Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002 - pracujący

Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań w 2002 r., w połączeniu z wynikami Powszechnego Spisu Rolnego, liczba pracujących wyłącznie lub głównie w rolnictwie wynosiła 2192,9 tys. osób, w tym w gospodarstwach indywidualnych 2016,0 tys. Na ogólną liczbę pracujących w gospodarstwach indywidualnych składało się 1967,0 tys. członków gospodarstw domowych pracujących w swoim gospodarstwie rolnym oraz 49,0 tys. pracowników najemnych, zatrudnionych na stałe w tych gospodarstwach. Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym (1967,0 tys.) stanowili blisko 90% ogólnej liczby pracujących w rolnictwie, w związku z tym dalsza część rozdziału poświęcona jest charakterystyce tej populacji.

Zdecydowaną większość omawianej populacji – 96,6% - stanowiły osoby, dla których praca w swoim gospodarstwie rolnym była wyłącznym zajęciem. Odsetek pracujących wyłącznie w gospodarstwie rolnym był nieco większy wśród kobiet – 98,3% niż wśród mężczyzn – 95,1%. Wśród osób pracujących wyższy był udział mężczyzn; stanowili oni 54,8% pracujących.

Tabl. 6.  Pracujący w swoim gospodarstwie rolnym w 2002 r.

Z porównania wyników spisów z 2002 r. i 1996 r., dotyczących wyróżnionych na podobnych zasadach metodycznych zbiorowości pracujących wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym wynika, że nastąpił znaczny spadek liczebności tej populacji. Wynika on głównie z mniejszej – niż w 1996 r. – liczby osób, które zadeklarowały pracę w swoim gospodarstwie rolnym. Częściowo również spadek ten jest wynikiem zmiany definicji osoby pracującej na własny rachunek w gospodarstwach indywidualnych. Do pracujących na własny rachunek w gospodarstwach indywidualnych nie zalicza się pracujących w gospodarstwach indywidualnych produkujących wyłącznie na własne potrzeby oraz pracujących w gospodarstwach indywidualnych do 1 ha użytków rolnych włącznie produkujących głównie na własne potrzeby.

Struktura wieku pracujących wyłącznie lub głównie w gospodarstwach indywidualnych nadal była mniej korzystna w porównaniu z pracującymi w pozarolniczym sektorze gospodarki narodowej. Osoby w wieku produkcyjnym stanowiły 85,4% pracujących w gospodarstwach indywidualnych, a 12,6% pracujących było już w wieku poprodukcyjnym (dla tych osób praca w gospodarstwie była zazwyczaj wyłącznym zajęciem). Natomiast w populacji pracujących poza sektorem rolniczym udział osób w wieku produkcyjnym kształtował się na poziomie 98,2%, a osób w wieku poprodukcyjnym – na poziomie 1,6%.

Tabl.  7.   Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym według wieku^a/ w 2002 r.

Wiek przedprodukcyjny – 15–17 lat; produkcyjny mobilny – 18-44 lata; produkcyjny niemobilny  - 45-59/64 lata; poprodukcyjny – kobiety; 60 lat i więcej, mężczyźni: 65 lat i więcej. 

Struktura wykształcenia pracujących w gospodarstwach indywidualnych była również mniej korzystna w porównaniu z pracującymi w sektorze pozarolniczym. Największy udział wśród pracujących wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym miały osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym i podstawowym - 78,0%, a osoby z wykształceniem średnim lub wyższym stanowiły 21,9%. Dla pracujących poza rolnictwem odsetki te wynosiły odpowiednio: 35,3% i 64,4%.

Populacja pracujących w gospodarstwach indywidualnych jest zróżnicowana pod względem wykształcenia w zależności od wielkości gospodarstwa rolnego. Osoby pracujące w największych gospodarstwach (o powierzchni użytków rolnych powyżej 50 ha) były zdecydowanie lepiej wykształcone niż te, które pracowały w małych i średnich gospodarstwach rolnych. W pierwszej grupie odnotowano ponad dwukrotnie wyższy odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim – 47,5%, podczas gdy w gospodarstwach o powierzchni do 50 ha - 21,4%.

Osoby posiadające jedynie wykształcenie podstawowe lub bez wykształcenia stanowiły wśród pracujących w największych gospodarstwach 19,3%, natomiast w gospodarstwach małych i średnich - 42,5%.

Nieco korzystniejszą od średniej strukturę wykształcenia miała również populacja osób pracujących w gospodarstwach indywidualnych do 1 ha użytków rolnych włącznie, charakteryzował ją mniejszy udział osób z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia (33,3%) na korzyść większego od średniej dla całej zbiorowości pracujących, udziału osób z wykształceniem co najmniej średnim (36,2%).

Korzystniejszą strukturę wykształcenia można zaobserwować wśród kobiet.

Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym według poziomu wykształcenia w 2002 r.

Struktura wykształcenia była zdecydowanie korzystniejsza wśród osób, które znalazły dodatkowe zatrudnienie poza gospodarstwem rolnym. Odsetek posiadających tylko wykształcenie podstawowe był w tej grupie dwukrotnie mniejszy niż wśród pracujących wyłącznie w swoim gospodarstwie rolnym i wynosił odpowiednio: 20,7% i 42,8%, natomiast zanotowano większy udział osób posiadających wykształcenie co najmniej średnie, odpowiednio: 36,5 i 21,3%.

Wśród pracujących wyłącznie lub głównie w gospodarstwach indywidualnych największą grupę (29,0%) stanowiły osoby z gospodarstw o powierzchni użytków rolnych 5-10 ha. W największych gospodarstwach – o powierzchni powyżej 50 ha pracowało zaledwie 1,5% osób.

Wraz ze wzrostem powierzchni użytków rolnych systematycznie zmniejszał się udział kobiet wśród pracujących w gospodarstwie, o ile w małych gospodarstwach (o powierzchni użytków rolnych 1–2 ha) kobiety stanowiły połowę pracujących (50,2%), to w największych – już tylko nieco ponad jedną trzecią (36,5%).

Praca w gospodarstwie rolnym zajmowała średnio 7,5 godziny dziennie. Mężczyźni pracowali średnio o godzinę dłużej (8 godzin dziennie) niż kobiety (niecałe 7 godzin).

Można zaobserwować wyraźną zależność czasu pracy od powierzchni użytków rolnych. Pracujący w gospodarstwach indywidualnych o powierzchni użytków rolnych do 7 ha pracowali średnio 5-7 godzin dziennie, z wyjątkiem gospodarstw rolnych o powierzchni 1-2 ha, gdzie pracowano najkrócej (4,3 godziny dziennie). Najdłuższy był średni dzienny czas pracy osób z gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 20 ha, wynosił on prawie 10 godzin.

Podobne zależności dały się zaobserwować zarówno w populacji mężczyzn, jak i w populacji kobiet.

Tabl.  9.   Pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie rolnym według rocznego wkładu pracy^a/ w 2002 r.

a/ Liczby w tablicy dotyczą osób, które deklarowały przynajmniej 1 pełny miesiąc przepracowany w gospodarstwie rolnym.

Ponad trzy czwarte (77,6%) osób pracowało w gospodarstwie rolnym od 10 do 12 miesięcy w roku. Blisko 60% tych osób pracowało ponad 6 godzin dziennie, co można uznać za znaczący wkład pracy, porównywalny z pracą w pełnym wymiarze godzin poza rolnictwem.

Stosunkowo niewielkim zaangażowaniem w pracę w gospodarstwie rolnym (do 3 miesięcy w roku) charakteryzowało się 5,6% populacji pracujących (5,1% mężczyzn i 6,1% kobiet). W zdecydowanej większości osoby te pracowały średnio do 3 godzin dziennie.