Pszenżyto Triticale

ODMIANY PSZENŻYTA

Pełny tekst opracowania znajduje się w pliku do pobrania:
Odmiany pszenżyta.pdf [115.12 kB] R. Cyfert

Pszenżyto jest przede wszystkim zbożem paszowym, a obecnie uprawiane odmia­ny są mało przydatne do wypieku chleba. Nie znaczy to jednak, że prace hodowla­ne nad wytworzeniem odmian nadających się na cele piekarskie zostały zaprzestane. Według różnych informacji, do badań technologicznych trafia wiele ciekawych form, a na bardzo małą skalę wypieka się pieczywo z mąki pszenżytniej.

Powierzchnia uprawy obu form tego zboża wynosi ponad 900 tys. ha, z tego oko­ło 110 tys. ha przypada na formę jarą. W strukturze zasiewów pięciu podstawowych zbóż z mieszankami obie formy stanowią 12%. Dla tak znaczącego areału uprawy kra­jowy rejestr oferuje dwadzieścia sześć odmian ozimych i sześć jarych. Ponadto dwie odmiany ozime Eldorado i Mundo oraz jara Legalo znajdują się w rejestrze bez badań wartości gospodarczej i nie są zalecane do uprawy. Do 1 maja 2004 r. figurowały jako odmiany eksportowe. Wśród odmian ozimych cztery charakteryzują się półkarłowym typem wzrostu (Fidelio, Magnat, Woltario, Zorro).

W tabelach z wynikami zamieszczono tylko te odmiany pszenżyta, które znajdują się w doborze Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego na rok zbioru 2005. Są to odmiany rejestrowane w ostatnich latach oraz o największym znaczeniu w upra­wie i nasiennictwie. Pominięto odmiany Alzo, Bogo i Presto. Plon odmian podano na dwóch poziomach agrotechniki: przeciętnym, bez ochrony chemicznej, oraz wysokim, cechującym się zwiększonym nawożeniem azotowym oraz ochroną przed chorobami i wyleganiem.

Znaczne różnice odmianowe w plenności i innych ważnych cechach skłaniają do uwzględniania tych właściwości w wyborze odmiany do określonych warunków gospo­darowania. Odmiany rejestrowane w ostatnich latach, zwłaszcza ozime, cechują się na ogół lepszą plennością niż odmiany zarejestrowane wcześniej. Zdarzają się jednak przypadki odmian mniej lub bardziej pogarszających wyniki plonowania w krótkim cza­sie po rejestracji. Z reguły odmiany te nie zyskują większego znaczenia w uprawie.

Spośród innych cech największe znaczenie mają zwłaszcza mrozoodporność u form ozimych, odporność na porastanie ziarna w kłosie, odporność na wyleganie i choroby, a także termin dojrzewania, zawartość białka i inne cechy ziarna.

Większość odmian ma charakter uniwersalny i może być uprawiana w całym kraju. Zimotrwałość odmian pszenżyta ozimego w głównej mierze zależy od ich genetycznej odporności na niską temperaturę (mrozoodporności) oraz odporności na pleśń śnie­gową (sygnały o dużym porażeniu w zimie 2004/2005).

Przez wiele lat pszenżyto uważano za gatunek mało podatny na choroby. W mia­rę upływu czasu zwiększało się nasilenie chorób na pszenżycie. Obecnie występowa­nie rdzy brunatnej notuje się w 80% doświadczeń, septoriozy liści 90%, a septoriozy plew w 60% dla formy ozimej i 50% dla jarej. Jeszcze dwa lata temu gatunek ten uwa­żano za znacząco odporny na mączniaka, a porażenie wtedy nie przekraczało 10% doświadczeń. W 2004 r. nastąpiło gwałtowane załamanie odporności na mączniaka, głównie formy ozimej. Zanotowano wtedy 75% doświadczeń porażonych przez mącz­niaka. Szczególnie dużą wrażliwością wykazała się odmiana Lamberto oraz w mniej­szym odmiana Kitaro.

Znajdujące się w rejestrze ozime odmiany krótkosłome dzięki wyraźnie lepszej od­porności na wyleganie (mniejsze nakłady na ochronę przeciwko wyleganiu) są szcze­gólnie przydatne do intensywnej uprawy.

Duży potencjał plonowania skłania rolników do uprawy tego zboża na paszę, na­wet kosztem innych zbóż. Należy podkreślić, że zawartość białka najczęściej wynosi 11-12% u formy ozimej i około 13% dla jarej, przy dość małym zróżnicowaniu odmia­nowym. Mało poznana jest natomiast strawność oraz zawartość substancji antyżywie­niowych dla poszczególnych odmian.

Porastanie ziarna w kłosie może znacząco wpłynąć na jakość plonu. Wśród odmian pszenżyta występują duże różnice. Cecha ta nabiera znaczenia w lata kiedy warunki pogodowe utrudniają terminowy zbiór. Forma jara, jako najpóźniejsza ze wszystkich zbóż, jest szczególnie narażona na wystąpienie porastania.

Pełny tekst opracowania zawiera 2 tabele:

Tabela 1. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian pszenżyta ozimego
(wg COBORU)
Tabela 2. Ważniejsze cechy rolniczo-użytkowe odmian pszenżyta jarego (wg COBORU)

Pełny tekst opracowania znajduje się w pliku do pobrania:
Odmiany pszenżyta.pdf [115.12 kB] R. Cyfert

Pochodzenie / Znaczenie gospodarcze / Sposób użytkowania / Wymagania klimatyczne / Wymagania glebowe / Odmiany /  Stanowisko agortechniczne / Nawożenie / Siew / Pielęgnacja / Zbiór

1. Pochodzenie

Pszenżyto jest syntetycznym mieszańcem międzyrodzajowym pszenicy z żytem, łączącym w sobie cech obu gatunków. W stanie naturalnym nie występuje. Udanego krzyżowanie dokonano po raz pierwszy w 1875 roku, jednak otrzymane mieszańce były sterylne, pierwsze płodne przeżyto udało się uzyskać dopiero w roku 1889. Pierwsze mieszańce charakteryzowały się słabą płodnością, bardzo niską plennością a formy ozime małą zimotrwałością. 

Pszenżyto wprowadzono do uprawy stosunkowo niedawno, dzięki hodowli tzw. wtórnych mieszańców: które wyhodowano: pszenżyto ozime na Węgrzech w 1968,  natomiast forma jarą uzyskano w Kanadzie w 1970 roku.

W Polsce prace hodowlane nad wtórnym pszenżytem heksaploidalnym prowadzono w kilku ośrodkach równocześnie: w Akademii Rolniczej w Lublinie, Stacji Hodowli Roślin w Laskach i w Choryni oraz w Zakładzie Doświadczalnym IHAR "Małyszyn" w Gorzowie Wielkopolskim. Pierwszą wpisaną do Rejestru Odmian Oryginalnych uzyskano w Poznańskim Instytucie Roślin w roku 1982 i nadano jej nazwę Lasko. 

2. Znaczenie gospodarcze  

Nie jest dużą konkurencją dla innych gatunków zbożowych, mimo że jego areał uprawy wzrasta w Ameryce Północnej i  Środkowej Australii , w Europie - Polsce Francji, Niemczech, Czechach. W Polsce zajmuje powierzchnie ok. 630 tyś ha i nie rośnie ze wglądu na brak odmian o wartości technologicznej przydatnej do wyrobu mąki chlebowej. Plon ziarna pszenżyta w produkcji wynosi ok. 3,1 t/ ha, podczas gdy w uprawach doświadczalnych średni plon wynosi ok. 6,87 t/ ha, co oznacza że staje się ono potencjalnie najplenniejszym zbożem .

W Polsce produkuje się średnio 1980 ton ziarna rocznie, w tym ok. 90% formy ozimej, który prawie w całości jest przeznaczany na pasze.   

3. Kierunki użytkowania 

Największa koncentracja związków białkowych występuje u pszenżyta w zewnętrznych warstwach bielma i w trakcie przemiału ziarna duża jego ilość przechodzi wraz z warstwa aleuronową i okrywą owocowo-nasienną przechodzi do otrąb. Z tego powodu mąka pszenżytnia zawiera mniej białka niż inne zboża. Oznacza to mniejszą zawartość glutenu mokrego i o gorszej jakości, z tego względu nie nadaje się na mąkę i później na chleb i dlatego jest w całości skarmiana.

Niższa wartość wypiekowa mąki pszenżytniej wynika również ze względu na dużą podatność skrobi na działanie temperatury w czasie wypieku i tym samym na zdolność i szybkość jej kleikowania.     

4. Wymagania klimatyczne

Ma pośrednie wymagania cieplne pomiędzy wymaganiami żyta i pszenicy (niższe niż pszenica ale za to wyższe niż żyto). Zaczyna kiełkować w temp 2-6^oC , właściwy wzrost i rozwój jesienny przebiega e średniej dobowej temperaturze na poziomie 14^oC na początku okresu .Sprzyja to dobremu krzewieniu a potem właściwemu hartowaniu roślin przed zimą. 

Wymagania wodne pszenżyta ozimego w trakcie wegetacji jesiennej są niewielkie i wynoszą ok. 80-100 mm opadu. Największe zapotrzebowania na wodę pszenżyto ozime wykazuje w fazie strzelania w źdźbło i kłoszenia - ok.45 mm w kwietniu, 60 mm w maju , 30 mm w pierwszej połowie czerwca  oraz ok. 70 mm w drugiej i w lipcu. Negatywna reakcja na niedobory wody jest mniejsza niż pszenicy ozimej. Optymalne opady dla pszenżyta jarego wynoszą odpowiednio: 40 mm w kwietniu, 60 mm w maju, czerwcu oraz w lipcu.

Mała ilość opadów w sierpniu nie przyśpieszy dojrzewania pszenżyta, które charakteryzuje się powolną dynamiką dojrzewania. Natomiast zbyt wilgotny  okres od kłoszenia do dojrzałości woskowej może spowodować że żniwa tego zboża można rozpocząć dopiero w drugiej połowie września

5. Wymagania glebowe

Pszenżyto jest mniej wrażliwe na jony Al ³⁺ niż pszenica ale żyto zdecydowanie lepiej znosi duże stężenie tych jonów. Plonuje najwyżej na kompleksach pszennych - bardzo dobrych i dobrych, pod warunkiem że przeznaczamy te gleby na uprawę na zboża pastewne, w przeciwnym przypadku z ekonomicznego punktu widzenia lepiej nam jest uprawiać na tych glebach  pszenice jakościową czy chlebową. W miarę pogarszania się kompleksu glebowego pszenżyto plonuje lepiej niż pszenica ozima ale gorzej niż pszenica.

Pszenżyto jare plonuje najlepiej na kompleksie żytnim bardzo dobrym, reaguje lepiej na pogarszanie się kompleksu glebowego niż pszenica czy jęczmień, co wynika z jego większej tolerancji na niższe pH

 6.Odmiany

- jare: Migo, Wanad, Kargo, Mieszko, Gabo

- ozime: Alzo, Bogo, Fidelio, Disco,  Janko, Kitaro, Lamberto, Marko, Moreno, Prado, Pronto, Kazo, Tornado, Tewo, Ugo,  Woltario

7. Stanowisko agrotechniczne

Najlepszymi przedplonami są wczesne strączkowe na nasiona, motylkowate wieloletnie, a także wczesne i średnio późne ziemniaki. Mniej korzystne stanowisko dla pszenżyta zostawiają zboża, spośród których najlepszy jest udany rzepak oraz rzepak.

Najgorszymi przedplonami są dla pszenżyta: pszenżyto, pszenica oraz żyto ze względu na przenoszenie tych samych chorób.

Jako zboże ozime zwiększają zachwaszczenie miotłą zbożową, przytulią czepną, gwiazdnicą pospolitą, owsem głuchym i tobołkiem pospolitym, co pociąga za sobą konieczność zwiększenia nakładów na odchwaszczanie.

Po przedplonach pozostawiających ściernisko stosuje się najpierw kultywatorowanie bądź talerzowanie w celu przyspieszenia rozkładu resztek pożniwnych oraz stymulują wschody chwastów nasiennych oraz samosiewnych roślin uprawnych. W miarę pojawiania się siewek chwastów stosujemy bronowanie aż do czasu wykonania orki przedsiewnej. 

Orkę siewną wykonujemy na głębokość 20-25 cm i natychmiast bronujemy. Na glebach lżejszych, o dobrej kulturze po dobrych przedplonach orkę można spłycić. Bezpośrednio przed siewem należy użyć agregatu złożonego z brony i wału strunowego bądź, na glebach zwięźlejszych z brona wahadłowej i i cięższego wału kruszącego.

Po okopowych glebę tylko spulchniamy i a przed siewem doprawiamy broną rotacyjną lub ciężką brona zwykłą.  

8. Nawożenie

- azotem: do 120 kg N / ha, ale można ją zmniejszyć o ok. 30-40 kg bez szkody na plonu w przypadku:

• uprawy po bardzo dobrym przedplonie 

• regularnej gospodarki obornikowej w płodozmianie

• przyorania niesłomiastej masy organiczne

Po przedplonach niezbożowych lepiej nie stosować przedsiewnie azotu, wtedy pszenżyto wykorzysta zmineralizowany azot glebowy. Natomiast po przedplonach zbożowych dawka 30 - 40 kg/ha jest niezbędna dla uniknięcia niedoborów.

Dawkę azotu większą niż 60 kg/ha należy podzielić przynajmniej na dwie części. Pierwsza z nich (około 60 %) stosuje się w czasie ruszenia wegetacji, druga w czasie strzelania w źdźbło.

- fosforem: do 100 kg P₂O₅  w przypadku niedoborów tego składnika w glebie należy dodać tzw. różnice bilansowe, które wynoszą 40-60 kg/ha P₂O_{5  ,} jednak nie więcej niż 115 kg/ha czystego składnika. 

- potasem: do120 K₂O , w przypadku niedoborów potasu naddatki bilansowe wynoszą 30-40 kg/ha  K₂O, nie więcej niż 145 kg czystego składnika na hektar. 

Zarówno fosfor jak i potas można można stosować w nawozach  pojedynczych, mieszanych i kompleksowych. Jednak niezależnie od formy zastosowanego nawozu, należy go zastosować przedsiewnie, gdyż zastosowanie pogłówne nie wpływa korzystnie na ich efektywność.

9.Siew

Termin siewu jest jednym z czynników plonotwórczych pszenżyta ozimego. Zbyt późny siew zmniejsza krzewistość ogólną i produktywną oraz powoduje, że pędy boczne są krótsze od głównych i dają mniejszy plon z kłosa. Pszenżyto wysiewa się w rozstawie rzędów 11 cm, na głębokość 4-5 cm na glebach żytnich oraz 3 cm na glebach pszennych. 

10.Pielegnacja 

Łan pszenżyta spełnia podstawowe warunki dobrej konkurencyjności wobec chwastów dzięki szerokim liściom, sztywnej słomie, wysokim roślinom i dużej zwartości łanu. W warunkach małego zachwaszczenia oraz poprawnego następstwa roślin odstępuje się od  ingerencji chemicznej. Jednak bardzo często można się spotkać ze specjalizacją gatunkową chwastów objawiającą się występowaniem w pszenżycie m.in. miotły zbożowej, przytuli czepnej czy bratka trójbarwnego, które w dużym natężeniu szkodliwe oddziałują na łan. Pielęgnacja mechaniczna nie jest w pełni skuteczna, bo siewki ukorzeniają się jesienią, wtedy jedynym wyjściem jest zastosowanie herbicydów.

Gdy ingeruje się metodę chemiczną i mechaniczną, należy najpierw użyć brony, a w następnej kolejności zastosować herbicydy. Bronowanie zwalcza chwasty wchodzące oraz młode ich siewki i dlatego bardzo pożądane jest  w zasiewach późnych oraz przerzedzonych przez mróz i pleśń śniegową. W zwartych, rozkrzewionych zasiewach wczesnych, w których chwasty są w fazie kilku liści, bronowanie jest mało skuteczne.

CHOROBY PSZENŻYTA

 Pszenżyto jest porażane przez patogeny obu roślin rodzicielskich - żyta i pszenicy, jednak wykazuje dużą odporność na mączniaka prawdziwego.

11. Zbiór

Zbieramy w pełnej dojrzałości jednoetapowo kombajnem bądź we wcześniejszej fazie dwuetapowo. Duża podatność na porastanie nakazuje zbierać ziarno podczas suchej pogody, a w przypadku wilgotności ziarna powyżej 18 % - szybkie jego schłodzenie i wysuszenie. Termin zbioru to 2-3 dekada sierpnia, ale bardzo często przeciąga się do września.