Ochrona prawna odmian roślin - krok po kroku

Wysiew nasion w Polsce jest koordynowany przez odpowiednie przepisy prawne, jednak rolnicy często z braku czasu lub niewiedzy ignorują je i wykorzystują do siewu materiał nieznanych odmian i niewiadomego pochodzenia, co jest niezgodne z prawem. Przede wszystkim dotyczy to przepisów dotyczących ochrony prawnej odmian roślin, które reguluje Ustawa z 26 czerwca 2003 r. o ochronie prawnej odmian roślin. Co w takim razie rolnik powinien wiedzieć?


Hodowca, odmiana, materiał siewny …

Posiadacze gruntów rolnych są zobowiązani do tego, by znać nazwę odmiany, którą wysiewa lub sadzi. Jeżeli korzysta z odmian objętych ochroną wyłącznego prawa, może wysiewać je tylko z kwalifikowanego materiału siewnego, zakupionego u licencjonowanego sprzedawcy. Co za tym idzie – powinien znać obowiązujące przepisy. Często wiele terminów dotyczących prawa odmian roślin bywa używanych w złym kontekście lub zamiennie z innymi, podobnie brzmiącymi nazwami. Przede wszystkim warto wytłumaczyć, kim jest hodowca. Terminem tym nazywamy osobę, która wyhodowała albo odkryła nową odmianę rośliny. Może być to również ktoś, kto zleca wyhodowanie odmiany i posiada co do tego stosowną dokumentację. Kolejnym zagadkowym pojęciem jest wyraz „odmiana”, które często jest używane zamiennie z „gatunkiem”. Definicja odmiany brzmi: zbiorowość roślin w obrębie botanicznej jednostki systematycznej najniższego znanego stopnia. Należy pamiętać, że odmianę charakteryzują trzy cechy: musi być określona na podstawie właściwości wynikających z genotypu, następnie odróżnia się od każdej innej zbiorowości roślin na podstawie co najmniej jednej z przejawianych wartości i pozostaje niezmieniona po rozmnożeniu. Warto również wspomnieć o odmianie chronionej, czyli takiej, do której hodowca posiada stosowne dokumenty, na podstawie których ma prawo do ochrony i zarobkowego jej wykorzystania. Takie prawo nazywamy „wyłącznym” - obejmuje ono wytwarzanie lub rozmnażanie, przygotowanie do rozmnażania, oferowanie do sprzedaży, sprzedaż lub inne formy zbywania, eksport, import oraz przechowywanie materiału siewnego danej odmiany chronionej.

Czym jest odstępstwo rolne?

Grunty rolne obsiewane są różnego rodzaju materiałem siewnym. Od tego, jaki materiał siewny zostanie wykorzystany zależy ilość i jakość zbiorów. Jako materiał siewny uznaje się rośliny lub ich części wykorzystywane do sadzenia, szczepienia i innych rodzajów rozmnażania roślin. Jeżeli dana odmiana rośliny podlega ochronie, należy otrzymać stosowne upoważnienie od uprawnionego hodowcy do jej rozmnażania. Istnieje również kwalifikowany materiał siewny, czyli materiał siewny spełniający określone normy jakościowe i handlowe. Do obsiania pola można wykorzystywać zarówno zakupiony kwalifikowany materiał siewny, jak i materiał ze zbioru, czyli rośliny uzyskane z uprawy określonej odmiany. Kwalifikowany materiał siewny musi spełniać określone normy jakościowe i handlowe. Materiał siewny odmiany chronionej wolno nabywać bezpośrednio od hodowcy lub sprzedawcy, posiadającego stosowną licencję. Niedozwolone jest nabywanie go z nieznanych, nielegalnych źródeł, np. od przypadkowego handlarza lub z tzw. wymiany sąsiedzkiej. Drugim sposobem pozyskiwania nasion jest uzyskiwanie materiału ze zbiorów. Rolnicy często decydują się na obsianie pól tym sposobem. Takie działanie, czyli użycie "materiału ze zbioru", jakby był "materiałem siewnym" w przypadku odmian chronionych, zwane jest odstępstwem rolnym. Odstępstwo rolne jest  legalne tylko wtedy, gdy materiał zebrany przez danego rolnika został wysiany na gruntach rolnych posiadanych przez tego samego rolnika. Po wykonaniu siewu rolnik ma również obowiązek uiszczenia odpowiedniej opłaty na rzecz hodowcy, posiadającego wyłączne prawo do wysianej odmiany. Nie wszystkie gatunki roślin dopuszczone są do odstępstwa rolnego. Zgodnie z 23 artykułem ustawy o ochronie prawnej roślin mogą to być na poziomie krajowym: bobik, groch siewny, jęczmień, kukurydza, len zwyczajny (oleisty), lucerna siewna, łubin wąskolistny, łubin żółty, owies, pszenica twarda, pszenica zwyczajna, pszenżyto, rzepak, rzepik, wyka siewna, żyto i ziemniak. Panuje przekonanie, że używanie własnych nasion jest tańszym i bardziej opłacalnym sposobem. Jednak różnica w jakości nasion, w porównaniu do materiału kwalifikowanego, jest zasadnicza. Używając nasion ze zbiorów, rolnik nie ma pewności, czy ich parametry są wystarczające, by zagwarantować dobry plon. Dodatkowo materiał ze zbioru trzeba oczyścić i zaprawić, by zabezpieczyć rośliny przed szkodliwymi i chorobotwórczymi czynnikami.

Źródło materiału siewnego

Aby nasiona dały satysfakcjonujące plony, rolnik musi z dużą starannością przygotować materiał, który następnie przeznaczy na siew. Wiąże się to z kosztami związanymi z opłaceniem pracownika, zużyciem energii i amortyzacją maszyn. Wszystkie te czynniki generują koszty, których nie ma w przypadku nasion kwalifikowanych. Wykorzystując materiał ze zbioru należy ponadto użyć więcej zaprawy nasiennej, a normę wysiewu zwiększyć o 10-15%. Dodatkowo, jeżeli uprawiana roślina jest chroniona prawem, należy doliczyć opłatę za skorzystanie z odstępstwa rolnego. Siejąc materiał z własnego zbioru, rolnik nie może skorzystać z dopłaty za obsiany hektar,  jak  w przypadku wykorzystania kwalifikowanego materiału siewnego. Podsumowując, materiał ze zbioru jest rzeczywiście tańszy, jednak używając własnych nasion trzeba liczyć się z kosztami dodatkowymi i brakiem dopłat, jakie rolnik otrzymałby wykorzystując  nasiona  kwalifikowane. W praktyce oszczędność jest tylko złudzeniem. Z kalkulacji porównawczej wynika, że po dodaniu wszystkich kosztów związanych z użyciem materiału niekwalifikowanego i odliczeniu dopłat, których rolnik nie otrzyma, bardziej opłacalne jest użycie materiału kwalifikowanego.

W gospodarstwie rolnym duży nacisk kładzie się na oszczędność, dlatego zdarza się, że zboże wykorzystywane do wysiewu nabywane jest z naruszeniem wyłącznego prawa. Rolnicy sieją ziarno nabyte na targowisku lub od sąsiada, który akurat ma nadwyżkę, często nie znając nazwy odmiany . Według ustawy o ochronie prawnej odmian roślin, posiadacz gruntów rolnych o powierzchni 10 hektarów i więcej na wniosek hodowcy lub organizacji hodowców musi udzielić informacji, czy w danym sezonie lub roku wykorzystał do siewu materiał z własnego zbioru odmiany chronionej. . Odpowiedź jest obowiązkowa, nawet jeśli wysiany został tylko materiał kwalifikowany. Nie wszystkie gatunki roślin dopuszczone są do odstępstwa rolnego. Zgodnie z 23 artykułem ustawy o ochronie prawnej roślin mogą to być na poziomie krajowym: bobik, groch siewny, jęczmień, kukurydza, len zwyczajny (oleisty), lucerna siewna, łubin wąskolistny, łubin żółty, owies, pszenica twarda, pszenica zwyczajna, pszenżyto, rzepak, rzepik, wyka siewna, żyto i ziemniak.

Obowiązek informacyjny

Wiedza na temat pochodzenia wykorzystywanych nasion jest ważna, ponieważ organizacja hodowców - Agencja Nasienna - lub sam hodowca może zwrócić się do rolnika z zapytaniem, czy i w jakim okresie korzystał z odstępstwa rolnego. Rolnicy otrzymują wnioski o udzielenie informacji wraz z formularzem AGNAS, dzięki któremu łatwiej udzielić odpowiedzi. Zgodnie z przepisami, rolnik, którego gospodarstwo obejmuje grunty rolne o powierzchni 10 hektarów i więcej, musi odpowiedzieć na taki wniosek pisemnie, niekoniecznie wykorzystując formularz AGNAS. Celem takiego działania jest uporządkowanie rynku nasiennego w Polsce, co długofalowo przyniesie korzyści dla rolników, firm nasiennych i hodowców. Rolnicy powinni mieć świadomość, że hodowla nowym odmian jest procesem długotrwałym i kosztownym, a wykorzystywanie nasion niewiadomego pochodzenia może prowadzić do degradacji gatunków i chorób roślin, dlatego w ich własnym interesie leży rzetelne rozliczanie się z hodowcami za odstępstwo rolne i zgodne z prawem korzystanie z chronionych odmian roślin.