Rolnicze wieści zza zachodniej granicy

Spór wokół obowiązku przekazania gospodarstwa, jako warunku rolniczych świadczeń emerytalnych w Niemczech.
Jednym z warunków otrzymania przez rolników w Niemczech emerytury, w ramach systemu rolniczych świadczeń emerytalnych, jest przekazanie gospodarstwa. Tzw. klauzula o przekazaniu gospodarstwa została wprowadzona w roku 1957; aktualnie zawarta jest w art. 11 ustawy z dnia 29 lipca 1994 r. o zabezpieczeniu emerytalnym rolników (ALG). Poprzez obowiązek przekazania gospodarstwa, ustawodawca chce spowodować przejmowanie odpowiedzialności za prowadzenie gospodarstwa przez następców, w relatywnie młodym wieku, po to, by utrzymać konkurencyjność oraz sytuacje dochodową w rolnictwie na odpowiednim poziomie. Jednocześnie regulacja ta ma na celu wzmocnienie motywacji aktywnych rolników do podjęcia, przed osiągnięciem wieku emerytalnego, niezbędnych dyspozycji, co do przyszłości gospodarstwa.
Federalny Trybunał Konstytucyjny kilkakrotnie orzekał o zgodności klauzuli o przekazaniu gospodarstwa z konstytucyjnymi zasadami państwa socjalnego, równości wobec prawa a także prawem własności i swobodnego wyboru zawodu.
W pierwotnym kształcie klauzula zakładała wyłącznie przekazanie gospodarstwa lub jego zbycie, jako warunek otrzymania emerytury rolniczej. Na przestrzeni dziesięcioleci klauzula była wielokrotnie reformowana, a pojecie „przekazania gospodarstwa” ulegało kolejnym rozszerzeniom, w celu dostosowania go do zmieniających się uwarunkowań społecznych i strukturalnych w rolnictwie. Po raz pierwszy w latach 1985-95 toczyła się w Niemczech intensywna naukowa i polityczna debata nad przyszłością systemu rolniczego zabezpieczenia emerytalnego. Pomimo pojawiających się głosów domagających się zniesienia klauzuli, zdecydowano się na jej utrzymanie, w znowelizowanym kształcie. Ostatnia modyfikacja klauzuli miała miejsce w 2012 r. Aktualnie §21 ALG stanowi, iż poza przeniesieniem prawa własności na osobę trzecią, gospodarstwo może być przekazane także w następujących formach:
1)§21 ust. 2: dzierżawa, użyczenie, uniemożliwienie wykorzystania do prowadzenia działalności rolniczej. Minimalny okres dla tych trzech form to 9 lat.
2)§21 ust. 3: W przypadku rybactwa śródlądowego przekazanie następuje poprzez rezygnację z prawa do dokonywania połowów. W przypadku pszczelarstwa i wędrownej hodowli owiec przekazanie musi mieć formę przeniesienia, na minimum 9 lat, praw do użytkowania gospodarstwa na osobę trzecią.
3)§21 ust. 4: odłogowanie przez okres co najmniej 5 lat.
4)§21 ust. 5: zalesienie.
5)§21 ust. 6: upoważnienie właściwego urzędu do zbycia lub wydzierżawienia gruntów. W przypadku dalszego gospodarowania, do czasu sprzedaży lub wydzierżawienia, emerytura jest obniżana o połowę.
6)§21 ust. 7: gospodarstwa w formie spółek: wyjście ze spółki lub rezygnacja z zasiadania w kierownictwie spółki i utrata prawa do reprezentowania spółki.
 W Niemczech istnieje od 2 lat możliwość przekazania gospodarstwa małżonkowi, niezależnie od jego wieku, do czasu osiągnięcia przez małżonka wieku emerytalnego. Rolnik przekazujący gospodarstwo może pozostawić sobie działkę na własne potrzeby (do 10% powierzchni przekazywanego gospodarstwa). Na tej działce emerytowany rolnik może prowadzić zarobkową hodowlę zwierząt, bez ryzyka zmniejszenia czy utraty prawa do emerytury.
Od kilku lat zaostrza się w Niemczech debata na temat klauzuli o przekazaniu gospodarstwa. W grudniu 2012 r. Dr Peter Mehl z Instytutu ds. Obszarów Wiejskich im. von Thünena w Brunszwiku opublikował, przygotowaną na zlecenie federalnego resortu rolnictwa, ekspertyzę pt. „Wpływ klauzuli o przekazaniu gospodarstwa na strukturę rolnictwa”. Ekspertyza jest dostępna pod adresem: http://www.bmel.de/SharedDocs/Downloads/Landwirtschaft/Agrar-Sozialpolitik/Gutachten-Hofabgabeklausel.pdf?__blob=publicationFile. Wg PM, obowiązek przekazania gospodarstwa w dalszym ciągu spełnia swoje cele w zakresie  oddziaływania na strukturę niemieckiego rolnictwa, w tym w szczególności na strukturę wiekową rolników oraz możliwości rozwojowe gospodarstw. Odsetek rolników w wieku powyżej 65 lat wynosi w Niemczech 6,6% i jest jednym z najniższych w UE. 7,9% niemieckich rolników ma mniej niż 35 lat. W porównaniu z innymi państwami, w których istnieje odrębny system ubezpieczenia emerytalnego rolników (Finlandia, Francja, Polska, Austria i Grecja), odsetek młodych rolników jest jednym z najniższych. Poza Niemcami, jedynie we Francji przekazanie gospodarstwa jest nieodzownym warunkiem otrzymania emerytury rolniczej. W ocenie PM, przykłady takich krajów jak Polska, Finlandia i Austria, które mają większy niż Niemcy odsetek młodych rolników, są dowodem na to, że korzystną strukturę wiekową można uzyskać także bez „rygorystycznego wymogu przekazania gospodarstwa”. Ekspertyza wykazała jednocześnie, że klauzula negatywnie wpływa na funkcję społecznego zabezpieczenia rolników w ramach systemu. Ten negatywny wpływ jest uzależniony od udziału emerytury rolniczej w całości dochodów emerytowanych rolników. Im ten udział jest wyższy, tym bardziej klauzula jest postrzegana jako instrument sankcjonujący. Udział emerytury rolniczej w dochodach niemieckich byłych rolników wynosi średnio 25%, ale w przypadku małych gospodarstw bez następcy nawet 50%. Z ekspertyzy wynika, że być może nawet 80% gospodarstw bez następcy zawiera fikcyjne umowy dzierżawy, w celu spełnienia wymogu przekazania gospodarstwa. PM jest zdania, że skutki zniesienia klauzuli są niezwykle trudne do oszacowania. Dlatego też proponuje on wprowadzenie alternatywy do obowiązku przekazania gospodarstwa, w formie emerytury pomniejszonej o 10%, dla właścicieli gospodarstw, którzy nie przekażą gospodarstwa, natomiast spełnią wszystkie pozostałe warunki uzyskania tego świadczenia.
Przeciwnicy klauzuli o przekazaniu gospodarstwa utworzyli w 2011 r. Grupę na Rzecz Zniesienia Klauzuli o przekazaniu Gospodarstwa. Jej założyciele mówią o sobie, że są i chcą pozostać członkami Niemieckiego Związku Zawodowego Rolników (DBV), mimo, że DBV jednoznacznie opowiada się za utrzymaniem klauzuli. Grupa prowadzi stronę internetową www.hofabgabeklausel.de. Rzeczywista ilość członków grupy jest trudna do oszacowania. Jej założyciele, którzy pochodzą z Nadrenii Północnej-Westfalii, twierdzą, że mają w swoich szeregach tysiące rolników z różnych części Niemiec. Grupie udało się zainteresować problemem media i stała się ona gremium, z którym koalicja rządząca musi się liczyć. Ponadto udało się jej znaleźć sojusznika politycznego w SPD.
Najważniejsze argumenty przeciwników klauzuli o przekazaniu gospodarstwa są następujące:
1.Klauzula ta jest sprzeczna z duchem czasu. W zbyt dużym stopniu ogranicza prawo właścicieli gospodarstw rolnych do rozporządzania gospodarstwem i uniemożliwia im elastyczne reagowanie na zmieniające się warunki ramowe. Dzisiejsze struktury rodzinne na wsi są inne niż 50 lat temu. Klasyczny sposób przekazywania gospodarstwa stał się w rezultacie niepewny. 2/3 gospodarstw , których właściciele mają powyżej 45 lat, przyznaje, że nie ma pewności co do następcy, który przejmie gospodarstwo.
2.Prowadzi do ubóstwa na emeryturze w przypadku gospodarstw do 20 ha.
3.Powoduje zawieranie fikcyjnych umów dzierżawy gospodarstwa.
4.Nie rozwiązuje lecz zaostrza konflikty między pokoleniami. Zmusza młodych ludzi do bardzo wczesnych decyzji w sprawie wyboru zawodu.
5.Jest niesprawiedliwa, gdyż faworyzuje rodziny z dziećmi. Właściciele gospodarstw mogą zawrzeć fikcyjne umowy przekazania gospodarstwa z dziećmi, które pracują w zawodach nierolniczych i dalej prowadzić gospodarstwo. Rolnicy bezdzietni są „podwójnie karani”, chcąc utrzymać gospodarstwo:
Muszą w dalszym ciągu płacić pełną składkę ubezpieczenia zdrowotnego.
Nie otrzymują emerytury rolniczej, a składki wpłacone do rolniczej kasy emerytalnej nie są oprocentowane. Wg szacunków w całych Niemczech ok. 4600 właścicieli gospodarstw prowadzi w dalszym ciągu działalność, pomimo ukończenia 65. roku życia. Tym samym rezygnują oni z emerytury rolniczej w wysokości średnio 434 EUR. Doliczając małżonków, 6700 osób nie otrzymuje tej emerytury, przez co budżet państwa oszczędza 25 mln EUR rocznie.
6.Dyskryminuje kobiety na wsi. W przypadku, gdy żona rolnika osiąga wiek emerytalny, ale mąż jeszcze nie  przekazał gospodarstwa, żona nie może otrzymać emerytury.
Coraz bardziej zaostrza się spór w tej sprawie pomiędzy SPD a CDU/CSU. W umowie koalicyjnej z listopada 2013 r. porozumiano się co do zapisu: „Będziemy intensywnie śledzić reformę ubezpieczenia społecznego rolników. Klauzula o przekazaniu gospodarstwa będzie ukształtowana na nowo”. Po stronie SPD w sprawę zmiany klauzuli zaangażował się sprawozdawca frakcji SPD ds. polityki rolnej, Wilhelm Priesmeier (WP). Jego zdaniem  kwestia ta należy do najważniejszych dla frakcji, gdyż dotyczy podstawowych zasad sprawiedliwości społecznej. „Kto przez całe życie płacił składki do kasy emerytalnej, ma bezwarunkowo prawo do emerytury” uważa WP. Klauzula nie spełnia, w jego ocenie, swojego pierwotnego celu. Jedynie 1/3 gospodarstw posiada, wg niego, następcę. W efekcie klauzula nie ma już działania kształtującego strukturę rolną. Ponadto jest ona źródłem społecznej niesprawiedliwości. Groźba ubóstwa powstrzymuje wielu rolników przed przekazaniem gospodarstwa. Żony są uzależnione od decyzji mężów, a ilość fikcyjnych dzierżaw wzrasta. WP jest zwolennikiem zmniejszenia wysokości emerytury rolniczej w przypadku nieprzekazania gospodarstwa, analogicznie do zasad powszechnego ubezpieczenie emerytalnego. Jego zdaniem, takie rozwiązanie byłoby „mostem, przez który mogliby przejść także przeciwnicy zniesienia klauzuli o przekazaniu gospodarstwa”.
CDU/CSU opowiada się za utrzymaniem klauzuli. W związku z wypowiedziami medialnymi przedstawicieli SPD domagających się jej zniesienia, frakcja CDU/CSU wydała następujące oświadczenie: „Przypominamy SPD raz jeszcze nasze klarowne uzgodnienie w umowie koalicyjnej. Stanowi ono, że klauzula o przekazaniu gospodarstwa będzie ukształtowana na nowo. Chcemy to uczynić w oparciu o merytoryczne przesłanki”. W tym celu należy dokładnie przeanalizować oddziaływanie różnych modeli na rolniczy system emerytalny, na płatników składek i strukturę rolną. Marlene Mortler z CSU zwróciła uwagę, że restrykcyjna w przeszłości klauzula była wielokrotnie modyfikowana, tak by zapewnić rolnikom elastyczność przy przekazywaniu gospodarstwa. Podkreśliła także, że ekspertyza Instytutu im. von Thünena z 2012 r. wykazała, że klauzula w dalszym ciągu spełnia swój cel w zakresie zmian strukturalnych w rolnictwie.
Federalny resort rolnictwa studzi oczekiwania wobec reformy klauzuli. Poprzedni minister rolnictwa w nowym rządzie federalnym, Hans-Peter Friedrich, był zdania, że w pracach nad zmianami w systemie ubezpieczenia emerytalnego rolników trzeba nie tylko uwzględnić interesy ubezpieczonych, lecz również zadbać o to, by nie zagrozić wpływowi klauzuli na zmiany strukturalne w rolnictwie. Friedrich podkreślał w swoich wypowiedziach, że nie można się ograniczyć tylko do poprawy warunków dla odchodzącej generacji, ale trzeba także wziąć pod uwagę interesy młodego pokolenia. W ocenie urzędników federalnego resortu rolnictwa, z którymi rozmawialiśmy, klauzula w obecnym kształcie, poprzez różnorakie sposoby przekazania gospodarstwa, oferuje szerokie spektrum możliwości, które czynią zadość zróżnicowanym sytuacjom życiowym i interesom rolników. Dlatego też, ich zdaniem, umowa koalicyjna wyraźnie nie przewiduje zniesienia klauzuli.
Zapowiedzi modyfikacji klauzuli wywołują zdecydowany sprzeciw Związku Niemieckiej Młodzieży Wiejskiej (BDL). Zdaniem Przewodniczącego BDL, Matthiasa Dauna, ostatnia nowelizacja klauzuli, w poprzedniej kadencji Bundestagu, zaspokoiła potrzeby reformy w tym zakresie. Kolejna zmiana jej kształtu odbędzie się, w jego ocenie, kosztem bezpieczeństwa planowania dla młodych rolników. „W odniesieniu do klauzuli przekazania gospodarstwa w systemie emerytalnym rolników nie ma płaszczyzny do negocjacji, jeżeli chcemy przyszłościowego rolnictwa” stwierdziła Magdalena Zelder, Przewodnicząca BDL. Wg niej, ta regulacja gwarantuje młodym rolnikom możliwość przejęcia odpowiedzialności za gospodarstwo oraz prowadzenia przyszłościowej działalności rolniczej, zgodnie z ich wyobrażeniami. Przedstawiciele BDL argumentują, że nowelizacja stałaby w sprzeczności do powszechnego wsparcia młodych rolników w ramach WPR, które jest wdrażane także  w Niemczech. „Nie może być tak, że poprzez premie dla młodych rolników zwrotnice zostają ustawione w kierunku przyszłości dla młodych rolników, a zanim pociąg nabierze prędkości, włącza się hamulec. To nie ma żadnego sensu” twierdzi Matthias Daun. W rozmowie z nami wyraził on obawę, że złagodzenie klauzuli spowoduje, iż wielu następców, w momencie przekazania, przekroczy maksymalny wiek uprawniający do skorzystania ze wsparcia w ramach WPR.
Wypowiedzi członków zarządu BDL spotkały się z ostrą krytyką ze strony Grupy na Rzecz Zniesienia Klauzuli. Zdaniem jej Przewodniczącego, Heinricha Eickmeyera, BDL nie przyjmuje do wiadomości, że 200 tys. rolników bez następcy jest ustawowo zmuszanych do sprzedaży, dzierżawy lub odłogowania swoich gospodarstw. Zwraca on także uwagę, ze gospodarstwa posiadające następcę nie odczują zmiany przepisów, ponieważ następuje w nich automatyczna zmian pokoleń i przekazywanie odpowiedzialności. „Czy niemiecka młodzież wiejska chce bezczynnie patrzeć, jak coraz więcej małych gospodarstw popada w ubóstwo, gdyż dochody z czynszu dzierżawnego i emerytury są niewystarczające? Czy BDL uznaje za słuszne, iż ok. 10 tys. rolników rezygnuje z emerytury, mimo iż przez dziesiątki lat płaciło składki? pyta w swoim oświadczeniu Eickmeyer.

Dorota Białczak