty te często są pierwszymi jednostkami przetwórczymi lub poprzez swoje powiązania kapitałowe pierwszymi dostawcami produktów. Grupa producentów działająca na pewnym obszarze np. na terenie powiatu narusza obszar wpływów wielu podmiotów, które do tej pory obsługiwały każdego z rolników indywidualnie. Z zasady działanie grupy powoduje to, że w każdej płaszczyźnie konkuruje ona z podmiotami istniejącymi na rynku traktującymi grupę producencką, jako niepożądane ogniwo oddzielające je od poszczególnych rolników członków grupy. Grupa zaczyna „spełniać” swoje zadanie poprawy warunków funkcjonowania dla swoich członków niechcący samym faktem pojawienia się na rynku. Od tej chwili środki do produkcji sprzedawane rolnikom przez wszystkich dostawców oferowane są na dużo lepszych warunkach niż dotychczas. Zorganizowanej grupie rolników natomiast utrudnia się nabywanie tych produktów a składane oferty rzadko bywają korzystniejsze niż te kierowane dla poszczególnych członków.

Ten efekt poprawy konkurencyjności nie jest kojarzony przez członków z działaniem grupy. Okres ten to okres próby szczególnie dla liderów gdyż ich obiektywnie usprawiedliwiona mało skuteczna praca jest negatywnie oceniana przez członków grupy. Często podnoszona przez poszczególnych członków potrzeba omijania pośredników tj. zakup bezpośrednio u producenta, sprzedaż odbiorcy finalnemu nie może być realizowana poprzez istnienie szczelnej sieci sprzedaży. „Lojalność” producentów środków do produkcji wobec współpracujących z nimi firm często nie ma uzasadnienia ekonomicznego. Dzieje się tak np. w przypadku zakładów państwowych produkujących nawozy mineralne. Obrót nawozami sztucznymi badany przed laty przez sejmową komisję rolnictwa określony, jako korupcyjny niewiele się zmienił do dziś. Każda forma wsparcia tworzących się grup prowadząca do przekonania zarządów, rad nadzorczych przedsiębiorstw „państwowych” do współpracy z grupami producenckimi powinna przynieść poprawę tych relacji. Grupa producencka działająca, jako przedsiębiorca nie posiada na początku kapitału obrotowego, więc każde zadania gospodarcze musi realizować poprzez swoich członków działając na ich zamówienie. Z przytoczonych powyżej powodów jak widać w początkowym etapie grupa nie ma do zaoferowania swoim członkom lepszych rozwiązań przynoszących od razu wymierne korzyści w postaci dochodów czy też oszczędności, natomiast jak w każdej działalności trzeba najpierw ponosić koszty zorganizowania potem utrzymania infrastruktury oraz bieżącej działalności. Nie podjęcie tych działań lub przekazanie ich do realizacji osobom niekompetentnym lub mało zaangażowanym przynosi z reguły trwanie w bezczynności i rozpad grupy w pierwszym etapie funkcjonowania.

Na początku działalności grupa odnosi niewiele sukcesów a każda porażka rodzi zniechęcenie jest to najważniejszy etap budowy wspólnej firmy – budowa więzi wewnętrznej i solidarności. Nie mając kapitału początkowego trudno wyobrazić sobie realizację powierzonych zadań statutowych. Ustawa o grupach producentów a w szczególności rozporządzenie dotyczące sposobu wyliczenia dotacji wykreśliło praktycznie z rynku marketingowe grupy producenckie. Grupy chcące uzyskać dotacje muszą wejść w posiadanie produktu, ale skąd wziąć pieniądze na jego zakup. Kredyt np. na skup zbóż nie wchodzi w grę, ponieważ ryzyko kredytowania nowego podmiotu przez bank jest duże natomiast grupa nieposiadająca swojego majątku nie ma, czym go zabezpieczyć. Uzyskanie poręczenia lub gwarancji bankowej jest bardzo trudne wiedzą o tym grupy, które przeszły tę drogę. Pozostaje poręczenie prywatne osób - członków grupy, ale trudno jest zrozumieć członkom grupy, że tak naprawdę za własne pieniądze mają kupować od siebie zboże. Pozostaje zrobić tak jak robią to inni. Nie mają magazynów, spedycji nie ponoszą znacznych kosztów znajdują kontrakty wystawiają fakturę rolnikowi i dopiero po otrzymaniu zapłaty od odbiorcy finalnego dokonują płatności. Czy w przypadku grupy producentów ten sposób postępowania jest właściwy? Rolnicy członkowie grupy do momentu znalezienia przez grupę kontrahenta na ich towar pozostają jego właścicielem choćby towar ten znajdował się we wspólnym magazynie. Do końca są dysponentem towaru tzn., że każdy z osobna decyduje, kiedy i za ile sprzedać. Rolnicy poddawani są jednocześnie nieustannym próbom wpływania na ich decyzję przez zewnętrzne podmioty skupowe kuszące korzystną ceną i szybka zapłatą, niejednokrotnie zabiegi te okazują się skuteczne łamiąc spójność grupy.

Celem działania naszej grupy producentów jest:
1.Dostosowanie produkcji ziarna zbóż i rzepaku do warunków rynkowych
2.Poprawa efektywności gospodarowania
3.Planowanie produkcji ze szczególnym uwzględnieniem jej, jakości i ilości
4.Koncentracja podaży i organizowanie sprzedaży ziarna zbóż

Poprzez przedstawiony powyżej sposób organizacji skupu i sprzedaży grupa – przedsiębiorstwo pozostaje tworem niewykształconym zależnym od wielu czynników i nie jest w stanie realizować celów postawionych grupie producentów. Znany np. z Francji model funkcjonowania grup- spółdzielni polegający na tym, że produkt zaraz po wytworzeniu go w gospodarstwie członka dostarczany jest do spółdzielni. W momencie dostawy członkom wypłaca się 60-80 % wartości produktu. Spółdzielnia po przeprowadzeniu standaryzacji na podstawie analiz i prognoz wprowadza odpowiednie partie na rynek uzyskując w ten sposób korzystne warunki sprzedaży. Sukcesywnie po sprzedanej partii towaru następuje dopłata proporcjonalnie do ilości dostarczonego produktu poszczególnym członkom grupy. Na początku tworzenia grupy jej członkowie, liderzy, kadra bazują na doświadczeniach i sądach innych a sam wybór formy prawnej podstawy działania przedsiębiorstwa jest nieprzemyślany często przypadkowy tzn. założyciele w momencie tworzenia nie potrafią przewidzieć, która z form zrzeszenia się będzie najlepsza. By odpowiedzieć na to pytanie należy przesądzić czy grupa producentów rolnych to bezwzględnie organizacja gospodarcza czy też ma do zrealizowania cele społeczne. Z mojego doświadczenia prezesa „Spółdzielni Plon” wynika, że przy jej powstawaniu członkowie założyciele nie podchodzą do tej struktury, jako struktury gospodarczej, podejmowane ryzyko związane z wpłatą niewielkich udziałów, wpisowego wymaganych do rejestracji powodują, że nie utożsamiają się z powstającą firmą a powody bycia członkiem i związana z tym późniejsza postawa są różne również takie, które sprzeciwiają się koncepcji funkcjonowania grupy producenckiej. Osoby te do końca zostają hamulcem i przeszkodą w rozwoju.

Często są to osoby o dużym autorytecie prowadzący samodzielnie z sukcesem bardzo prężne gospodarstwa czy tez przedsiębiorstwa, dlatego też w początkowym okresie mają duży wpływ na podejmowane decyzje a co ważniejsze na stosunki pomiędzy członkami grupy. Spółdzielnia może być także swoistym rajem dla działaczy społecznych „wszystkim po równo najlepiej bez żadnego wkładu i wysiłku”, aby tylko zdobyć popularność i uznanie w danej chwili zapominając o celu nadrzędnym budowaniu struktury mającej poprawić sytuację ekonomiczną członków. Podstawą założenia Grupy powinien być cel gospodarczy, który po jego realizacji zagwarantuje sukces finansowy.

Czy zatem lepszą formą jest spółka kapitałowa? Z przytoczonych powyżej przykładów można wysunąć wnioski, że tak. Spotykają się ludzie, którzy chcą ze sobą robić interesy wykładają stosunkowo dużo własnych pieniędzy, o które będą dbać a podejmowane decyzje, zadania będą według nich słuszne. Następować będzie integracja oraz silne zaangażowanie, przecież budują firmę będącą ich własnością. Spółdzielnia jest wszystkich, czyli niczyja. Te wszyskie walory posiada spółka z.o.o dopóki nie rozpocznie się różnicowanie członków na podstawie ich statusu, wysokości udziałów, ważności w podejmowaniu decyzji, podziale wypracowanych dochodów. Od tego momentu przydałaby się „sprawiedliwa” spóldzielnia, ale do tego nie ma już powrotu.
Więc jednak Spółdzielnia, ale taka, która szybko osiągnie pierwsze sukcesy dzięki temu wzrośnie zaufanie do jej liderów, lojalność oraz tożsamość z własnym przedsiębiorstwem.
 Dla osiągnięcia wymienionych efektów niezbędna jest wiedza i zaangażowanie liderów, ale też finanse.

Dotychczasowego funkcjonowanie grup producentów rolnych znajduje swoje główne podstawy w następujących aktach prawnych:
- Art. 33 Rozporządzenia Rady (WE) Nr 1257/1999 z 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOiGR) oraz zmieniające i uchylające niektóre rozporządzenia (Dz. Urz. WE L 160 z 26.06.1999, z późna. zm.);
- Ustawa z 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Dz. U. Nr 229, poz. 2273 z późna. zm.);
- Ustawa z 11 marca 2004 r. o Agencji Rynku Rolnego i organizacji niektórych rynków rolnych (Dz. U. Nr 42, poz. 386 z późna. zm.);
- Ustawa z 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw wraz z kolejnymi zmianami (Dz. U. Nr 88, poz. 983 z późna. zm.);
- Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 4 lipca 2003 r. w sprawie wykazu produktów i grup produktów, dla których mogą być tworzone grupy producentów rolnych, minimalnej rocznej wielkości produkcji towarowej oraz minimalnej liczby członków grupy producentów rolnych (Dz. U. Nr 138, poz. 1319 z późna. zm.)
- Rozporządzenie Rady Ministrów z 19 października 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie grup producentów rolnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. Nr 238, poz. 2391 z późna. zm.);
- Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 listopada 2006 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wzoru wniosku o przyznanie pomocy finansowej na wspieranie grup producentów rolnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. Nr 221, poz. 1625).
 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i rozwoju Wsi z dnia 20 kwietnia 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Grupy producentów rolnych” objętej Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013
Do dnia dzisiejszego w oparciu o wyżej wymienione regulację działa na terenie kraju 101 grup producentów rolnych, które uzyskały wsparcie w wysokości 11.138.881,01 zł.

Patrząc jednak ze strony praktyka chciałbym zwrócić uwagę na te elementy związane z funkcjonowaniem grup producentów rolnych, których zmiana lub modyfikacja mogłaby pozytywnie wpłynąć zarówno na rozpropagowanie idei łączenia się podmiotów w grupy producentów rolnych, jak również ułatwić funkcjonowanie już istniejących grup producentów rolnych.
Podstawowym elementem wspierającym zakładanie grup producentów rolnych jest zmiana systemu wsparcia finansowego grup. Nowo zakładane grupy producentów rolnych z największymi trudnościami zarówno organizacyjnym, jak i finansowymi borykają się w pierwszym roku funkcjonowania. Grupa, która musi utworzyć biuro wyposażyć je w niezbędną infrastrukturę oraz zapewnić odpowiedni personel do jej obsługi - musi to zrobić już w momencie powstawania grupy. Podobnie rzecz ma się z przedmiotem na bazie, którego grupa prowadzić ma działalność gospodarczą. Dlatego przesunięcie uzyskania wsparcia finansowego o jeden rok od chwili powołania grupy tj. do momentu zamknięcia roku obrachunkowego będącego podstawą naliczenia dotacji jest znaczącą barierą w powstawaniu nowych grup. Można nie naruszając dotychczasowych zasad uzyskiwania wsparcia finansowego przesunąć moment uzyskania pierwszych kwot na funkcjonowanie grupy. W momencie złożenia wniosku o przyznanie pomocy finansowej na wspieranie grup producentów rolnych możliwe byłoby wnioskowanie o przyznanie zaliczki na funkcjonowanie grupy. Dokonując zaliczkowej wypłaty na rzecz grupy jej wysokość można byłoby określać na podstawie dotychczasowej skali produkcji rolnej poszczególnych jej członków lub wielkości gospodarstwa. Zaliczka byłaby proporcjonalnie pokrywana przez pierwsze pięć lat funkcjonowania z kolejnych płatności. W przypadku nie uzyskania wsparcia finansowego po uzyskaniu zaliczki z przyczyn leżących po stronie grupy zabezpieczeniem jej spłaty mogłyby być płatności pozyskiwane z funduszów wspierających rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich przez poszczególnych jej członków.

Drugim ważnym elementem, który mógłby przyczynić się do wzrostu liczby grup producentów rolnych, jest stworzenie preferencyjnych warunków służącym nabywaniu przez członków grup producentów rolnych elementów składowych ich gospodarstwa, które w sposób pośredni przyczynią się do zwiększenia produkcji grupy a samym grupom nadać status uprzywilejowania w pozyskiwaniu infrastruktury budując podwaliny „bazy” do prowadzenia działalności. Można, jako przykład przedstawić sytuację, gdy pięciu rolników zamierzających prowadzić działalność rolniczą w formie grupy producentów rolnych zamierza poszerzyć zakres prowadzonej działalności poprzez zwiększenie areału upraw. W wyniku zakończonych postępowań przetargowych nie wszyscy członkowie uzyskali możliwość powiększenia areału, co w dalszej perspektywie doprowadza do nierównorządnej pozycji pomiędzy członkami grupy lub można przewidzieć sytuację, gdy jeden z członków grupy będzie uczestniczył w przetargu na zakup gruntów, budowli, infrastruktury, które są istotne dla funkcjonowania grupy producentów rolnych. Realizacja postępowania przetargowego w sposób utrudniający uzyskanie przez startującego członka, czy grupę producentów rolnych spodziewanego rezultatu może utrudnić równocześnie realizację celów zakładanych przez grupę, a co za tym idzie jej funkcjonowanie. Może dobrym rozwiązaniem byłoby zagwarantowanie przez Agencję Nieruchomości Rolnych pewnej rezerwy gruntów rolnych, które przeznaczone byłyby na zasilenie grup producentów rolnych, oraz stworzenie preferencyjnych warunków pozwalających na udział w przetargu na zakup lub dzierżawę nieruchomości rolnych w tym budowli i infrastruktury technicznej będących w zasobie Agencji Nieruchomości Rolnych.

Kolejnym istotnym elementem jest uwzględnienie w regulacjach prawnych grupy producentów rolnych, jako swoistego podmiotu, który nie tylko pośredniczy w sprzedaży produktów rolnych, ale również występuję w obrocie, jako samodzielny podmiot. Dobrym przykładem są dopłaty do roślin energetycznych w ramach płatności realizowanych przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. W ramach przepisów o grupach producentów rolnych nakłada się na członków grupy obowiązek sprzedaży wytworzonych produktów poprzez grupę, z drugiej strony grupa, która nie ma statusu podmiotu skupującego lub pierwszego przetwórcy uniemożliwia skorzystanie przez członków grupy z dopłaty energetycznej mimo tego, że wytworzone przez członków grupy uprawy roślin energetycznych są przeznaczane na produkty energetyczne. W świetle tych zapisów należy doprowadzić do sytuacji przyznającej grupie producentów rolnych uprawnienia rolnika, w którego gospodarstwie są wytwarzane produkty rolne.

I na koniec może dość ogólny problem, ale wydaję się, że bardzo istotny, rolnicy zamierzający funkcjonować w ramach grupy oraz ci, którzy byliby bezpośrednio zaangażowani w funkcjonowanie biura, prowadzenie negocjacji lub dokumentacji finansowej oraz podejmowania działań marketingowych i promocyjnych muszą posiadać niezbędną wiedze. Należałoby stworzyć systemowe możliwości umożliwiające członkom grupy pozyskanie wymaganych umiejętności. Odpowiednio stworzone formy wsparcia dokształcania członków grup producentów rolnych lub stworzone na bazie istniejących sieci doradztwa punkty konsultingowe mogłyby w znacznym stopniu przyczynić się do podniesienia wymaganej wiedzy przez członków grup producentów rolnych.
Tylko grupa producentów rolnych wyposażona w niezbędną infrastrukturę, wiedzę oraz potencjał produkcyjny jest zdolna do konkurowania na wspólnotowym rynku produktów rolnych. Wymienione przed chwilą działania wydają się być niezbędne, aby doprowadzić do tego celu.

Podsumowując należy podkreślić zasadniczą różnicę pomiędzy grupami producentów w Polsce a grupami funkcjonującymi w krajach starej piętnastki, w Polsce grupy zaczynają się tworzyć lub dopiero rozwijają się, tam natomiast grupy to ustabilizowany organizm nieodłączny partner rynku niepotrzebujący dodatkowego wsparcia. Dlatego też na naszych politykach i organizacjach rolniczych spoczywa obowiązek wykazania tych różnic i zabiegania o jak najkorzystniejsze zapisy ustawowe w prawie krajowym i wspólnotowym.