Polski handel zagraniczny zbożami

Tendencje w produkcji i zużyciu zbóż na świecie

Na świecie uprawa zbóż zajmuje prawie połowę gruntów ornych, a w Polsce prawie 70%. Są one także głównym źródłem energii konsumpcyjnej (około 52%). W latach 1960–1970 zbiory pszenicy zwiększały się o ponad 3,2% średnio rocznie, a w latach 1966–1980 o prawie 4%. Wynikało to głównie z wprowadzenia bardziej plennych odmian, postępu agrotechniki, zwiększania powierzchni zasiewów oraz nawożenia. 
 
W latach 1981–2000 tempo to uległo zwolnieniu do około 2,0% średnio rocznie, a w drugiej połowie tego okresu przeciętny roczny wzrost wynosił tylko 0,2%. Zbiory kukurydzy zwiększały się w latach 1961–1980 o 2,7% średnio w roku, w latach 1981–1990 tylko o 1,5% rocznie, ale w latach 1991–2000 średnioroczny wzrost zbiorów ponownie osiągnął 2,6%. Zbiory jęczmienia do 1976 roku zwiększały się średnio w roku o 3,2%. 
 
W następnym dziesięcioleciu ustabilizowały się na poziomie około 170 mln ton, a od roku 1987 charakteryzują się tendencją spadkową (–1,3% średnio w roku). Zbiory żyta i owsa w latach 1960–2000 wykazywały tendencję spadkową. Ogółem jednak w tych latach wzrost zbiorów pszenicy i kukurydzy był większy niż zmniejszanie się zbiorów żyta i owsa, co powodowało wzrostową tendencję w zbiorach zbóż ogółem. Zwiększały się one o 2,8% rocznie w latach 1961–1970, o 3,1% w latach 1971–1980, o 2,2% w latach 1981–1990 i o 1,1% w latach 1991–2001. Podobne prawidłowości występują w zakresie ich zużycia. W ramach wzrostowej tendencji występują znaczne wahania, powodujące zmiany w poziomie konsumpcji, zapasach, skali obrotów międzynarodowych i cenach. Różnice w poziomie produkcji i podaży oraz popytu w poszczególnych regionach powodują rozwój handlu międzynarodowego. 
 
W ostatnich latach obrotom międzynarodowym podlega około 260–280 mln ton zbóż, w tym 120–130 mln ton pszenicy i 100–120 mln ton zbóż paszowych. Stanowi to tylko 15–16% produkcji zbóż. Udział ten utrzymuje się od wielu lat.
 
Krajowe zapotrzebowanie na zboża Poziom i struktura pogłowia zwierząt oraz jej zmiany, skala przetwórstwa przemysłowego, tendencje w zakresie spożycia przetworów zbożowych, siew, skala strat w produkcji, przechowalnictwie i przetwórstwie to główne czynniki kształtujące krajowy popyt na zboża. Ponad 60% zbóż przeznaczanych jest na pasze. Zmiany w produkcji zwierzęcej, jej skali i technologii, a zwłaszcza w produkcji mięsa wieprzowego i wołowego, jak również intensyfikacja produkcji mleka w części gospodarstw o większej koncentracji krów powodować będą wzrost zużycia zbóż na cele paszowe. Będzie to dotyczyło zwłaszcza pasz dla trzody i drobiu. Cykliczne wahania w produkcji trzody chlewnej wpływać będą z kolei na zmiany zapotrzebowania na zboża.
 
Polski handel zagraniczny zbożem i jego produktami w latach 1992–2002 Przedmiotem obrotu handlu zagranicznego w sektorze zbożowym są: ziarno zbóż, produkty ich pierwotnego przetwórstwa (np. mąka, kasze, grysiki, słód, skrobie zbożowe, gluten pszenny, otręby) oraz produkty wysoko przetworzone (np. ciasto makaronowe, spaghetti, makaron, chleb, bułki, pieczywo cukiernicze, ciasta i ciastka, inne wyroby piekarskie). Udział ziarna zbóż i produktów ich przetwórstwa w handlu zagranicznym Polski jest bardzo zróżnicowany.
 
Ziarno zbóż i produkty jego przetwórstwa stanowią ważną pozycję w handlu zagranicznym Polski artykułami rolno-spożywczymi. Ich udział w eksporcie tej grupy towarowej w ostatnich latach wynosił przeciętnie 4,5%, natomiast w imporcie przeciętnie 11,5%. Import ziarna zbóż stanowi natomiast ważną pozycję w przywozie do kraju surowców rolniczych (przeciętnie 24%). W handlu zagranicznym ziarnem zbóż i produktami pierwotnego jego przetwórstwa Polska była i jest importerem netto. W latach 1992–2001 ujemne saldo w handlu tymi produktami wahało się od 19 mln USD w 1992 roku do ponad 700 mln USD w 1996 roku.
 
Obroty handlowe ziarnem zbóż 
 
Do 1989 roku Polska występowała na światowym rynku zbóż przede wszystkim jako importer. W pierwszej połowie lat 70. nasz import zbóż stanowił ponad 17% krajowej produkcji, a pod koniec tej dekady był prawie dwukrotnie wyższy. W latach 80. systematycznie malał, jednakże w dalszym ciągu znaczna część krajowego zapotrzebowania pokrywana była ziarnem pochodzącym ze źródeł zagranicznych. 
 
W latach 1986/87–1989/90 sprowadzano rocznie około 3,2 mln ton zbóż. Dobre wyniki w produkcji zbożowej oraz zmiany regulacji w handlu zagranicznym, w tym szczególnie kurs wymiany złotego w stosunku do walut zachodnich, spowodowały, że w latach 1991–1992 bilans obrotu zbożami i produktami ich przemiału był zrównoważony. Zmiany sytuacji popytowo-podażowej w latach 1993–1996 oraz polityka państwa w kierunku utrzymania wysokich cen zbóż na rynku krajowym spowodowały znaczne zwiększenie importu. W latach 1993–1996 Polska sprowadzała średnio około 2,3 mln ton zbóż rocznie. 
 
W okresie tym charakterystyczna była także duża zmienność skali importu (od 0,5 mln ton w 1994 do 3,6 mln ton w 1996 roku). Od roku 1997 import ziarna zbóż kształtuje się w wysokości 1,2 mln ton średniorocznie. Ogółem w ostatnich latach zaznacza się tendencja spadkowa tego importu. Analiza możliwości zwiększenia produkcji zbóż w kraju i zapotrzebowania na pasze oraz konsumpcję wskazuje, że w średniookresowej perspektywie Polska pozostanie importerem netto ziarna.
 
Jak wynika z danych tabeli 3, w latach 1992–2002 w imporcie ziarna dominowała pszenica i mieszanka żyta z pszenicą (około 40%). Ze zbóż pastewnych importowany był głównie jęczmień i kukurydza (40–45%). Początkowo głównymi dostawcami zbóż na polski rynek były kraje Unii Europejskiej oraz Ameryki Północnej. W ostatnim okresie do tej grupy dołączyły również kraje CEFTA, a także byłego ZSRR. Eksport ziarna zbóż stanowił, z wyjątkiem lat 1992 i 2002, niewielką pozycję w strukturze handlu zagranicznego. Duże transakcje pojawiały się okazjonalnie.
 
W imporcie zbóż dominuje przywóz z krajów UE i krajów do niej kandydujących. Wejście Polski do Unii będzie oznaczało przyjęcie zasad regulacji tego rynku zgodnie z zasadami Wspólnej Polityki Rolnej. Będą także obowiązywały instrumenty polityki handlowej. Cechą charakterystyczną unijnego rynku zbóż jest silna jego ochrona za pomocą opłat celnych określanych we wspólnej taryfie celnej. Wynika to z wysokiej samowystarczalności produkcji unijnej. Z tego też powodu obecne kraje UE są eksporterem netto ziarna zbóż. Ich udział w światowym eksporcie mąki i ziarna pszenicy szacowany jest na 14–15%, a zbóż paszowych na 6–7%. Również w wielu krajach kandydujących do UE produkcja zbóż przewyższa zapotrzebowanie.
 
Ochrona zewnętrzna oraz likwidacja barier handlowych między członkami UE umożliwiają wewnętrzny obrót towarowy. O jego skali decyduje opłacalność transakcji handlowych, determinowanych głównie różnicami cen i kosztami transportu.
 
Różnice w poziomie cen między krajami Unii Europejskiej oraz w konkurencyjności sektora zbożowego zwiększają obrót towarowy zbożami oraz ich produktami. O skali transakcji świadczy wartość obrotów tą grupą towarową wewnątrz krajów UE. W 1999 roku wewnętrzna wymiana handlowa ziarnem i produktami zbożowymi wyniosła 12,1 mld euro, a w 2000 roku 12,5 mld euro. Dla porównania wartość eksportu zbóż poza kraje UE wyniosła w 1999 roku 5,2 mld euro, a w 2000 roku 6,2 mld euro, importu zaś odpowiednio 2,1 mld i 1,9 mld euro (Eurostat 2001).
 
Na początku okresu 1992–2002 ceny zbóż w Unii Europejskiej były znacznie wyższe niż w Polsce. W ostatnich latach wyrównały się, a nawet były okresy, w których ceny skupu zbóż w Polsce przewyższały unijne. Takie tendencje cenowe, przy silnej ochronie zewnętrznej, będą oznaczały presję na zwiększenie wewnętrznych obrotów handlowych między Polską a innymi krajami UE. Jednocześnie może zmniejszyć się import spoza krajów członkowskich. Liberalizacja obrotów handlowych ziarnem zbóż oznaczać będzie także zwiększenie konkurencji między firmami zajmujących się obrotami handlowymi. 
 
Obserwowane tendencje w zakresie obrotów handlowych ziarnem wskazują, że rozwijają się te przedsiębiorstwa, które postępują według zasady just in time (dokładnie w terminie), przy czym marże handlowe niewiele przewyższają koszty obrotów. Główna masa zysku pochodzi natomiast z dużej skali obrotów (ekonomika skali obrotów). Do tych warunków muszą także dostosować się nasze firmy handlowe.
 
Tendencje w handlu produktami przetwórstwa zbóż 
 
W sektorze zbożowym duże znaczenie w handlu międzynarodowym, obok produktów rolnictwa, mają również wyroby pozostałych ogniw występujących w łańcuchu zbożowym. Wymienić tu należy przede wszystkim produkty pierwotnego przetwórstwa oraz wyroby wtórnego przetwórstwa zbóż, w tym głównie przemysłu cukierniczego i piekarniczego. W pierwszej grupie przedmiotem wymiany z zagranicą była mąka pszenna i żytnio-pszenna, mąka z innych zbóż, kasze i pochodne, słód oraz pozostałe wyroby (np. ziarno płatkowe, miażdżone, krojone i śrutowane). Bilans handlu zagranicznego tymi produktami od 1993 roku jest ujemny z tendencją pogłębiającej się nierównowagi.
 
Import i eksport przetworów przemysłu zbożowo-młynarskiego od 1993 roku wykazywał niewielką tendencję wzrostową. Jedyną grupą produktów tego sektora, w której Polska od 1994 roku uzyskuje dodatnie saldo handlu zagranicznego, są wysoko przetworzone produkty zbożowe. Do tej grupy należy zaliczyć: ciasto (w tym również gotowane i nadziewane), spaghetti, makaron, przetwory spożywcze otrzymywane przez spęcznienie i prażenie ziarna oraz chleb, pieczywo cukiernicze, ciastka, herbatniki i inne wyroby przemysłu cukierniczego. Wynika to w dużej mierze z dostosowania przetwórstwa wtórnego zbóż w Polsce do wymogów gospodarki rynkowej.
 
Polska tradycyjnie należy do importerów netto zbóż i produktów pierwotnego ich przetwórstwa. Jedyną grupą produktów sektora zbożowego, w której nasz kraj uzyskuje dodatnie saldo handlu zagranicznego, są wysoko przetworzone produkty zbożowe. Import ziarna wykazuje niewielką tendencję spadkową, eksport ma natomiast charakter okazjonalny. Ekstrapolacja tendencji w produkcji, zapotrzebowaniu oraz obrotach handlowych wskazuje, że w średniookresowej perspektywie może się zmniejszyć skala niezbędnego importu zbóż. Zrównoważenie krajowej produkcji z zapotrzebowaniem będzie możliwe w wyniku stymulowania postępu rolniczego prowadzącego do wzrostu plonów zbóż. 
 
W średniookresowej perspektywie import ziarna w wysokości około 1 mln ton wynika z konieczności równoważenia krajowego rynku z powodu zmienności plonowania i wahań produkcji zwierzęcej. Integracja Polski z UE, wyrównywanie się cen rynkowych ziarna zbóż w kraju i innych państwach członkowskich oraz różnice w kosztach transportu sprzyjać będą zwiększeniu się obrotów handlowych wewnątrz Wspólnoty. Ograniczony może być natomiast import spoza krajów członkowskich. Będzie to oznaczało równoważenie krajowego bilansu zbożowego obrotami handlowymi między obecnymi krajami UE i kandydującymi.
 
Autor: PROF. DR HAB. Stanisław Stańko
 
Źródło: Biuletyn Informacyjny ARR nr 7 (145) Lipiec 2003