NARODOWY PROGRAM WAPNOWANIA GLEB W POLSCE na lata 2007 – 2013

W ramach dyskusji nad Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach zorganizował w dniach 1 - 2 czerwca 2006 roku ogólnopolską konferencję naukowo - techniczną pod hasłem jak wyżej. W konferencji uczestniczyli przedstawiciele służb rolnych, związków rolników, izb rolniczych, uczelni i instytutów rolniczych, organizacji samorządowych i producentów nawozów wapniowych.

W toku dwudniowych obrad przedyskutowano całość problemów związanych z zastosowaniem nawozów wapniowych w gospodarce narodowej, przede wszystkim w produkcji rolnej , produkcji rybackiej, w uzdatnianiu osadów ściekowych i odpadów komunalnych oraz szeroko rozumianej ochronie środowiska przyrodniczego. Zebrani doszli do zgodnego wniosku, że waga tego zagadnienia uzasadnia powołanie Narodowego Programu Wapnowania Gleb finansowanego ze środków Unii Europejskiej, funduszy krajowych oraz środków własnych rolników będących głównymi beneficjentami programu. Program taki powinien stanowić integralną część Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 - 2013.

Uzasadnienie
Znaczna część gleb Polski, niezależnie od sposobu ich użytkowania jest silnie zakwaszona. Zajmujące największą powierzchnię gleby gruntów ornych w ponad 50 % wykazują odczyn bardzo kwaśny i kwaśny i stan ten nie ulega zmianie od lat, a nawet dziesięcioleci. Silnie zakwaszone są również gleby pod użytkami zielonymi, lasami oraz stawami i jeziorami na których prowadzi się gospodarkę rybacką. Zakwaszenie gleb wyróżnia nas niekorzystnie wśród krajów ościennych o podobnych warunkach glebowych i klimatycznych, a na skali wszystkich krajów Unii Europejskiej zajmujemy pod tym względem niechlubne pierwsze miejsce. Stan zakwaszenia bardzo znacznie ogranicza produktywność gleb i utrudnia , a w wielu przypadkach uniemożliwia spełnianie ich funkcji ekologicznych i uzyskiwanie wysokojakościowych surowców do produkcji bezpiecznej dla zdrowia żywności. Odczyn gleb stanowi jeden z podstawowych wskaźników ich zagrożenia procesami degradacji i wskaźnik ten został uwzględniony przy opracowywaniu mapy stanu gleb świata prezentowanej na Szczycie Ekologicznym w 1992 roku w Rio de Janeiro. Na podstawie tego jednego wskaźnika prawie cały obszar Polski został uznany za zagrożony degradacją gleb co w potocznej opinii przekładało się na uznanie naszych gleb za skażone i mało przydatne dla uzyskiwania wysokiej jakości płodów rolnych. Prostowanie tej opinii zajęło wiele lat i pociągnęło za sobą między innymi konieczność przeprowadzenia bardzo kosztownych badań zanieczyszczenia gleb Polski metalami ciężkimi i siarką.

Zakwaszenie gleb wynika zarówno z przyczyn naturalnych (procesu glebotwórczego) jak i antropogenicznych ( kwaśne opady przemysłu i motoryzacji, zakwaszającego działania nawozów mineralnych ) i w przeważającej mierze ma charakter nie zależny i nie zawiniony przez użytkownika gleb, rolnika, leśnika czy rybaka. Do 2004 roku koszty zabiegu wapnowania były w części solidarnie ponoszone przez resztę społeczeństwa w formie dotacji budżetowej. Z momentem przystąpienia Polski do UE dotacje zostały całkowicie zniesione i cały koszt wapnowania obciąża użytkownika gleb. Jest to sytuacja społecznie nie sprawiedliwa gdyż gleby stanowią dobro ogólnonarodowe, a produkowane na niej surowce rolne służą zaspokajaniu podstawowych zapotrzebowań wszystkich obywateli na żywność i inne produkty pochodzenia rolniczego. Minimalne, globalne zapotrzebowanie rolnictwa, leśnictwa i rybactwa na nawozy wapniowe wynosi 20 milionów ton CaO i powinno być zrealizowane w przeciągu około 6 lat, gdyż proces zakwaszania gleb ma charakter ciągły i zabieg wapnowania musi być w takim odstępie czasowym ponawiany. Przeciętny koszt zastosowania 1 tony CaO wynosi około 200 zl, na co składa się koszt zakupu nawozów i koszt ich transportu i rozsiewu. Realizacja programu wapnowania wymaga zatem nakładów w wysokości około 4 miliardów złotych to znaczy przewyższającej sumę środków które trafiły do rolnictwa z funduszy unijnych i krajowych w latach 2004 - 2006. Porównanie to, jakkolwiek ułomne uzmysławia skalę problemu i stanowi dowód na to , że rolnictwo ze środków własnych nie jest absolutnie w stanie uporać się z nim bez wsparcia zewnętrznego.

Rozwiązania prawno – organizacyjne
Narodowy Program Wapnowania Gleb powinien się składać z części krajowej, współfinansowanej ze środków UE oraz części regionalnej współfinansowanej ze środków krajowych.

Program krajowy
Program krajowy powinien obejmować zwapnowanie wszystkich gleb zagrożonych degradacją z uwagi na bardzo kwaśny odczyn. Wyznacznikiem tego stanu zagrożenia jest odczyn, pH poniżej wartości 4,8 sygnalizujący występowanie w glebie glinu wymiennego powodującego degradację gleby i uniemożliwiającego uzyskiwanie dużych plonów roślin o dobrej jakości. Gleb takich w użytkowaniu płużnym ( gleby orne) , pod użytkami zielonymi i pod młodnikami leśnymi oraz w produkcji rybackiej jest w Polsce około 4,5 miliona ha. Na zwapnowanie tych gleb trzeba przeznaczyć co najmniej 12 milionów ton CaO co oznacza konieczność wydatkowania około 2,5 miliarda złotych. Dokumentacja stanu zakwaszenia gleb w Polsce jest bardzo dobra dzięki działalności okręgowych stacji chemiczno-rolniczych, a w przypadkach koniecznych może być łatwo i tanio uzupełniona badaniami tychże stacji. W praktyce każdy rolnik może otrzymać certyfikat stwierdzający udział gleb w przedziałach odczynu z wydzieleniem powierzchni gleb zagrożonych degradacją (pH poniżej 4,8) i naliczeniem koniecznych dla zwapnowania tych gleb ilości nawozów wapniowych. Koszt zakupu i rozsiewu tej ilości nawozów powinien być refundowany z unijnego funduszu zapobiegania degradacji gleb. Krajowy program wapnowania gleb musi być zapisany jako oddzielne zadanie w programie rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007 - 2013.

Programy regionalne
Niezależnie od programu krajowego należy stworzyć ramy prawno- organizacyjne do tworzenia regionalnych programów wapnowania gleb. Celem tych programów byłoby wsparcie tak zwanego zachowawczego wapnowania gleb doprowadzonych do odczynu pH 4,8 , a więc nie zagrożonych bezpośrednio procesem degradacji. Programy takie powinny być współfinansowane ze środków krajowych , a w szczególności ze środków funduszu ochrony środowiska oraz środków własnych gmin. Inicjatorami tworzenia programów regionalnych mogą być izby rolnicze, związki rolników oraz urzędy marszałkowskie , a same programy powinny przewidywać kompleksowe wapnowanie gleb na większych, wydzielonych obszarach np. całych wsi lub ich części. Udział rolników w kosztach tych programów musi być znaczący, a wapnowanie zachowawcze powinno stanowić obligatoryjny element w rolnictwie ekologicznym, rolnictwie zrównoważonym, gospodarowaniu na gruntach ONW i w rejonach wrażliwych na zanieczyszczenie gleb azotanami pochodzenia rolniczego. Regionalne programu wapnowania gleb powinny być zapisane w regionalnych programach rozwoju obszarów wiejskich.

Do uczestników konferencji.
Zgodnie z podjętymi w trakcie podsumowania konferencji ustaleniami bardzo prosimy o zgłaszanie uwag i uzupełnień do zamieszczonego tekstu w terminie do 23 czerwca br. na adres ij@iung.pulawy.pl . W dniu 26 czerwca br. poprawiony i uzupełniony o Państwa uwagi tekst jako Uchwała Konferencji zostanie skierowany na ręce Ministra Środowiska i Ministra Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich.