Tuning gleby

Jeśli pierwsza połowa XX wieku w rolnictwie europejskim była epoką dynamicznego zastępowania siły ludzi i zwierząt przez maszyny, a jego druga połowa okresem tryumfu chemii w postaci nawozów syntetycznych i pestycydów, to przełom XX i XXI wieku stał się punktem zwrotnym. Industrializacja rolnictwa wyhamowała. Rolnictwo, pozostając nadal wydajne i dochodowe, staje się coraz bardziej „przyjazne dla środowiska”. Priorytetem XXI wieku staje się gleba. Gleba postrzegana jako zrównoważony układ elementów: organizmy żywe + część mineralna + woda + powietrze, jest kluczowym składnikiem rolnictwa zrównoważonego oraz podstawowym środkiem produkcji.
Postrzeganie gleby jako dynamicznego układu różnych elementów implikuje inne podejście do dbałości o jakość gleby. Dotychczasowe dążenie do zwiększania zawartości składników pokarmowych w glebie oraz utrzymywania odczynu pH gleby na odpowiednim poziomie jest zbyt dużym uproszczeniem i nie wystarcza, aby w pełni wykorzystać potencjał plonotwórczy gleby. Niezbędne są zabiegi poprawiające inne jej parametry decydujące o żyzności. W ofercie środków do produkcji pojawiły się różnorodne preparaty, substancje i środki, których celem jest podniesienie jakości gleby. Wg ostatniej wersji Ustawy o Nawozach i Nawożeniu z 10 lipca 2007 r. do obrotu handlowego dopuszczone są „środki poprawiające właściwości gleby - substancje dodawane do gleby w celu poprawy jej właściwości lub jej parametrów chemicznych, fizycznych, fizykochemicznych lub biologicznych”. Ponieważ jest to pojęcie bardzo szerokie i dość ogólne, a nie ma jeszcze rozporządzeń szczegółowych regulujących klasyfikację tego typu preparatów, spróbujemy dokonać wstępnego ich pogrupowania.
Pod względem składu, mechanizmu działania i uzyskiwanego efektu można spróbować je podzielić na następujące grupy:
- preparaty zwiększające pojemność sorpcyjną gleby,
- preparaty biologiczne (tzw. „użyźniacze gleby”),
- stymulatory funkcji życiowych gleby.
Preparaty zwiększające pojemność sorpcyjną bazują na wyciągach płynnych zawierających kwasy huminowe i fulwowe lub są to preparaty stałe zawierające aktywowany węgiel brunatny, bentonit, wermikulit lub inne minerały. Dzięki wykorzystaniu fizycznych właściwości sorpcyjnych komponentów, zwiększają sorpcję gleb, na których są stosowane. Sorpcja fizyczna jest zjawiskiem pożytecznym dla gleby i upraw, gdyż powoduje zatrzymywanie na powierzchni substancji jonów składników pokarmowych, zapobiegając ich wymywaniu w głąb gleby. Sorpcja fizyczna jest także wydajnym mechanizmem regulującym pH gleby.
„Użyźniacze” to produkty zawierające mikroorganizmy wyhodowane w warunkach kontrolowanych, poza glebą oraz niekiedy makro- i mikroelementy lub aminokwasy. Służą do podnoszenia urodzajności gleby. Zawarte w nich mikroorganizmy inicjują i przyspieszają procesy przetwarzania resztek pożniwnych: słomy, obornika i wraz z minerałami glebowymi tworzą próchnicę – naturalne siedlisko życia gleby oraz magazyn składników pokarmowych dla roślin.
Stymulatory funkcji życiowych gleby to najnowsza grupa preparatów aktywujących i stymulujących natywną (rodzimą) florę i faunę glebową, przy pomocy specyficznych związków mineralnych. Poprzez zwiększenie różnorodności biologicznej i wzrost aktywności mikroorganizmów żyjących w glebie prowadzą do poprawy aktywności fauny i flory, cyklu przemian substancji organicznej, cyklów geochemicznych, struktury fizycznej gleby i rozwoju systemów korzeniowych roślin uprawnych. Specjalistyczne składniki mineralne, oddziałują na część biologiczną poprawiając całość funkcji życiowych gleby. Stymulator funkcji życiowych gleby nie tylko poprawia żyzność i znacząco zwiększa ilość dostępnych dla roślin składników pokarmowych, ale także podnosi aktywność biologiczną gleby, gwarantuje poprawę jej struktury i porowatości, wpływa korzystnie na zawartość próchnicy, pojemność wodną i pojemność kompleksu sorpcyjnego. Działa wielopłaszczyznowo, aktywnie włączając się w procesy zachodzące w glebie i nadaje im odpowiedni kierunek. Stymuluje wszystkie funkcje życiowe gleby, a więc procesy biologiczne, chemiczne i fizyczne kształtujące żyzność.
Przedstawiona powyżej krótka charakterystyka różnych grup środków wpływających na poprawę jakości gleby nasuwa pytania o ich przydatność w nowoczesnej produkcji rolniczej.
Preparaty poprawiające sorpcję fizyczną są niezwykle skuteczne w ogrodnictwie, gdy zastosowane są w dużej koncentracji na podłożach sztucznych lub naturalnych, lecz w ograniczonej objętości. Efekt ich zastosowania jednak nie ulega kumulacji i zachodzi konieczność częstego powtarzania zabiegu. Poza tym, są to preparaty, w przypadku których zachodzi ryzyko przedawkowania, objawiające się ograniczeniem dostępności składników pokarmowych dla korzeni roślin. Składników, które są blokowane przez nadmiernie silny kompleks sorpcyjny.
Jeśli chodzi o stosowanie mikroorganizmów zawartych w użyźniaczach glebowych, to problem ten jest nadal przedmiotem dyskusji w środowiskach naukowych. Wielu mikrobiologów i gleboznawców twierdzi, że jest to metoda nie tylko skuteczna dla poprawy jakości gleby, ale także bezpieczna dla ludzi i zwierząt. Jednak coraz częściej słychać zastrzeżenia wskazujące, że wprowadzenie określonych kultur mikroorganizmów do środowiska zamieszkałego przez gatunki endemiczne może w dłuższej perspektywie doprowadzić do trudnych do przewidzenia zjawisk (zaburzenie bioróżnorodności). Poza tą kwestią realne jest ryzyko, że wprowadzone do gleby mikroorganizmy nie przeżywają w niej długo, gdyż są wrażliwe na niekorzystne czynniki zewnętrzne: susza, usłonecznienie, mróz itp.
W tej palecie produktów, jak się wydaje, najbezpieczniejszym wyborem jest stymulator funkcji życiowych gleby, który aktywuje i poprawia funkcje żywotne gleby. Przykładem takiego preparatu jest PRP SOL - nawóz, który służy do nawożenia przede wszystkim gleby, a nie wyłącznie samej rośliny. Jednak poprzez swoje strukturotwórcze oddziaływanie na glebę i stymulujące w niej życie biologiczne powoduje udostępnienie ogromnych ilości składników pokarmowych znajdujących się dotychczas w formach nieprzyswajalnych dla roślin. Środek wpływa bardzo korzystnie na porowatość gleby, jej odporność na ugniecenie i zagęszczenie, likwiduje podeszwę płużną, korzystnie wpływa na stosunki powietrzno-wodne. System korzeniowy roślin uprawnych na polach nawożonych tym preparatem jest dłuższy i bardziej gęsty, przez co penetruje większą objętość gleby i wykorzystując głębsze jej poziomy, odzyskuje zawarte tam składniki i wodę. Dzięki temu zabezpiecza doskonale potrzeby roślin w okresie niedoborów wilgoci. Na dodatek, po zastosowaniu tego produktu wzrasta pojemność wodna gleb, zawartość próchnicy i możliwości sorpcyjne gleb. Poprawiają się znacznie stosunki powietrzno-wodne i zawartość tlenu w powietrzu glebowym, który jest niezbędny dla korzeni roślin. Pozostałe korzyści, jakie zapewnia stosowanie tej innowacyjnej technologii to: wzrost plonów, szczególnie w niekorzystnych warunkach glebowo-klimatycznych,  stabilność plonowanie w latach (gleba ma możliwość rekompensowanie roślinom stresów wywołanych czynnikami pogodowymi), zmniejszenie kosztów produkcji, oszczędność na zabiegach uprawowych, gdyż polepszenie kultury gleby umożliwia stosowanie uproszczonych technologii uprawy, polepszenie parametrów jakościowych plonu, łatwość nawożenia – jeden nawóz w miejsce kilku różnych, wygoda stosowania – tylko 150-250 kg/ha w miejsce 800-1500 kg/ha, dowolność terminu stosowania – nawóz może być stosowany w każdej porze sezonu wegetacyjnego, jesienią i wiosną, latem i zimą – jego efektywność jest równie wysoka, równomierność i łatwość wysiewu jest najwyższa spośród nawozów dostępnych na rynku.
Działanie nawozu jest wielopłaszczyznowe: składniki nawozu włączają się w procesy chemiczne, stymulując je i nadając im odpowiedni kierunek. Powoduje to równocześnie zmiany fizyczne w glebie: wzrost stabilności agregatów glebowych, uruchomienie jonów składników pokarmowych związanych w minerałach ilastych, zmiany pH gleby. Zmiany fizykochemicznych parametrów gleby sprzyjają tworzeniu optymalnego środowiska dla rozwoju pożytecznej flory i fauny glebowej. Namnożenie bakterii, pierwotniaków, grzybów, promieniowców i innych przedstawicieli makro- i mezofauny glebowej powoduje korzystne przemiany substancji organicznej i tworzenie stabilnych struktur organiczno-mineralnych (próchnicy). Zespół tych trzech procesów nieustannie przekształcając glebę doprowadza do stanu, w którym uwolnieniu do roztworu glebowego ulegają te składniki pokarmowe, które dotychczas znajdowały się w formie nieprzyswajalnej dla roślin.
Jak Czytelnik zauważy, powyższe zestawienie nie zawiera takich środków jak:
- preparaty bazujące na przekompostowanych odpadach organicznych lub wermikompostach – gdyż są to raczej podłoża bogate w łatwo przyswajalne dla roślin związki mineralne i organiczne, lecz nie oddziałujące na żyzność gleby,
- preparaty zawierające wyciągi z alg i wodorostów – gdyż wyciągi te stanowią mieszankę naturalnych substancji wzrostowych (cytokininy, auksyny i in.) oraz białek oddziałujących raczej bezpośrednio na korzenie roślin uprawnych, a nie na glebę,
- mączki mięsno-kostne – ponieważ ich wpływ na glebę jest znikomy, a stanowią raczej źródło fosforu, wapnia, potasu, azotu i mikroskładników dla roślin.
Niezależnie od tego, który z opisanych środków wybierzemy należy z całą pewnością stwierdzić, że ich działanie pozwala osiągnąć założone cele – ograniczyć zużycie sztucznych związków chemicznych przy zachowaniu dbałości o środowisko naturalne. Jednak przy wyborze konkretnego produktu należy kierować się kompleksowością jego działania, efektywnością i bezpieczeństwem dla gleby, roślin, zwierząt i ludzi.