Zagrożenia dla zmagazynowanych zbóż

Obecność szkodników stanowi dla przechowywanego ziarna dwojakiego rodzaju zagro­żenie. Z jednej strony straty bezpośrednie wynikające z ubytku masy ziarna w wyniku żero­wania szkodników, z drugiej zaś straty pośrednie wynikające z pogorszenia się jakości ziar­na i zanieczyszczenia go wydalinami, wydzielinami, wylinkami czy martwymi osobnikami.

W zmagazynowanym ziarnie najczęściej występują: roztocze, owady, gryzonie, ptaki oraz mikroorganizmy, takie jak grzyby i bakterie.

Bakterie i grzyby (mikroflora)

Na powierzchni ziarniaków rozwijają się niewidoczne gołym okiem organizmy, takie jak bakterie i grzyby. Pierwotnie organizmy te zasiedlają ziarno jeszcze w okresie wegetacji na polu (mikroflora pierwotna) i dla przechowywanego ziarna nie stanowią one zagrożenia przy odpowiedniej jego pielęgnacji (niska temperatura i wilgotność). Zagrożeniem jest natomiast tzw. mikroflora wtórna, która zasiedla ziarno w czasie magazynowania i której źródłem jest znajdujący się w pomieszczeniach magazynowych kurz, a także zanieczyszczone maszyny i urządzenia magazynowe, owady, gryzonie, ptaki, a nierzadko sami pracownicy magazynów.

Najgroźniejsze są grzyby pleśniowe, które mogą rozwijać się zarówno na powierzch­ni ziarniaków, jak i wnikać w ich głąb, prowadząc w ten sposób do trwałego uszkodze­nia ziarniaków i zarodków. Ziarno porażone przez grzyby pleśniowe ma obniżoną war­tość siewną, zmienia się jego zapach, smak i barwa. Ziarniaki intensywnie oddychają, co objawia się wzrostem wilgotności i temperatury prowadzącym do tzw. samozagrze­wania się ziarna. W efekcie już i tak pogorszone parametry przechowywanego ziarna ulegają dalszemu pogorszeniu. W przypadku ziarna siewnego może dojść nawet do termicznej sterylizacji ziarniaków, a tym samym utraty zdolności kiełkowania.

W zagrzybionym ziarnie zachodzą niekorzystne zmiany biochemiczne mające wpływ na wartość konsumpcyjną, paszową i technologiczną ziarna. Zwiększa się aktywność enzymów, następuje rozpad tłuszczów. Mąka otrzymana z takiego ziarna nie nadaje się do wypieku, bo ciasto z niej otrzymane jest zakalcowate i szybko kwaśnieje.

Ponadto rozwijające się grzyby wytwarzają substancje szkodliwe tzw. mikotoksyny, które gromadzą się w ziarnie i później nie można ich usunąć ani z ziarna, ani z produk­tów jego przemiału. Toksyny te mogą być przyczyną groźnych zatruć ludzi i zwierząt.

Obecność grzybów w zmagazynowanym ziarnie może działać przywabiająco na niektóre gatunki szkodników, które później na swych ciałach mogą przenosić infekcję w nieskażone partie. Grzyby mogą też stanowić dodatkowe źródło pokarmu dla owa­dzich szkodników, a tym samym wpływać na wzrost ich liczebności.

Roztocze – pajęczaki (rozkruszek mączny, roztoczek domowy i owłosiony)

Straty powodowane przez roztocze wynikają z zanieczyszczania produktów. Rozprze­strzeniają się one wraz z ziarnem i na opakowaniach, mogą być też przenoszone na ciele owadów, gryzoni, ptaków, a także na ubraniach pracowników i na maszynach.

Roztocze są niewielkie (do 1 mm długości). Ciało ich pokryte jest włoskami i szcze­cinkami. Ich obecność stwierdza się w badaniach mikroskopowych. Roztocze są wy­trzymałe na głód i niską temperaturę, co pozwala im przetrwać niekorzystne warun­ki nawet przez kilka lat. W wysokiej temperaturze i niskiej wilgotności jednak szybko giną. W zmagazynowanym zbożu żerują zazwyczaj w całej masie ziarna, wyrządzając poważne straty. W miarę spadku temperatury przemieszczają się w głąb, tworząc tzw. gniazda. Roztocze nie potrafi uszkadzać całych i zdrowych ziarniaków. Są szkodnikami wtórnymi, tzn. występują i żerują w ziarnie uszkodzonym. Żerujące roztocze, uszkadza­ją przede wszystkim zarodek i warstwę aleuronową ziarna, co praktycznie dyskwalifiku­je je do siewu. Szkodniki te zanieczyszczają zboże odchodami, wylinkami i trupami, na­dają mu nieprzyjemny zapach, wpływają na wzrost wilgotności i temperatury ziarna. W miejscach dużego zagęszczenia roztoczy temperatura ziarna może wzrosnąć nawet o 2-7°C. Ekskrementy i wylinki mogą wywoływać reakcje alergiczne wśród pracowników magazynów. Roztocze na swoim ciele może przenosić bakterie i grzyby. Ziarno zanie­czyszczone roztoczami nie nadaje się do spożycia przez ludzi i zwierzęta; spożyte zaś może wywoływać podrażnienia śluzówki przewodu pokarmowego, kolki i biegunki.

Owady

Większość szkodników owadzich występujących w magazynowanym ziarnie należy do dwóch rzędów: chrząszczy i motyli. Spośród chrząszczy najgroźniejsze są: wołek zbożowy, trojszyk ulec, spichrzel surynamski, skórek zbożowy, a z motyli: mklik mączny i mól ziarniak.

Wołek zbożowy jest najgroźniejszym szkodnikiem przechowywanego całego ziarna (5% strat). Jest to jasnobrązowy lub czarny chrząszcz długości 2-5 mm z charakterystycz­ną głową wydłużoną w ryjek. Jego cały rozwój przebiega wewnątrz ziarniaka. Larwa rozwi­jająca się w ziarniaku wygryza całe jego wnętrze pozostawiając tylko łupinę nasienną. Ziar­no zasiedlone przez larwy wołka zbożowego nie nadaje się do siewu. Chrząszcze unikają światła, co utrudnia ich wykrycie. W miejscu skupienia populacji wołka zbożowego tempe­ratura masy ziarna może być nawet o 10°C wyższa niż w niezasiedlonych miejscach.

Trojszyk ulec jest rdzawobrązowym chrząszczem długości 2,6-5,0 mm. Podraż­nione chrząszcze wydzielają lotne związki zapachowe – chinony, które nadają ziarnu trwały i nieprzyjemny zapach. Ziarno takie nie nadaje się jako pokarm dla ludzi, pasza dla zwierząt czy produkt dla przemysłu. Chrząszcze i larwy trojszyka żerują przede wszystkim w uszkodzonym ziarnie, niszcząc w pierwszej kolejności zarodek, co dys­kwalifikuje ziarno do siewu. Szkodnik ten jest nieodporny na niskie temperatury, dlate­go zwykle dłużej występuje w ogrzewanych magazynach.

Spichrzel surynamski to ruchliwy, brązowy chrząszcz długości 2,5–3,5 mm. Ma on po 6 wyraźnych ząbków po bokach przedplecza. Chrząszcze i larwy zaczynają żero­wanie zwykle od zarodka, co dyskwalifikuje ziarno do siewu.

Skórek zbożowy jest rdzawobrunatnym chrząszczem pokrytym żółtymi włoskami długości 1,5–3,0 mm. Chrząszcze nie wyrządzają szkód. Żółte larwy mają ciało pokry­te licznymi szczecinkami i pęczek włosków na odwłoku, które łatwo odłamują się przy dotknięciu. Spożyte z paszą, wbijają się w śluzówkę przewodu pokarmowego zwie­rząt, co jest przyczyną różnych stanów zapalnych, a niekiedy zadławienia się zwierzę­cia. Żerujące larwy całkowicie niszczą ziarno. Są one odporne na głód i w niesprzyjają­cych rozwojowi warunkach mogą zapadać w diapauzę. Z czasem powierzchnia ziarna zostaje pokryta kożuchem wylinek i martwych chrząszczy.

Mklik mączny jest motylem nocnym o rozpiętości skrzydeł do 25 mm i ciele długości około 14 mm. Przednie skrzydła są szare z dwoma charakterystycznymi ciemnymi zygza­kowatymi liniami w części nasadowej i wierzchołkowej. Motyle nie pobierają pokarmu.

Szkodliwe są larwy – gąsienice, które przędą przez całe życie lepkie, jedwabne nici, któ­rymi zlepiają w grudki ziarno, na którym żerują. Usunięcie splotów przędzy jest trudne i po­woduje dodatkowe straty. Larwy żerują zwykle tylko w wierzchniej warstwie w oprzędach.

Mól ziarniak to motyl o rozpiętości skrzydeł 9-14 mm i długości ciała 6-8 mm. Przednie skrzydła są wąskie, srebrzysto-szare o żółtawym odcieniu z szeregiem ciem­nych, nieregularnie rozmieszczonych plamek.

Szkodliwe są larwy – gąsienice, które wgryzają się do wielu ziarniaków i wyjadają tylko częściowo ich zawartość, zaczynając żerowanie od zarodka, co dyskwalifikuje ziarno do siewu. Dodatkowo ziarniaki pozlepiane są przędzą wytwarzaną przez gąsienice. Przy du­żej liczebności larw powierzchnię pryzmy ziarna pokrywa warstwa połyskującej przędzy.

Gryzonie

Gryzonie (szczur i mysz) są uciążliwymi i trudnymi do wytępienia szkodnikami. Żeru­jąc w magazynach zbożowych mogą zniszczyć znaczne ilości ziarna, a jeszcze więcej zanieczyścić odchodami, rozsypać i podeptać. Ponadto gryzonie uszkadzają konstruk­cje (drewniane, stalowe i betonowe) budynków magazynowych i wszelkie opakowania. Mogą roznosić choroby zakaźne, takie jak: cholera, dur brzuszny, dury rzekome, żół­taczka zakaźna, włośnice i inne. Są roznosicielami owadów i mikroorganizmów.

Ptaki

Ptaki (gołąb, wróbel) nie powodują znacznych szkód w magazynach zbożowych, gdyż mają utrudnione dostanie się do ich wnętrza, a także są łatwo i wcześnie wykrywane i usuwa­ne z pomieszczeń. Rozdziobują i rozdeptują ziarna, zanieczyszczają je odchodami, pierzem, i uszkadzają opakowania. Mogą także przenosić choroby zakaźne, owady i pasożyty.

Pojawienie się w zgromadzonym ziarnie szkodników oznacza zawsze straty. Aby ich uniknąć, należy prowadzić częste kontrole ziarna na obecność szkodników i elimi­nować wszelkie drogi zakażeń. Jeżeli jednak szkodniki wystąpią w zmagazynowanym ziarnie, należy je jak najwcześniej zlikwidować, aby zminimalizować straty.

Zwalczanie szkodników nie jest łatwe. Po stwierdzeniu ich obecności w zmagazy­nowanym ziarnie należy ocenić poziom zagrożenia i oszacować opłacalność przepro­wadzenia zabiegu.

Istnieje wiele metod zwalczania szkodników magazynowych – od najprostszych mechanicznych, poprzez biologiczne, fizyczne do chemicznych. Obecnie dużo mówi się o tzw. metodzie integrowanej, która łączy w sobie wszystkie metody zwalczania, co ma gwarantować zwiększoną skuteczność owadobójczą przy ograniczeniu nakładów finansowych i zmniejszeniu szkodliwości dla środowiska.

Nadal jednak najskuteczniejszą i najczęściej stosowaną metodą zwalczania szkodni­ków magazynowych jest metoda chemiczna, polegająca na poddaniu zmagazynowane­go ziarna i pomieszczeń magazynowych działaniu insektycydów kontaktowych (Tabela 1). Zabieg taki można wykonać we własnym zakresie lub zlecić wyspecjalizowanej ekipie DDD, która uprawniona jest do wykonywania także zabiegów gazowania (Tabela 2).

Do zwalczania szkodników w magazynach zbożowych wolno używać tylko zareje­strowane i dopuszczone do stosowania przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi środki ochrony roślin i tylko zgodnie z etykietą – instrukcją stosowania (wykaz środków oraz treść etykiet można znaleźć pod adresem internetowym: www.minrol.gov.pl).