Wiadomość

Intensyfikacja upraw zbóż, zmiany w agrotechnice i strukturze zasiewów, po­wszechne stosowanie pestycydów oraz zmiany klimatyczne są przyczynami coraz częściej występującego zagrożenia ze strony mało znanych, mniej ważnych szkodni­ków. Żyły one od wielu lat w łanach zbóż, lecz w niewielkiej liczbie nie powodując żad­nych szkód. Przykładem szkodników zaskakująco licznie pojawiających się w ciągu ostatnich lat mogą być: pryszczarki, miniarki, łokaś garbatek oraz lenie, śmietki, nała­nek kłosiec, żółwinek zbożowy i lednica zbożowa.

Poniżej przedstawiona jest charakterystyka najważniejszych szkodników zbóż, wraz z tabelami od 1 do 4 prezentującymi ich znaczenie oraz metody i sposoby zwal­czania.

Lenie. Szkodniki należące do rodziny leniowatych (Bibionidae) są znane i spoty­kane sporadycznie na roślinach uprawnych, ale po raz pierwszy, po wieloletniej prze­rwie, w niektórych rejonach kraju stwierdzono ich masowe występowanie. Obserwo­wany w 2004 r. brak wschodów zbóż jarych był spowodowany m.in. występowaniem tych szkodników. Na polach znajdowano tylko fragmenty łupin nasiennych, natomiast ziarno zostało zniszczone przez larwy leni (Wielkopolska, okolice Zielonej Góry oraz Dolny Śląsk).

Lenie to muchówki o umiarkowanie owłosionym, krępym ciele, barwy czarnej, po­siadające niezbyt długie, grube, wieloczłonowe czułki i grube nogi z kolcami na przed­nich goleniach. W ciągu roku rozwija się tylko jedno pokolenie szkodnika. Lot postaci dorosłych trwa od kwietnia do czerwca. Dla roślin uprawnych szkodliwe są postacie larwalne, długości do 15 mm, barwy ziemnisto-szarej, beznogie z ciemną głową, za­opatrzone na każdym segmencie w krótkie szczeciny i cztery kolce na końcu ciała. Młode larwy żerują początkowo na znajdujących się w glebie resztkach roślinnych. Nieco starsze żerują na korzeniach, bulwach, cebulach, szyjkach korzeniowych bądź kiełkujących nasionach, zimują na głębokości od 5 do 10 cm. Największą szkodliwo­ścią charakteryzują się starsze larwy przed przepoczwarzeniem, żerujące wczesną wiosną po przezimowaniu.

Zagrożenie dla roślin ma miejsce po wystąpieniu 50 larw na 1 m2. W Polsce wystę­pują: najczęściej spotykany – leń ogrodowy oraz leń marcowy i leń czarnożyłek.

W celu ograniczenia liczebności szkodnika wskazane jest także osuszanie gleby. Uproszczenia agrotechniczne, szczególnie przyorywanie dużych ilości resztek pożniw­nych oraz pozostawianie samosiewów zbóż, rzepaku i innych roślin, sprzyjają rozwo­jowi leni. Aktualnie brak jest zarejestrowanych środków do zwalczania tych szkodni­ków. Środki ochrony roślin stosowane w zwalczaniu szkodników glebowych, takich jak: drutowce, pędraki czy rolnice oraz komarnicowate, mogą ograniczać liczebność owadów należących do rodziny leniowatych.

Łokaś garbatek. We wrześniu i październiku 2003 r. plantacje zbóż ozimych po raz pierwszy od długiego okresu zostały znacząco uszkodzone przez łokasia garbat­ka. Największe straty zanotowano w woj. opolskim i dolnośląskim, gdzie szkodnik ten powodował nawet całkowite zniszczenie plantacji. Głównymi przyczynami wzro­stu zagrożenia powodowanego przez łokasia garbatka są: uprawa zbóż po zbożach, uproszczenia agrotechniczne oraz zmiany agroklimatyczne. W 2004 r. szkodnik ten był równie groźny jak w roku poprzednim. Na wiosnę otrzymywano liczne doniesienia z Polski Południowej i Centralnej o żarłoczności jego larw.

Po przezimowaniu w glebie jasnożółte larwy łokasia garbatka zaczynają żer na zbo­żach ozimych i trawach, następnie na zbożach jarych. Larwy żerują o zmierzchu, nocą i w pochmurne dni. Liście są uszkadzane nie wskutek zjadania, lecz poprzez żucie i wysysanie. Objawy żerowania larw łokasia to rośliny o postrzępionych lub przeżar­tych liściach i połamanych źdźbłach.

Chrząszcze charakteryzują się również aktywnością zmierzchowo-nocną. Żerują na kłosach traw i zbóż (na owsie rzadko), odżywiając się miękkim ziarnem. Skutkiem tych uszkodzeń jest szczerbatość kłosów. Jeden chrząszcz może w ciągu nocy wy­jeść ziarno nawet z całego kłosa. W lipcu i sierpniu samice składają do gleby białe jaja wielkości ziarna prosa. Po około dwóch tygodniach wylęgają się larwy, które objadają kiełkujące zboża, aż po powierzchnię gleby.

Łokaś występuje najczęściej na glebach zlewnych, więcej jest go w południowej części kraju. Jednak w ostatnich latach pojawiła się tendencja do przesuwania się wy­stępowania łokasia do środkowych i północnych rejonów Polski. Łokasia można spo­tkać najczęściej na zaperzonych polach, pastwiskach, miedzach i łąkach. Największe straty są powodowane przez żerowanie larw na wiosnę.

Zabiegi agrotechniczne zmniejszają ryzyko masowych pojawów, zaleca się również niszczenie chwastów jednoliściennych. Podczas powtórnej uprawy ozimin, jak też po opóźnionym lub w ogóle zaniechanym przyoraniu ścierniska, może dojść do odbu­dowy populacji, którą należy zwalczać. Aktualnie w Polsce nie ma zarejestrowanych insektycydów do zwalczania łokasia garbatka. Insektycydy stosowane przeciwko plo­niarce zbożówce ograniczają straty powodowane przez łokasia garbatka.

Miniarki. Od niedawna wzrosła w Polsce szkodliwość miniarek. Te drobne mu­chówki w okresie larwalnym są wewnętrznymi pasożytami liści zbóż. Odżywiają się miękiszem palisadowym, wygryzając nieregularne korytarze. Każda larwa uszkadza tylko po jednym liściu. Gdy uszkodzenie jest silne zasycha cała blaszka liściowa. W momencie stwierdzenia rozległych uszkodzeń na liściach, tzw. „min”, na chemicz­ną ochronę przed tymi szkodnikami jest już za późno. Dorosłe samice składają poje­dynczo po 20-30 jaj na górnej stronie liścia, w małych wydrążonych dołeczkach, które służą miniarkom do pobierania pokarmu. W ciągu roku rozwijają się zwykle dwa po­kolenia. Wstępne badania wykazały możliwość ograniczenia szkodliwości miniarek przez równoczesne chemiczne zwalczanie młodych larw skrzypionek i miniarek.

Mszyce. Zarówno larwy, jak i postacie dorosłe, uszkadzają rośliny przez wysysanie soków z liści, pochew liściowych, źdźbeł i kłosów, co prowadzi do więdnięcia i zasy­chania młodych roślin oraz do niewykłaszania się zbóż i bielenia kłosów u starszych roślin. Innym dużym zagrożeniem niesionym przez mszyce są przenoszone przez nie choroby wirusowe. W jednym sezonie wegetacyjnym, zależnie od gatunku, może się rozwijać od ośmiu do dwunastu pokoleń. W ciągu 30-dniowego życia (w optymal­nej temperaturze), przy wysokim wskaźniku reprodukcji, populacja mszycy zbożowej może się podwoić podczas trzech dni, a po 20 dniach wzrost może być pięćdziesię­ciokrotny. W wysokiej temperaturze mszyce giną, więc warunkiem dużej liczebności jest utrzymująca się sucha pogoda i przynajmniej przeciętna temperatura od momen­tu wykłoszenia pszenicy. Stosowanie nawozów azotowych sprzyja mszycom, gdyż potrzebują one dużych ilości rozpuszczalnych związków azotowych.

Nałanek kłosiec. Chrząszcz ten żeruje najpierw na trawach, później na zbożach ozimych (głównie żyto i pszenica), powodując uszkodzenia kłosów i ziarna. Osiąga długość od 10 do 12 mm, jest metalicznie zielony z brunanatno-rudawymi, owłosio­nymi pokrywami. Jest to gatunek ciepłolubny zasiedlający najczęściej nieużytki i za­niedbane pola. W czerwcu 2004 r. największe uszkodzenia kłosów zbóż powodowane przez nałanka kłośca notowano w północnych częściach Wielkopolski, gdzie lokalnie stwierdzono nawet około 50% zniszczonych ziarniaków.

W ostatnich latach nałanek kłosiec był gatunkiem lokalnym i raczej rzadko spotyka­nym, dopiero dwa lata temu pojawiły się pierwsze doniesienia o wzroście jego liczeb­ności. Sygnały te w większości zignorowano, na skutek czego w bieżącym roku miał miejsce duży pojaw, niosący za sobą straty gospodarcze.

Środki ochrony roślin stosowane na skrzypionki w zbożach ograniczają także li­czebność nałanka kłośca. Skuteczne, tak jak w przypadku pokrewnych gatunków chrabąszczy, są zabiegi agrotechniczne.

Niezmiarka paskowana. Muchówka długości około 4 mm, żółta z czarnym trójką­tem między oczami, tułów z czarnymi wzdłużnymi paskami, odwłok z 4 poprzecznymi wstęgami. Dorosłe owady pojawiają się w okresie kłoszenia żyta. Samice składają jaja pojedynczo, na szczytowych liściach późno wyrastających łanów pszenicy i jęczmie­nia. Wyklute po około 8 dniach larwy przedostają się do kłosów i pochew liściowych. Larwy żerują, idąc w dół aż do głównego kolanka w źdźble, przepoczwarzają się po około miesiącu w pochwie liściowej. Objawy żerowania można zwykle zauważyć do­piero w fazie kłoszenia się zbóż. Zaatakowana część źdźbła nie rośnie, dokłosie jest znacznie skrócone, a kłos często pozostaje w pochwie. Druga generacja występuje w okresie żniw jęczmienia jarego, jaja są składane od początku września na liściach samosiewów zbóż i trawach. Larwy niszczą tylko pęd u podstawy, gdzie zimują, prze­poczwarczają się wiosną. Rośliny zbóż ozimych atakowane jesienią grubieją u nasa­dy, silnie się krzewią lub zamierają.

Pszenica ozima siana wcześnie jest silniej uszkadzana niż siana w końcu września. Insektycydy zastosowane przeciwko ploniarce zbożówce ograniczają straty powodo­wane przez niezmiarkę paskowaną. Próg szkodliwości: 1 jajo na 10 źdźbłach lub 10% uszkodzonych źdźbeł.

Ploniarka zbożówka. Dorosła muchówka ma długość 2 mm, lśniąco-czarne cia­ło, czerwone oczy i brązowo-żółte odnóża. Lot pierwszego pokolenia odbywa się od końca kwietnia do początku czerwca, natomiast od końca czerwca do sierpnia wystę­puje pokolenie letnie, a od sierpnia do końca października pokolenie jesienne. Larwy smukłe, lśniące, białe, do 5 mm, bez nóg. Larwy I i II pokolenia uszkadzają młode za­siewy, larwy II pokolenia niszczą również zawiązki ziaren. Larwa uszkadza w zbożach zawsze tylko jeden pęd, jej rozwój trwa od 20 do 30 dni. U zaatakowanych roślin za­obserwować można: we wczesnojesiennych i późnowiosennych zasiewach żółknięcie i obumieranie liści sercowych, często u podstawy liści objawy zgnilizny; rośliny, które się nie rozkrzewiły obumierają, a rozkrzewione tworzą zwiększoną liczbę pędów, które rzadko się wykłaszają.

Pryszczarek pszeniczny, paciornica pszeniczanka. Należące do muchówek prysz­czarkowate są wysmukłymi owadami, które na długich nogach trzymają się plew, wyla­tują w czasie kłoszenia. Larwy powodują zniszczenia ziarniaków, wysysając z nich soki. Są wielkości od 2 do 2,5 mm, żółte lub pomarańczowo-czerwone, bez nóżek. Na skutek zaatakowania kłosków pęka okrywa owocowa, co często prowadzi do infekcji wiruso­wych. Około połowy czerwca dorosłe osobniki wydostają się z gleby. Uprawy pszenicy są zagrożone jedynie przez około 5 dni, ponieważ paciornica pszeniczanka znajduje się w kłosach jedynie w okresie wczesnego kłoszenia się, a pryszczarek pszeniczny zajmu­je kłosy jedynie na krótko przed kwitnieniem. Oba gatunki występują w nieregularnych odstępach czasowych i są groźnymi szkodnikami regionalnymi.

Pryszczarek zbożowiec. Szkodnik należący do muchówek, długość owosionego ciała 5 mm, czarno-brązowy tułów, czerwony odwłok, długie odnóża. Dorosłe owady wydostają się z gleby około połowy maja. Larwy wnikają do pochwy liściowej, a na­stępnie wędrują w dół źdźbła i zaczynają żer powyżej węzła na źdźble. Wczesne ob­jawy żerowania to nabrzmiałe pochwy liściowe uszkodzonego źdźbła, pod nimi two­rzą się siodłowate narośla, w których znajdują się larwy. Następstwem uszkodzeń po­wodowanych przez pryszczarka zbożowca są niedorozwinięte rośliny, przedwczesna dojrzałość i niewypełnione ziarno. Pryszczarek zbożowiec jest związany z rejonami o wysokiej wilgotności powietrza; jego masowych pojawów należy się spodziewać zwaszcza w latach o szczególnie wysokiej wilgotności.

Rolnice. Rolnice to motyle średniej wielkości. Często mają szarobrunatne ubarwie­nie o jaśniejszych tylnych skrzydłach. Dorosłe osobniki latają najczęściej od połowy maja do połowy lipca i od sierpnia do października, po zmierzchu i w nocy. Samice składają jaja do ziemi lub na roślinie żywicielskiej. Gąsienice są nagie i żerują najczę­ściej w nocy. Ich cechą charakterystyczną jest spiralne zwijanie się w czasie spoczyn­ku lub w razie zaniepokojenia. Młode gąsienice żerują na nadziemnych częściach ro­ślin, starsze kryją się w glebie, gdzie uszkadzają kiełkujące ziarno lub wychodzą w no­cy na powierzchnię i podgryzają rośliny u nasady. Uszkodzenia w okolicy szyjki ko­rzeniowej powodują, że roślina przewraca się i zamiera. Stadium zimującym są gąsie­nice, zakopane w ziemi na głębokości od 10 do 15 cm. Wiosną, pod koniec kwietnia gąsienice kończą żer i przepoczwarzają się pod powierzchnią gleby.

Problem rolnic pojawił się po raz pierwszy od dłuższego czasu w 2003 roku. Gą­sienice żerowały nie tylko na warzywach, burakach i ziemniakach, lecz rozprzestrzeni­ły się także na zasiewy rzepaku ozimego i zbóż. Tak silne uszkodzenia roślin rzepaku ozimego i zbóż nie były dotychczas notowane w Polsce. W niektórych rejonach kraju liczebność gąsienic, dotyczy to zwłaszcza rolnicy zbożówki, osiągnęła od kilkudziesię­ciu do 200 sztuk na 1 m2. Straty spowodowane przez gąsienice, zwłaszcza na Opolsz­czyźnie, Dolnym Śląsku, Kujawach czy w południowej Wielkopolsce i woj. łódzkim, zmusiły wielu rolników do zaorania plantacji rzepaku oraz wcześnie posianych zbóż ozimych. Sytuacja taka miała miejsce w rejonach, gdzie stosuje się wiele uproszczeń agrotechnicznych, a na polach pozostawia się nieprzyorane resztki pożniwne, na któ­rych rozwijają się szkodniki.

Badania nad rolnicami wskazują na cykliczność ich masowych pojawów, tj. grada­cji rolnic, które mają miejsce co 10, 7, 5, a nawet 3 lata. Jednym z głównych czynni­ków zmiennego występowania rolnic są warunki meteorologiczne. Najbardziej sprzy­jające rozwojowi rolnic są wczesne, suche i ciepłe wiosny oraz lato, suche jesienie, a także mroźne i śnieżne zimy. Wyższe temperatury przyspieszają rozwój rolnic. Czynnik ten wpływa na częstsze występowanie drugiego pokolenia rolnic, zwiększa­jąc ich liczebność.

Stosując preparaty przeciwko rolnicom powinno się uwzględniać następujące za­lecenia:

• Zabieg opryskiwania prowadzić tylko wieczorem, najlepiej gdy gąsienice znajdują się we wczesnych stadiach rozwojowych, przed lub po wschodach roślin,
• Wyższą dawkę stosować do zwalczania starszych stadiów gąsienic oraz podczas dużego nasilenia szkodnika.

Skoczek sześciorek. Pluskwiak równoskrzydły o wysmukłym ciele, zielonkawo­-żółty, na głowie 6 plamek, skrzydła przezroczyste, dachówkowato złożone, długość od 3 do 4 mm. Larwa podobna do postaci dorosłych, lecz mniejsza i bez skrzydeł. Że­rowanie larw i postaci dorosłych powoduje żółknięcie i częściowo zasychanie liści, na których zauważyć można małe srebrzyste plamy, później żółknące i czerwieniejące. Zamieranie roślin początkowo występuje na brzegu pola, skąd szkodnik, uszkadza­jąc kolejne rośliny, przemieszcza się w głąb. Stadium zimującym są jaja, z których na przełomie kwietnia i maja wylęgają się larwy. Żerują na oziminach, później na zbożach jarych, osiągając dojrzałe stadium, które daje drugie pokolenie.

Po wystąpieniu szkodnika uprawy powinno się opryskiwać insektycydem Bi 58 Nowy (0,6 l/ha). Uproszczenia agrotechniczne sprzyjają rozwojowi skoczka sześciorka.

Skrzypionki. Chrząszcze z rodziny stonkowatych, ciało wydłużone, metalicznie błyszczące, zielonkawe lub niebieskie, czułki długie, nitkowate. Zimują w ściółce i ko­rzeniowych częściach roślin. Postacie dorosłe wiosną prowadzą żer uzupełniający na liściach zbóż i traw. Larwy brunatno-żółte z czarną głową, odżywiają się miękiszem, zdrapując go wzdłuż nerwów liści. Prowadzi to do powstawania białych plam i podłuż­nych dziurek na liściach, u roślin młodych występuje nadmierne krzewienie. Chrząsz­cze pojawiają się w lipcu, żyją do jesieni, żerując na zbożach i trawach.

Śmietka ozimówka. Larwy tej muchówki uszkadzają rośliny w sposób podobny do ploniarki zbożówki. Wiosną można zaobserwować rzędowe żółknięcie liści serco­wych, spowodowane podgryzaniem i przegniciem u podstawy, liście te można łatwo wyciągnąć. Młode rośliny zaatakowane przez tego szkodnika często giną. Larwy są kremowo-białe, długości do 9 mm, cylindryczne. Postacie dorosłe są podobne do mu­chy domowej, szaro-żółte z licznymi czarnymi włoskami. Zimują jaja, znajdujące się w glebie na polach zbóż ozimych i traw, wtedy też odbywa się ich rozwój. Na wiosnę wylęgają się larwy wnikające do środka źdźbła i wyżerające całą wewnętrzną część. W ten sposób niszczą kolejne rośliny do przełomu maja i czerwca, kiedy schodzą na głębokość od 5 do 10 cm w glebę i przepoczwarczają się. Dorosłe muchówki wylatują w czerwcu i lipcu, a w sierpniu i wrześniu są składane jaja.

Insektycydy zastosowane przeciwko ploniarce zbożówce ograniczają straty powo­dowane przez śmietkę ozimówkę. Najbardziej zagrożone są rośliny z siewów bardzo wczesnych, przeprowadzonych w pierwszej połowie września. Pszenica ozima zasia­na w październiku uszkadzana jest w stopniu małym. Materiału nasiennego nie należy wysiewać głębiej niż 2,5 cm. Próg szkodliwości: 10 roślin uszkodzonych na 30 bada­nych lub 80 larw na 1 m2.

Wciornastki. Owady wielkości od 1 do 5 mm, o ciele wydłużonym, skrzydła wąskie z długimi frędzlami, zaopatrzone w aparat kłująco-ssący. Zarówno postacie dorosłe, jak i larwy, wysysają soki z liści, źdźbeł, pochew liściowych i kłosów. Wiosną samice składają jaja w górnej części źdźbeł, tam też żerują wylęgające się larwy. Po przeobra­żeniu następuje krótki okres żerowania i zejście w glebę, gdzie zimują.

Insektycydy zastosowane przeciwko skrzypionkom ograniczają straty powodowa­ne przez wciornastki.

Żółwinek zbożowy, lednica zbożowa. Są to groźne szkodniki zbóż, szczególnie pszenicy. Znane są głównie w południowej części kraju, obecnie atakują także planta­cje w Polsce Centralnej (np. okolice Konina). Szkodliwe są zarówno larwy, jak i posta­cie dorosłe, nakłuwające i wysysające soki głównie z ziarniaków i kłosów, także z liści i pochew liściowych. Skutkiem jest brak lub słabe wykształcenie ziarniaków, wcze­śniejsze bielenie kłosów oraz białe plamki na liściach. Uszkodzone rośliny gorzej ro­sną i źle kłoszą, a uzyskane ziarno jest słabej jakości.

Lednica zbożowa to pluskwiak wielkości 8-9 mm, o ciele spłaszczonym barwy żół­tej z ciemnymi prążkami na głowie i tarczce tułowiowej. Larwy są podobne do owa­dów dorosłych, tylko mniejsze i z niewykształconymi jeszcze skrzydłami. W ciągu roku rozwija się jedno pokolenie tego szkodnika. Po przezimowaniu, na przełomie maja i czerwca następuje przelot owadów dorosłych na zboża, głównie oziminy. Tam ma miejsce żerowanie, a następnie składanie jaj na liście, źdźbła i kłosy zbóż. Larwy żerują podobnie do postaci dorosłych, szybko osiągając pełny rozwój.

Podobnie jak lednica, żółwinek zbożowy wykształca jedno pokolenie w roku. Jest pluskwiakiem wielkości około 10 mm, ma płaskie szerokie ciało, barwy szarej z czarnymi plamkami tworzącymi smugi. Na zboża (głównie pszenica i żyto ozime) przelatują na przełomie kwietnia i maja. Tam żerują wysysając soki z tkanek roślin, powodując uszkodzenia takie jak lednica zbożowa. Jaja składają na liściach. Mło­de larwy początkowo są jasnozielone, po kilku godzinach czernieją, żerują na li­ściach i pochwach liściowych, następnie przechodzą na kłosy. Przepoczwarzenie następuje pod koniec maja i w czerwcu, postacie dorosłe po krótkim żerowaniu poszukują na miedzach i przydrożach miejsc do zimowania.

Liczebność pluskwiaków obniża wczesny wysiew zbóż, sianie odmian wczesnych oraz wykonywanie pod­orywki. Zaoranie ściernisk po zbiorze może być bardzo skuteczne w obniże­niu liczebności zimujących tam posta­ci dorosłych. Zwalczając skrzypionki i pryszczarki na zbożach ogranicza się liczebność żółwinka zbożowego i ledni­cy zbożowej.

Integrowana ochrona zbóż

Integrowana ochrona polega na wy­korzystaniu wszystkich dostępnych me­tod i sposobów (tab. 2), aby do mini­mum ograniczyć stosowanie insektycy­dów (tab. 3-5). Szkodniki zbóż zwalcza się dopiero po przekroczeniu progu eko­nomicznej szkodliwości (tab. 6). Bar­dzo ważnym zagadnieniem jest ochrona pszczół oraz innych owadów pożytecz­nych (tab. 5).

Koszty ochrony zbóż przed szkodnika­mi zależą od nasilenia ich występowania na plantacji oraz od ceny stosowanych insektycydów (tab. 7).

Pliki do pobrania

• Zboża i szkodniki.pdf [239.64 kB] M. Mrówczyński, M.Boroń, H. Wachowiak.