Wiadomość

Kierunki hodowli rzepaku ozimego


Rośliny oleiste są drugim, po zbożach, najważniejszym źródłem energii zawartej w pokarmach spożywanych przez człowieka oraz w paszy wykorzystywanej dla zwierząt hodowlanych. Są również cennym źródłem surowca dla wielu produktów przemysłowych. Szczególnie ważną rośliną strefy klimatu umiarkowanego jest rzepak, którego światowa produkcja od 1981 r. potroiła się, a w krajach Unii Europejskiej wzrosła 4,5-krotnie. W tym samym czasie produkcja nasion soi podwoiła się, a słonecznika wzrosła o 33%. W Europie rzepak jest uprawiany na powierzchni ponad 3 min ha, co stanowi ponad 60% całkowitej powierzchni zajmowanej przez rośliny oleiste. W światowej produkcji nasion roślin oleistych rzepak zajmuje drugie miejsce po soi (rys. 1). W Polsce rzepak ozimy zajmuje 97% powierzchni przeznaczonej pod uprawę roślin oleistych. W ostatnich latach powierzchnia uprawy rzepaku wynosiła średnio około 450 tyś. ha (rys. 2).

Główną przyczyną tak dużego sukcesu rzepaku w świecie stało się genetyczne ulepszenie jakości oleju i śruty, a w wyniku tego wprowadzenie do uprawy odmian podwójnie ulepszonych. Odmiany te pozbawione kwasu erukowego w oleju oraz o obniżonej zawartości związków antyżywieniowych - glukozynolanów w śrucie, stanowią obecnie jedno z głównych źródeł olejów roślinnych, jak również paszy białkowej dla zwierząt.

Nasiona rzepaku zależnie od odmiany zawierają od 43 do 49% oleju i ponad 20% białka pastewnego. Olej z nasion odmian podwójnie ulepszonych jest uznawany za najzdrowszy olej roślinny dla żywienia człowieka, ze względu na wysoką zawartość niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, linolowego i linolenowego, oraz ich właściwy stosunek ilościowy (2:1). Śruta rzepakowa lub wytłoki pozostające po ekstrakcji bądź wytłoczeniu oleju są wartościową paszą białkową charakteryzującą się korzystnym składem aminokwasów i stanowią ważne uzupełnienie deficytu pasz białkowych w Polsce i pozostałych krajach UE.

Rozwój uprawy rzepaku w UE jest stymulowany przez deficyt białka pastewnego oraz możliwości wykorzystania oleju rzepakowego na cele spożywcze i niespożywcze, jak oleje, smary, olej napędowy i inne produkty ekologiczne, a śruty rzepakowej do produkcji różnych materiałów łatwo ulegających rozkładowi biologicznemu.

Zwiększenie rynku dla nasion rzepaku zależy od dalszych modyfikacji jakościowych oleju i śruty, które pozwolą na rozszerzenie możliwości wykorzystania oleju i białka na cele spożywcze, paszowe, techniczne, jako źródło energii odnawialnej. W przyszłości rynek artykułów spożywczych również będzie wymagał produktów o pozytywnym wpływie na życie i zdrowie człowieka.

Zainteresowanie rzepakiem w świecie jest szczególnie związane z możliwościami wykorzystania oleju rzepakowego jako paliwa napędowego, co jest podyktowane bardzo szybkim rozwojem transportu drogowego, który coraz mocniej zatruwa środowisko naturalne poprzez emisję dużej ilości CCI, związków siarki i metali ciężkich.

Jednak należy zauważyć, że w Polsce w ostatnich latach powierzchnia uprawy rzepaku nie wzrasta, a nawet spadła w stosunku do najlepszych lat ostatniej dekady ubiegłego wieku (rys. 2), podczas gdy w krajach takich, jak Francja, Niemcy, Wielka Brytania, a także Czechy, powierzchnia uprawy w ciągu ostatnich dziesięciu lat uległa zwielokrotnieniu, głównie ze względu na rozwój produkcji biopaliw na bazie oleju rzepakowego. Brak uregulowań prawnych i warunków ekonomicznych, które pozwoliłyby na dynamiczny rozwój tego sektora na polskim rynku, hamuje wzrost uprawy rzepaku w Polsce, mimo że istnieją przyrodnicze możliwości zwiększenia powierzchni uprawy tej rośliny.

Uprawa rzepaku na cele niespożywcze może oddziaływać na wiele sektorów w całej gospodarce państwa i na taką produkcję w UE kładzie się szczególny nacisk.

Wartość rzepaku na cele spożywcze, paszowe i niespożywcze (biopaliwa, biokomponenty) może być w dalszym ciągu ulepszana poprzez zwiększenie zawartości oleju i białka, zmianę składu kwasów tłuszczowych i redukcję związków pogarszających jakość śruty (glukozynolanów, włókna).

Ulepszanie produktywności rzepaku jest możliwe poprzez:
• hodowlę odmian mieszańcowych,
• wprowadzanie odporności na choroby, szkodniki, suszę, mróz,
• zmianę fenotypu roślin w celu redukcji podatności na wylęganie i osypywanie.


Odmiany


Zadaniem hodowli jest doskonalenie jakości i plenności odmian, tak aby pozyskany z nich surowiec (nasiona) znalazł odpowiedni rynek zbytu.

Obecnie w doborze znajdują się 42 odmiany rzepaku ozimego polskie i zagraniczne:

A. Odmiany populacyjne (ustalone): Amor, Batory, Bazyl, Bermuda, Bosman, Bristol, Cabriolet, Californium, Capio, Carina, Carousel, Cazek, Contact, Dante, Digger, Diplomat, Gara, Libomir, Liclassic, Lirajet, Lisek, Livius, Kana, Marita, Olpop, Spencer, Rafaela, Rasmus, Romana, SiMa, Yiking, Wotan;

B. Odmiany mieszańcowe złożone: Kaszub, Lubusz, Mazur, Pomorzanin;

C. Odmiany mieszańcowe (zrestorowane) F₁: Baldur, Buffalo, Kasimir, Kronos, Extrem, Titan.

Ponadto istnieje możliwość wyboru odmian rzepaku jarego, są to:

A. Odmiany populacyjne (ustalone): Bolero, Licosmos, Star, Sponsor, Heros, Hunter, Huzar, Mozart, SWLandmark, Trend,

B. Odmiany mieszańcowe złożone: Margo, Jura.

Wszystkie te odmiany są podwójnie ulepszone i spełniają obowiązujące normy odnośnie zawartości kwasu erukowego i glukozynolanów, pod warunkiem, że do siewu użyto nasion kwalifikowanych i wysiano je na polach słabo zachwaszczonych samosiewami uprawianych w przeszłości odmian rzepaku oraz różnych chwastów krzyżowych. Materiał siewny kwalifikowany jest bowiem jednym z najważniejszych, a zarazem najtańszych środków produkcji współdecydujących o wysokości plonu i jakości nasion rzepaku ozimego jako surowca dla przemysłu tłuszczowego lub produkcji biopaliwa oraz dla przemysłu paszowego.
Tylko coroczna odnowa materiału siewnego rzepaku do siewu plantacji produkcyjnych gwarantuje uzyskanie dobrej jakości surowca przemysłowego.

Szczególnie duże straty plonu, gdy nie używa się oryginalnego materiału siewnego występują w przypadku odmian mieszańcowych. Zwiększona produktywność mieszańcowych odmian rzepaku występuje tylko w pierwszym pokoleniu F1, podczas gdy w następnym pokoleniu występuje znaczne pogorszenie plonowania oraz jakości nasion.

Jako materiał siewny kwalifikowany rzepaku ozimego odmian populacyjnych mogą być wykorzystywane jedynie nasiona pierwszego stopnia rozmnożenia (K₁), a w przypadku odmian mieszańcowych zrestorowanych tylko pierwsze pokolenie mieszańcowe F₁. W odniesieniu do odmian mieszańcowych złożonych, do siewu stosować należy tylko nasiona handlowe, przygotowane ściśle według proporcji podanej w strukturze mieszańca. Materiał polskich odmian mieszańcowych złożonych (Mazur, Kaszub, Lubusz i Pomorzanin) składa się w 70% z nasion męskosterylnego mieszańca pokolenia F₁, którego rośliny nie produkują pyłku, oraz 30% nasion dwóch męsko-płodnych odmian Kana i Marita. Taki udział roślin pylących zapewnia ilość pyłku niezbędną do dobrego zapylenia roślin mieszańcowych przy pomocy pszczół i nie „rozcieńcza" efektu heterozji mieszańca złożonego.

Mimo, że obecna norma odnośnie jakości nasion kwalifikowanych K₁ dla odmian populacyjnych oraz F₁ dla odmian mieszańcowych zrestorowanych i złożonych nie określa wymagań co do zawartości kwasu erukowego i glukozynolanów (dotąd nasiona siewne nie mogły zawierać więcej niż 1% kwasu erukowego i 15 μM glukozynolanów/g nasion), to w dalszym ciągu należy przestrzegać tej zasady, aby uzyskać surowiec o jakości wymaganej przez przemysł tłuszczowy. Zawartość ta w nasionach przemysłowych ulega znacznemu zwiększeniu, a w przypadku kwasu erukowego co najmniej podwojeniu. Im gorsze użyje się nasiona do siewu, tym szybciej będzie postępował proces wzrostu zawartości kwasu erukowego i glukozynolanów.

Ponadto nasiona kwalifikowane muszą charakteryzować się zdolnością kiełkowania nie mniejszą niż 85%, nasion czystych musi być nie mniej niż 98%. Dopuszcza się tylko niewielkie zanieczyszczenia nasionami innych roślin w ilości około 0,3% wagi próby, w tym na 1 kg nasion maksymalnie: 100 nasion rzodkwi świrzepy i gorczycy polnej, 50 nasion przytuli czepnej i 50 nasion szczawiu polnego.

Materiał siewny powinien być także wolny od organizmów szkodliwych. Dopuszcza się obecność sklerocjów, lub ich fragmentów, maksymalnie 100 szt. w próbie 1 kg nasion. Takiej jakości i czystości nie osiąga się w nasionach konsumpcyjnych, a więc plantacja zasiana nasionami niekwalifikowanymi od początku skazana jest na gorsze wyniki.

Przestrzeganie zasad wyboru odmian o dobrej jakości oraz siewu nasionami kwalifikowanymi jest bardzo ważne ze względu na fakt, że po przystąpieniu Polski do UE na rynku mogą znaleźć się odmiany ze Wspólnotowego Katalogu Roślin Rolniczych, które dotąd nie były badane w Polsce.

Także należy zwrócić uwagę, że w Polsce podobnie jak w całej UE, obowiązuje zakaz uprawy odmian rzepaku genetycznie zmodyfikowanych (GMO).

Ponadto na cele przemysłowe, na przykład do produkcji biopaliwa, wymagany jest surowiec taki sam jak do produkcji oleju na cele konsumpcyjne, a więc pochodzący z uprawy odmian podwójnie ulepszonych. Uprawa rzepaku na cele techniczne opłaci się tylko przy intensywnej uprawie zapewniającej wysokie plony.

Odmiany znajdujące się w Polskim Katalogu Odmian charakteryzują się bardzo wysokim potencjałem plonotwórczym, co wykazują badania COBO-RU. W optymalnych warunkach uprawy najlepsze odmiany wydają plon ponad 40 q/ha. Jednak średnio w kraju osiąga się zaledwie połowę tej wartości. Wielkość i jakość plonu poszczególnych odmian zależy bowiem nie tylko od ich wartości genetycznej, ale także od poprawnej technologii uprawy.

Podsumowanie

• Rzepak ozimy jest ważną rośliną uprawną strefy klimatu umiarkowanego.
  
• Olej uzyskiwany z nasion rzepaku znajduje coraz szersze zastosowanie nie tylko dla celów spożywczych, ale również w przemyśle chemicznym i do produkcji biopaliwa, a śruta poekstrakcyjna lub wytłoki są ważnym źródłem białka pastewnego, co może spowodować zwiększony popyt na nasiona tej rośliny.
  
• Ze względu na przerób rzepaku na różne cele i wzrost jego znaczenia gospodarczego, wymagane są odmiany o zróżnicowanych cechach jakościowych.

Pełny tekst opracowania (plik do pobrania) zawiera 2 rysunki:

Rys. 1. Światowa produkcja nasion roślin oleistych

Rys. 2. Powierzchnia uprawy rzepaku w Polsce w tyś. ha (w latach 1989-2003)

Polskie rzepaki ze Strzelec

Hodowla Roślin Strzelce jest dobrze przygotowana na spodziewany w najbliższych latach znaczny wzrost areału uprawy rzepaku w Polsce. Trzy lata temu, czyli w momencie powstawania spółki, uznaliśmy rzepak za wiodącą, obok zbóż jakościowych, roślinę dla naszej firmy. W ślad za tym dużo zainwestowaliśmy w nowe technologie w hodowli i w nasiennictwie, poszerzamy marketing i promocję naszych odmian, wychodząc z założenia, że tylko w ten sposób będziemy mogli osiągać sukcesy na rynku i uzyskiwać niezbędne środki na dalsze prace hodowlane i rozwój firmy.

Wysoko plonują i dobrze zimują

Strategia ta jest konsekwentnie realizowana i przynosi wymierne rezultaty. Na nadchodzący sezon siewów 2004 r. strzelecka spółka zaoferuje do szerokiej już uprawy m.in. pięć zarejestrowanych w ostatnich latach nowych odmian rzepaku, które dobrze zdały egzamin w czasie ostatniej bardzo mroźnej zimy 2002/2003. Chodzi tu o pierwsze polskie mieszańce złożone rzepaku ozimego: Kaszub, Mazur, Lubusz i Pomorzanin oraz nową odmianę populacyjną - Bosman. Ponadto w br. zostały zarejestrowane dwie kolejne nasze odmiany: populacyjnego rzepaku ozimego Bojan oraz rzepaku jarego - Huzar.

Wprowadzenie tych odmian na rynek jest efektem prac hodowlanych realizowanych w dwóch oddziałach spółki: w Małyszynie pod kierunkiem dr Henryka Cichego i w Borowie pod kierunkiem dr Henryka Wosia. Oba te ośrodki hodowli rzepaku od lat ściśle współpracują z Zakładem Roślin Oleistych IHAR w Poznaniu, kierowanym obecnie przez doc. Iwonę Bartkowiak-Brodę, a poprzednio przez prof. Jana Krzymańskiego.

Te nowe odmiany bardzo istotnie poszerzają i wzbogacają rzepakową ofertę nasienną strzeleckiej spółki, w której nadal ważną rolę odgrywa też Kana, nagrodzona Złotym Medalem Polagra 2000. Ta populacyjna, zarejestrowana w 1997 r. odmiana charakteryzuje się zadawalającym plonem oraz dobrą zimotrwałością, czego po raz kolejny dowiodła w ostatnich sezonach uprawy. Z tych powodów Kana cieszy się dużą popularnością m.in. na wschodzie kraju, gdzie warunki zimowania rzepaków są bardzo trudne i gdzie wiele odmian często wymarza. Należy tu dodać, że Kana i inna odmiana - Marita są komponentami zapylającymi wspomnianych mieszańców złożonych rzepaku.

Nasze nowe odmiany rzepaku, zarówno mieszańcowe, jak i populacyjne, wyróżniają się wysoką plennością, wczesnością kwitnienia, zwiększoną odpornością na niektóre choroby grzybowe, zwłaszcza czerń krzyżowych, oraz dużą zawartością tłuszczu i białka, a niską - glukozynolanów i włókna. Z tej grupy najwcześniejszy jest Lubusz, a nieco późniejszy Pomorzanin. W związku z tym Lubusz może być uprawiany na słabszych glebach, z reguły dość ubogich w wodę, gdyż dzięki swej wczesności potrafi stosunkowo najefektywniej wykorzystać nagromadzone zimą zapasy wilgoci.

W doświadczeniach COBORU w ostatnich latach mieszańce złożone rzepaku z naszej spółki plonowały o blisko 10% powyżej wzorca, który jest tworzony z wybranych odmian krajowych i zagranicznych.

Swoje walory, udowodnione w badaniach rejestracyjnych, strzeleckie odmiany potwierdzają już w normalnej praktyce rolniczej. W 2002 r. najwięcej pól produkcyjnych można było obsiać najwcześniej zarejestrowanymi mieszańcami, czyli Kaszubem (Złoty Medal Polagra Farm 2002) i Mazurem. Pozostałe odmiany wysiane zostały w ub. roku przede wszystkim na plantacjach nasiennych w celu intensywnego namnożenia materiału siewnego. Z obserwacji własnych oraz kompetentnych ocen napływających do naszej spółki wynika, że generalnie polskie odmiany rzepaku zimują znacznie lepiej niż większość odmian zachodnich.

W tym sezonie HR Strzelce posiada znaczny areał plantacji nasiennych rzepaku, które są zlokalizowane we wszystkich oddziałach spółki, położonych w różnych rejonach kraju. Gwarantuje to przygotowanie takiej ilości kwalifikowanego materiału siewnego, która pozwoli w pełni zaspokoić zwiększone zapotrzebowanie zakładów tłuszczowych, firm nasiennych i plantatorów tej rośliny.

Najnowsza technologia zaprawiania nasion

Możemy zapewnić naszych klientów, że nasiona rzepaku zostaną przygotowane do sprzedaży według najlepszych standardów europejskich i światowych. Dzięki zainwestowaniu znacznych środków w zaplecze techniczne, rozwinęliśmy w Strzelcach, na potrzeby całej spółki, pełną technologię zaprawiania nasion odmian złożonych rzepaku. Nasiona są zaprawiane (na porcjowych zaprawiarkach austriackich firmy Heid), otoczkowane i konfekcjonowane według przodujących zachodnich technologii i przy użyciu najlepszych zapraw, jak Cruiser firmy Syngenta czy Chinook firmy Bayer CropScience.

Użycie tych bardzo skutecznych zapraw nasiennych zabezpiecza rzepak przed chorobami i szkodnikami przez długi okres wschodów i jesiennej wegetacji. Taka ochrona jednak kosztuje. Dlatego, jeśli pojawi się zapotrzebowanie na tańsze zaprawy, to również będziemy realizować takie zamówienia.

Precyzyjnie wymieszane, zaprawione i zapakowane do 10-kilogramowych firmowych worków nasiona naszych odmian rzepaku będą do nabycia w Zakładzie Głównym w Strzelcach i Oddziałach Spółki w Borowie, Kończewicach i Małyszynie oraz u renomowanych dystrybutorów, w firmach nasiennych i zakładach przemysłu tłuszczowego. Do każdej partii nasion będziemy się starali dołączać informacje o zalecanej przez naukę i hodowców technologii produkcji, gdyż tylko na tej drodze możliwe jest efektywne wykorzystanie wysokiego potencjału genetycznego nowych odmian rzepaku i tym samym - uzyskanie satysfakcjonujących wyników produkcyjnych i ekonomicznych z ich uprawy.

Będą rzepaki zrestorowane

Jeśli chodzi o zamierzenia naszej hodowli, to po wprowadzeniu odmian mieszańcowych złożonych, przychodzi czas na nowy etap, czyli mieszańce zrestorowane. Są one szansą na dalsze podniesienie plonów oraz zwiększenie odporności roślin na choroby i niekorzystne warunki zimowania. We wstępnych doświadczeniach mamy dobrze rokujące kreacje mieszańców zrestorowanych. Jeśli potwierdzą one swe walory w COBORU, to za 2-3 lata możliwa byłaby ich rejestracja i wprowadzenie na rynek. Uważamy, że przy obecnych trendach w uprawie rzepaku, mieszańce zrestorowane będą miały dużo większe możliwości uprawy.

Mamy też nadzieję, że w przyszłości uda się nam wyhodować rzepak pośredni między formami żółto- i czarnonasiennymi. Może to będzie tzw. rzepak trzyzerowy, którego nasiona zawierałyby jeszcze mniej włókna i polifenoli, a jakość śruty byłaby porównywalna ze śrutą sojową. Prace nad takimi odmianami jeszcze potrwają, ale mamy już pierwsze kreacje takich mieszańców.

Serdecznie zapraszamy polskich rolników do zakupu naszych odmian rzepaków.

Pliki do pobrania

• I. Bartkowiak-Broda.pdf [159.53 kB] Kierunki hodowli rzepaku ozimego
• W. Błaszczak, Z. Nita.pdf [104.72 kB] Polskie rzepaki ze Strzelec