Gospodarka wodna a zmiany klimatu

Woda warunkuje egzystencję każdego żywego organizmu, a niemal wszystkie gałęzie gospodarki potrzebują jej do prowadzenia swojej działalności. Zmiany klimatu w istotny sposób mogą wpływać na dostępność zasobów wody i jej jakość, nierzadko powodując negatywne skutki w wielu obszarach. W związku z tym coraz częściej podejmowane są inicjatywy mające na celu zminimalizowanie  tych następstw, a także dobór odpowiednich działań adaptacyjnych do zmieniających się warunków klimatycznych. Jedną, z takich inicjatyw jest projekt Klimada 2.0, realizowany przez Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy.

W ciągu ostatnich kilku lat w Polsce coraz bardziej zauważalne stały się problemy wynikające zarówno z ograniczenia dostępności wody, jak i jej jakości. Wiele obszarów Polski boryka się z niedoborem wód opadowych. Zjawisko to przekłada się bezpośrednio na zmniejszenie plonów w rolnictwie, czy pojawiające się problemy z zasilaniem ujęć wód przeznaczonych do zaopatrzenia ludności. Wzrost temperatury wody w akwenach jest natomiast jednym z czynników prowadzących do wzmożonego zakwitania sinic, które uniemożliwiają kąpiele i relaks nad wodą. To tylko niektóre z konsekwencji wzrostu globalnych średnich temperatur. Wpływ zmian klimatu na gospodarkę wodną analizowany jest m.in. w ramach projektu Klimada 2.0. Jego celem jest dostarczenie strategicznym grupom odbiorców informacji na temat zmian klimatu i możliwości adaptacji do ich skutków, a społeczeństwu także informacji, jak za pomocą codziennych dobrych nawyków zmniejszać wpływ na globalne ocieplenie i chronić środowisko naturalne.

- Zasoby wodne są jednymi z najbardziej wrażliwych na zmiany klimatu. Teoretycznie zasoby wód słodkich na Ziemi wystarczają do zaspokojenia potrzeb wodnych całej ludzkości. Problem jednak tkwi w ich nierównomiernym rozmieszczeniu, dużej zmienności w czasie oraz nasilających się ekstremalnych zjawiskach hydrologicznych. Na tle krajów Unii Europejskiej zasoby wodne Polski należą do jednych z najniższych i wynoszą około 60 mld m3 (średnia europejska wynosi około 74,8 mld m3 ). Dodatkowo cechują się dużą zmiennością, co wyraźnie można zaobserwować, badając m.in. poziom wody w rzekach. Chociaż można to uznać za nieprawdopodobne, z powodu różnych czynników nasz kraj jest zagrożony deficytem wody – mówi dr inż. Krystian Szczepański, Dyrektor IOŚ-PIB.

Wyniki badań jednoznacznie dowodzą, iż w najbliższej przyszłości, zdecydowanie częściej dochodzić będzie do naprzemiennego występowania skrajnie ekstremalnych zjawisk pogodowych, tj. intensywnych opadów prowadzących do lokalnych podtopień oraz susz. Wzrost zagrożenia powodziowego wynika nie tylko ze zmian klimatu, lecz również z czynników antropogenicznych i niewłaściwej gospodarki przestrzennej przejawiającej się m.in. realizacją inwestycji na terenach zagrożenia powodziowego czy zmniejszania pojemności obszarów retencyjnych poprzez postępującą urbanizację. Dlatego na terenach intensywnej zabudowy nierzadko dochodzi do powodzi błyskawicznych (ang. Flash Flood) - ulewne opady nie mają możliwości wsiąkania w ziemię, a nadmiaru wody nie ma możliwości odpływu w odpowiednim czasie z powodu uszczelnienia gruntu. Obecnie funkcjonujące systemy odprowadzania wód opadowych niejednokrotnie nie uwzględniają prognozowanych zmian klimatu i nie są dostosowane do tak dużej ilości wody pojawiającej w krótkim czasie. Efektem tego są lokalne, nagłe powodzie. Są one krótkotrwałe, ale ich skutki dla funkcjonowania miast i ich mieszkańców bywają bardzo dotkliwe i kosztowne.

Scenariusze zmian klimatu w najbliższych kilku dekadach wskazują na zmniejszenie się grubości pokrywy śnieżnej oraz skrócenie czasu jej zalegania. W latach 2021-2050 będzie ona zalegała o 28 dni krócej niż w okresie 1971-2000. Konsekwencje tego zjawiska mogą spowodować obniżenie wilgotności gleby i uszczuplenie dostępnych zasobów wodnych na początku okresu wegetacyjnego, co również negatywnie wpłynie na poziom wód podziemnych, przekładając się na funkcjonowanie ekosystemów i warunki zaopatrzenia w wodę. Taki stan rzeczy w konsekwencji może doprowadzić do degradacji mokradeł, podmokłości, torfowisk – najcenniejszych ekosystemów, w których gatunki roślin i zwierząt zależne są właśnie od poziomu wód.

Przewiduje się, że wpływ zmian klimatu na zasoby wodne w Polsce będzie zauważalny w funkcjonowaniu wielu sektorów gospodarki. Najbardziej dotkliwe zmiany dotyczyć będą rolnictwa, gdzie w związku z prognozowanym wydłużaniem się okresów bezopadowych należy się spodziewać zmniejszenia plonów oraz wzrostu zapotrzebowania na wodę (m.in. do sztucznego nawadniania pól). Susze oraz obniżający się poziom wód podziemnych będą wpływały także na wzrost zagrożenia występowania naturalnych pożarów lasów. W energetyce natomiast wzrost temperatury wód powierzchniowych i obniżanie ich poziomu będą ograniczały możliwości jej wykorzystania do chłodzenia elektrowni. Tymczasem musimy pamiętać, że w sezonie letnim, spodziewany jest wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną, w związku ze wzrostem częstotliwości występowania fal upałów.

Kompleksowe działania zaradcze

Działania służące przystosowaniu gospodarki wodnej do przewidywanych zmian klimatu muszą być kompleksowe. Powinny uwzględniać szereg aspektów: ochronę zasobów wodnych, ochronę jakości wód podziemnych i powierzchniowych, zagospodarowanie zlewni, ochronę przeciwpowodziową, zapewnienie dostępności wody dla rolnictwa i społeczeństwa, zagospodarowanie wód opadowych w miastach i wreszcie oszczędzanie wody przez każdego z nas. Muszą być przemyślane, dlatego istotne jest tworzenie strategii i planów działań w tym zakresie i regulowanie najważniejszych zagadnień przepisami prawa. Podstawowym dokumentem na poziomie UE określającym realizację kompleksowej polityki w zakresie zasobów wodnych jest tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna, której celem jest poprawa jakości wód powierzchniowych i podziemnych. Kolejnym ważnym dokumentem jest Dyrektywa Powodziowa, której celem jest ograniczanie ryzyka dla ludzkiego zdrowia, środowiska, działalności gospodarczej i dziedzictwa kulturowego – jakie może stwarzać powódź. Krajowym aktem prawa określającym zasady prowadzenia gospodarki wodnej jest ustawa Prawo Wodne z dn. 20 lipca 2017 r., w której powołano Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie (PGW WP), jako główną instytucję odpowiedzialną za zintegrowane działania związane z gospodarką wodną kraju.

- Obecnie Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie prowadzi prace nad „Planem przeciwdziałania skutkom suszy”, których realizacja przyczyni się do ograniczenia zjawiska suszy oraz minimalizowania jego skutków. Projekt ten stanowić będzie program przyczyniający się do zintegrowanej ochrony wód i gospodarki wodami, w celu zapewnienie dobrej jakość oraz wystarczającej ilość wód służących wszystkim działom gospodarki narodowej, oraz środowisku naturalnemu. Plan będzie obejmował działania łagodzące i zapobiegawcze mające na celu ograniczenie negatywnego wpływu suszy na społeczeństwo, środowisko i gospodarkę. Aktualnie trwają konsultacje społeczne związane z projektem i jest to kolejny krok w kierunku przygotowania Polski  na  zagrożenia związane z tym zjawiskiem – informuje dr inż. Krystian Szczepański, Dyrektor IOŚ-PIB.

Jednak susza to nie jedyny problem, z którym już teraz coraz częściej się borykamy. Przystosowanie gospodarki wodnej do zmian klimatu dotyczy wielu aspektów, w tym zagrożenia powodziowego w dolinach rzek, w obszarach górskich i podgórskich, czy w strefie wybrzeża.

Aby zminimalizować skutki z tego wynikające, potrzebne są zintegrowane działania służące zarówno adaptacji do zmian klimatu, jak i zahamowaniu obniżania się jakości wód.

Więcej informacji na temat zmian klimatu i sposobów adaptacji do skutków tych zmian można znaleźć na stronie projektu Klimada 2.0, realizowanego przez IOŚ-PIB: http://klimada2.ios.gov.pl.