Krajowy rynek rzepaku w sezonie 2003/04 na tle rynku światowego

Odbudowa światowej produkcji rzepaku

Po trzech latach spadku, w sezonie 2003/04 światowe zbiory rzepaku wzrosną, według szacunku przeprowadzonego w październiku przez Oil World, do 36,5 mln ton, tj. o 12% w porównaniu z sezonem poprzednim. Mimo wzrostu, w dalszym ciągu będą o 14% niższe niż w sezonie 1999/2000, w którym zbiory osiągnęły rekordowy poziom 42,6 mln ton. Największy wzrost produkcji rzepaku nastąpił w Kanadzie – o 2,2 mln ton. Zwiększenie produkcji miało miejsce też w Indiach – o 1,2 mln ton i Chinach – o 0,9 mln ton, a wiosną 2004 roku oczekiwane jest w Australii – o 0,6 mln ton. Zbiory rzepaku w krajach UE są niewiele niższe od ubiegłorocznych, choć początkowe prognozy zakładały znaczący ich wzrost.

Największy spadek zbiorów, spowodowany niekorzystnymi warunkami pogodowymi (zimowymi mrozami i wiosenno-letnią suszą), nastąpił w krajach Europy Centralnej, w tym w Czechach – o 265 tys. ton, na Słowacji – o 204 tys. ton, w Polsce – o 199 tys. ton i na Węgrzech – o 106 tys. ton. Produkcję rzepaku w całej Europie Centralnej oszacowano tylko na 1,35 mln ton wobec 2,20 mln ton w sezonie poprzednim. Obszar, z którego zebrano rzepak wyniósł ok. 830 tys. ha i był o 250 tys. ha mniejszy niż rok temu. Przeciętne plony obniżyły się do 1,62 t/ha wobec 2,05 t/ha w roku poprzednim. Region Europy Centralnej, który w ubiegłych sezonach był eksporterem rzepaku, w bieżącym sezonie stanie się importerem netto tego surowca. W sezonie 2003/04 (czerwiec-lipiec) eksport rzepaku z Europy Centralnej szacowany jest jedynie na 107 tys. ton wobec 474 w sezonie 2002/03 i 909 tys. ton w sezonie 2001/02, zaś import na 180 tys. ton wobec zaledwie 14 i 52 tys. ton w dwóch poprzednich sezonach.

Tabela 1. Światowa produkcja rzepaku (w mln ton)

b) Prognoza.

W sezonie 2003/04 światowa podaż rzepaku (z uwzględnieniem zapasów początkowych) będzie o 7,6% wyższa niż w sezonie poprzednim. Równie znacząco wzrośnie także popyt na rzepak – bo o 7,4%. Z uwagi na to, iż globalne zużycie rzepaku będzie niewiele niższe od jego produkcji, nastąpi niewielka odbudowa światowych zapasów rzepaku. Na koniec sezonu wyniosą one 2,79 mln ton wobec 2,53 mln ton przed rokiem. Relacja stanu zapasów końcowych do zużycia nasion oleistych, mimo poprawy, będzie w dalszym ciągu niska.

W sezonie 2003/04, w następstwie wzrostu światowych zbiorów wszystkich podstawowych roślin oleistych, w tym soi, rzepaku i słonecznika, sytuacja popytowo–podażowa na rynku nasion oleistych poprawi się (szczególnie w drugiej połowie sezonu, przy wzroście dostaw soi z krajów Ameryki Południowej), co powinno doprowadzić do spadku ich cen. Mimo przewidywanego spadku, ceny nasion oleistych i produktów ich przerobu utrzymają się na relatywnie wysokim poziomie. Według oceny Oil World, przeciętne ceny nasion oleistych notowane w portach europejskich w sezonie 2003/04 (czerwiec-lipiec) wyniosą: soja – 225 USD/t (spadek o 14 USD/t w porównaniu z sezonem poprzednim), rzepak – 270 USD/t (spadek o 5 USD/t), słonecznik – 260 USD/t (spadek o 28 USD/t). Przeciętne ceny oleju sojowego i rzepakowego obniżą się o 6 USD/t, słonecznikowego o 32 USD/t, a oleju palmowego wzrosną o 11 USD/t. Natomiast przeciętne ceny śrut oleistych (sojowej i rzepakowej) będą odpowiednio o 14 i 9 USD/t niższe niż w sezonie poprzednim.

Niewielki spadek zbiorów rzepaku w Unii Europejskiej

UE, która nie jest dużym producentem nasion oleistych, w produkcji rzepaku i słonecznika zajmuje czołowe lokaty na świecie. W sezonie 2003/04 udział tego ugrupowania w światowej produkcji siedmiu najważniejszych gatunków nasion oleistych (soi, rzepaku, słonecznika, bawełny, arachidów, ziarna palmowego i kopry) wyniósł jedynie 4,0% (4,4% w sezonie poprzednim), zaś w produkcji rzepaku i słonecznika był znacznie wyższy i stanowił odpowiednio 26,1% i 9,5% (29,4% i 11,4%). Dało to krajom „Piętnastki” w produkcji rzepaku drugą, po Chinach, pozycję na świecie, a w produkcji słonecznika czwartą, po Rosji, Ukrainie i Argentynie. Produkcja rzepaku w UE zwiększona została z ok. 2 mln ton (UE-12) na początku lat 80 do ponad 11 mln ton (UE-15) w 1999 roku. W latach 2000-2002 zmniejszyła się do ok. 9 mln ton, m.in. w następstwie stopniowego obniżenia dopłat bezpośrednich dla oleistych i w ślad za tym pogorszenia opłacalności uprawy rzepaku względem zbóż.

Tegoroczne zbiory rzepaku w krajach „Piętnastki”, według danych nieostatecznych, wyniosły 9,53 mln ton i były niewiele (o 0,3%) niższe niż w roku poprzednim, choć wcześniejsze prognozy, z uwagi na zwiększoną powierzchnię zasiewów, zakładały znaczący ich wzrost. Jednakże ostra zima, a następnie wielomiesięczna susza zaszkodziła plantacjom rzepaku w większości krajów członkowskich Unii, z wyjątkiem położonych na północ – Danii, Finlandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii. Dlatego też największy spadek plonów i w ślad za tym zbiorów, odnotowali czołowi jego producenci – Francja i Niemcy. Zbiory rzepaku we Francji wyniosły 3,18 mln ton i były o 7,0% niższe od ubiegłorocznych, w Niemczech – 3,75 mln ton i były o 4,3% niższe. Natomiast zbiory w Wielkiej Brytanii i Danii wzrosły odpowiednio do 1,68 mln ton (wzrost o 8,4%) i 0,37 mln ton (wzrost o 68,8%).

Niższe zbiory rzepaku w Polsce

W ostatnich pięciu latach krajowe zbiory rzepaku przekraczały 1 mln ton lub były bliskie tej wielkości. W 2003 roku, z powodu niekorzystnych warunków pogodowych (ostra zima, a następnie wiosenno–letnia susza), przy dość niskim poziomie stosowanych środków plonotwórczych (nawozów mineralnych i środków ochrony roślin), nastąpiło niewielkie zmniejszenie powierzchni zbiorów i duże plonów rzepaku. W ślad za tym odnotowano znaczący spadek jego zbiorów. Tegoroczne zbiory rzepaku wyniosły, według nieostatecznych danych GUS, 753,6 tys. ton i były niższe od zbiorów ubiegłorocznych o 199,1 tys. ton (o 20,9%).

Spadek zbiorów rzepaku nastąpił we wszystkich województwach (z wyjątkiem podkarpackiego i podlaskiego). Największy, przekraczający 10 tys. ton, dotyczył województw dominujących w krajowej produkcji rzepaku:

- kujawsko–pomorskiego – o 48,5 tys. ton (o 37,5%),
- opolskiego – o 32,6 tys. ton (o 32,4%),
- wielkopolskiego – o 31,3 tys. ton (o 22,8%),
- zachodniopomorskiego – o 21,2 tys. ton (o 15,4%),
- dolnośląskiego – o 15,7 tys. ton (o 13,3%),
- lubelskiego – o 11,2 tys. ton (o 26,2%).

Powierzchnia zbiorów rzepaku (ozimego i jarego łącznie) wyniosła 426,3 tys. ha i była mniejsza od ubiegłorocznej o 12,7 tys. ha (o 2,9%). Powierzchnia zbiorów rzepaku ozimego zmalała do 345,5 tys. ha, tj. o 13,9% w porównaniu z ubiegłoroczną, zaś rzepaku jarego wzrosła do 80,8 tys. ha, tj. o 115,5%. Na skutek strat zimowych zaorano ok. 150 tys. ha rzepaku ozimego, tj. ok. 30% powierzchni zasianej. Połowę zaoranych plantacji przesiano rzepakiem jarym. Plony rzepaku (po przeliczeniu do wilgotności normatywnej 13%) oceniono na 17,7 dt/ha, tj. o 4,0 dt/ha (o 18,4%) niżej od ubiegłorocznych. Tak niskie plony, po raz ostatni wystąpiły w połowie lat 90, kiedy to w dwóch kolejnych latach zaorano ponad połowę plantacji, a plony rzepaku obniżyły się do 15,9 dt/ha w 1995 roku i 18,7 dt/ha w 1996 roku.

Według wstępnej oceny IERiGŻ, rzepak ozimy pod zbiory 2004 roku zasiano, podobnie jak pod zbiory 2003 roku, na powierzchni ok. 470–490 tys. ha. W porównaniu z tegoroczną powierzchnią koszoną, rzepak ozimy zasiano na powierzchni o 10–15% większej. Wysoki poziom cen i poprawa opłacalności produkcji rzepaku zachęcały plantatorów do zwiększenia areału uprawy rzepaku ozimego pod przyszłoroczne zbiory. W sierpniu br., tj. w okresie podejmowania decyzji produkcyjnych o zasiewach pod przyszłoroczne zbiory, relacja cen rzepak – pszenica zwiększyła się do 2,31: 1, wobec 1,95: 1 w roku poprzednim i 1,70: 1 dwa lata wstecz. Przeszkodą były jednak niekorzystne warunki pogodowe (susza) w okresie jego zasiewów. W przeciętnych warunkach pogodowych w 2004 roku areał uprawy rzepaku (ozimego i jarego łącznie) przekroczy 500 tys. ha, jego plony osiągną poziom ok. 21–22 dt/ha (średnia z ostatniego pięciolecia), a zbiory wyniosą ponad 1 mln ton.

Znaczący niedobór podaży rzepaku na rynku krajowym

Z powodu znaczącego spadku zbiorów i niskiego poziomu zapasów, przy utrzymującym się wysokim zapotrzebowaniu przemysłu tłuszczowego, w sezonie 2003/04 na krajowym rynku wystąpiła znacząca przewaga popytu na podażą rzepaku, a jego ceny wzrosły.

Na początku sezonu 2003/04 krajowe zasoby rzepaku (zapasy początkowe + produkcja) wyniosły 770 tys. ton i były o jedną piątą mniejsze niż przed rokiem. Niedobór podaży rzepaku w stosunku do zapotrzebowania rynku wewnętrznego ocenia się na ok. 200 tys. ton. W tej sytuacji eksport rzepaku w sezonie 2003/04 będzie znacząco ograniczony. Nie przekroczy on prawdopodobnie ok. 10 tys. ton, wobec 30 tys. ton w sezonie poprzednim i 292 tys. ton dwa sezony wstecz, a w drugiej połowie sezonu wystąpi import rzepaku lub zwiększony zostanie import olejów surowych. Ogólne zasoby rzepaku (zapasy początkowe, produkcja i import) w sezonie 2003/04 wyniosą 820 tys. ton i będą o ok. 15% mniejsze niż w sezonie poprzednim. Przemysł tłuszczowy przerobi na cele spożywcze ok. 750 tys. ton nasion rzepaku, tj. o 13% mniej niż przed rokiem. Produkcja surowego oleju rzepakowego wyniesie ok. 300 tys. ton, a śrut rzepakowych ok. 450 tys. ton. Przerób rzepaku na cele techniczne (produkcja biopaliwa), z uwagi na brak surowca, będzie miał, tak jak dotychczas, charakter marginalny.

Na koniec sezonu 2003/04 zapasy nasion rzepaku będą o 6 tys. ton niższe niż przed rokiem i wyniosą 10 tys. ton. Relacja stanu zapasów końcowych do zużycia krajowego pogorszy się i wyniesie 1,3%, wobec 1,7% w roku poprzednim.

Tabela 4. Bilans rzepaku w latach gospodarczych (w tys. ton)

a) Prognoza

Wzrost cen rzepaku

Po tegorocznych zbiorach przewaga popytu nad podażą na rynku rzepaku spowodowała znaczący wzrost jego cen. W III kwartale 2003 roku przeciętna krajowa cena skupu rzepaku przemysłowego wzrosła do 1016 zł/t, tj. o 19% w porównaniu z III kwartałem 2002 roku. Ceny rzepaku standaryzowanego (oczyszczonego, o wilgotności nasion nie przekraczającej 7%) najczęściej wahały się od 1030–1050 zł/t, wobec 870–890 zł/t w analogicznym okresie poprzednim. W tym czasie cena skupu pszenicy (bez dopłaty) wyniosła 440 zł/t i była tylko o 0,4% wyższa niż przed rokiem. Wyższy wzrost ceny skupu rzepaku niż pszenicy oznacza względną poprawę opłacalności jego produkcji.

W III kwartale 2003 roku przeciętna cena skupu rzepaku, przeliczona wg oficjalnego kursu walut NBP, wyniosła 260 USD/t i była o 16 USD/t niższa od ceny rzepaku na rynku europejskim (cif., Hamburg). W III kwartale poprzedniego roku rzepak na rynku krajowym kosztował 207 USD/t i był tańszy od rzepaku na rynku europejskim o 33 USD/t. W kolejnym sezonie – 2004/05, w następstwie przewidywanego wzrostu krajowych zbiorów rzepaku, relacja popyt – podaż na krajowym rynku tego surowca będzie bardziej zrównoważona. Ceny rzepaku nie będą jednak znacząco odbiegać od wysokich cen tegorocznych. Przewiduje się bowiem wzrost chłonności krajowego rynku na rzepak, gdyż rozpocznie się na większą skalę jego przerób na cele techniczne (produkcja biopaliw). Ponadto po integracji z UE na poziom cen rzepaku na rynku krajowym oddziaływać będą w większym, niż dotychczas, stopniu ceny rynku europejskiego. Ceny te w najbliższym sezonie powinny utrzymać się na wysokim poziomie, co podyktowane jest m.in. koniecznością dalszej odbudowy niskich światowych zapasów tego surowca.

Tabela 5. Ceny skupu rzepaku i pszenicy (w zł/dt)

a) Cena bez dopłaty.
b) Prognoza własna.

Wzrost deficytu w obrotach handlowych oleistymi

W obrotach handlu zagranicznego nasionami oleistymi i produktami ich przerobu (śrutami, olejami i margarynami) utrzymuje się stale wysokie ujemne saldo. W największym stopniu saldo obrotów w sektorze oleistych obciąża przewaga importu nad eksportem dotycząca śrut oleistych (w tym głównie sojowych) i olejów roślinnych, w mniejszym stopniu nasion oleistych, zaś saldo obrotów margarynami jest od 1997 roku dodatnie. Poprawę salda obrotów w handlu oleistymi Polska uzyskuje w latach wysokiego eksportu rzepaku.

W 2003 roku gorsze będą wyniki handlu zagranicznego w sektorze oleistych. Wzrośnie bowiem import nasion oleistych i olejów roślinnych, zaś eksport rzepaku i produktów jego przerobu obniży się. Wydatki na import surowców i produktów oleistych wzrosną prawdopodobnie do ok. 540 mln USD, tj. o 11% w porównaniu z 2002 rokiem, a wpływy z ich eksportu zmniejszą się do ok. 43 mln USD, tj. o 10%. W 2003 roku deficyt w obrotach oleistymi zwiększy się o ponad 50 mln USD w porównaniu z rokiem poprzednim i wyniesie ok. 500 mln USD. Dalsze pogłębienie deficytu w obrotach oleistymi przewidywane jest w I półroczu 2004 roku.

Tabela 6. Handel zagraniczny nasionami oleistymi i produktami ich przerobu (w tys. ton)

a) Prognoza

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych CIHZ.

Niższa produkcja tłuszczów roślinnych

W 2003 roku produkcja tłuszczów roślinnych konsumpcyjnych przejściowo obniży się do ok. 660 tys. ton, tj. o 7% w porównaniu z rokiem poprzednim, w tym produkcja margaryn obniży się do ok. 340 tys. ton, tj. o 8%. W 2004 roku przewiduje się ponowny, niewielki wzrost produkcji głównych wyrobów przemysłu tłuszczowego. W I półroczu 2003 roku sytuacja finansowa przemysłu tłuszczowego była lepsza niż przed rokiem. Przemysł tłuszczowy generował zyski, lecz w dalszym ciągu miał bardzo niską płynność finansową. W skali całego 2003 roku nie przewiduje się istotnej poprawy stanu finansowego przemysłu tłuszczowego w porównaniu z rokiem poprzednim.

Wzrost cen tłuszczów roślinnych

W 2003 roku, podobnie jak w roku poprzednim, ceny detaliczne tłuszczów roślinnych systematycznie wzrastają. Drugi rok z rzędu, szybciej drożeją oleje roślinne niż margaryny. W relacji rok do roku, jak i grudzień do grudnia, wzrost cen tłuszczów roślinnych znacząco przekroczy stopę inflacji, w tym wzrost cen żywności i napojów bezalkoholowych. Tłuszcze roślinne podrożeją względem tłuszczów zwierzęcych, których ceny – z uwagi na wysoką ich produkcję i podaż – będą niższe niż przed rokiem. Przewidywany w 2004 roku wzrost cen tłuszczów zwierzęcych będzie sprzyjał dalszym podwyżkom cen tłuszczów roślinnych.

Niewielkie zmiany w spożyciu tłuszczów roślinnych

W 2003 roku, z powodu relatywnego podrożenia tłuszczów roślinnych względem zwierzęcych, ich spożycie, według bilansów, będzie o 1–2% niższe niż w roku poprzednim i wyniesie 19,1–19,3 kg w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Nie przewiduje się istotnych zmian w spożyciu tłuszczów roślinnych w 2004 roku. W latach 2003–2004 przetwórstwo wtórne może zagospodarować ok. 40% krajowej podaży tłuszczów roślinnych, wobec 37% w 2002 roku i 32% w 2001 roku.

Tabela 7. Wskaźniki cen detalicznych (rok poprzedni = 100)

Źródło: dane GUS.

Perspektywy produkcji rzepaku w Polsce

Przed polskimi producentami rzepaku rysują się pomyślne perspektywy. W ostatnich latach, w następstwie spadku zbiorów, zredukowane zostały światowe zapasy rzepaku, co doprowadziło do znacznego wzrostu jego cen, także na rynku europejskim. Przez najbliższe 2-3 lata, z uwagi na konieczność odbudowy zapasów, ceny rzepaku powinny utrzymać się na wysokim poziomie, co dla Polski, będącej zwykle eksporterem rzepaku, jest bardzo obiecującą prognozą. Znaczącej poprawy opłacalności uprawy rzepaku plantatorzy mogą też oczekiwać w momencie akcesji do Unii Europejskiej. Wprowadzenie dopłat bezpośrednich do produkcji rzepaku, która jest dotowana w Unii, może nawet 2-krotnie zwiększyć dochodowość tej uprawy w Polsce i istotnie poprawić jej opłacalność w relacji do pszenicy.

Spożycie tłuszczów roślinnych w kg na 1 mieszkańca (wg danych bilansowych)

Ponadto całkowicie nowe możliwości otwiera dla rzepaku przewidywany rozwój w naszym kraju produkcji biopaliw. Długo trwające prace legislacyjne dotyczące ustawy „biopaliwowej” zostały zakończone; 17 listopada ustawę podpisał prezydent. Wszystko więc wskazuje na to, iż w najbliższych latach uprawa rzepaku będzie jedną z najatrakcyjniejszych gałęzi krajowego rolnictwa. Zdaniem specjalistów do uprawy rzepaku w Polsce nadaje się ok. 1 mln ha gruntów. Przewiduje się, że w latach 2004-2006 areał uprawy rzepaku osiągnie poziom 500-600 tys. ha. Wzrosną też zapewne jego plony, średnio do 2,2-2,3 t/ha. W tej sytuacji produkcja rzepaku w Polsce zwiększy się do 1,1-1,4 mln ton.

Wysoka produkcja rzepaku nie stwarza problemów z jego sprzedażą. Utrzyma się bowiem wysoki popyt krajowego przemysłu tłuszczowego na rzepak, z uwagi na wysokie i dalej rosnące (chociaż coraz wolniej) spożycie tłuszczów roślinnych, a także oczekiwany po integracji, większy rozwój ich eksportu (głównie margaryn). Zapotrzebowanie rynku wewnętrznego na rzepak będzie także wzrastać, w związku z przewidywanym systematycznym rozwojem sektora biopaliw oraz wzrostem zużycia śruty rzepakowej – ze względu na wprowadzony 1 listopada br. zakaz karmienia zwierząt gospodarskich mączkami pochodzenia zwierzęcego, co zmusza producentów pasz i hodowców do stosowania w paszach białkowych komponentów roślinnych. Ponadto, w związku z rosnącym światowym popytem i spożyciem olejów i śrut oleistych, można sądzić, że koniunktura dla eksportu rzepaku będzie się kształtować korzystnie w nadchodzących latach. Polska, dysponując ewentualnymi nadwyżkami, może ponownie zostać znaczącym eksporterem tego surowca.

Źródło: Biuletyn Informacyjny ARR Nr 12 (150) Grudzień 2003