Pszenica zwyczajna (Triticum vulgare),

ODMIANY PSZENICY

Pełny tekst opracowania znajduje się w pliku do pobrania:
Odmiany pszenicy.pdf [411.06 kB] J. Zych

Obecnie pszenica ozima ma dominujące znacze­nie w uprawie zbóż (ponad 1,8 mln ha), natomiast powierzchnia uprawy pszenicy jarej zmniejszała się od prawie 750 tys. ha w 1998 r. do 460 tys. ha w ro­ku 2003. W ostatnich latach bardzo zmniejszył się po­pyt na kwalifikowany materiał siewny wszystkich zbóż, stąd wykorzystanie potencjału tkwiącego w odmia­nach jest relatywnie małe, znacznie mniejsze niż w in­nych krajach.

Badania rejestrowe i porejestrowe (PDO) pszenicy prowadzi się przy uprawie na dwóch, znacznie zróż­nicowanych poziomach agrotechniki. Wysoki poziom agrotechniki (a2) różni się od przeciętnego zwiększo­nym o 40 kg/ha nawożeniem azotowym, stosowaniem dolistnych preparatów wielo­składnikowych (łącznie z fungicydami), ochroną przed wyleganiem (1 zabieg lub po­dział dawki na dwie części) i chorobami (2 zabiegi). W uzasadnionych przypadkach dopuszcza się dodatkowe stosowanie regulatora wzrostu i fungicydu. Pozwala to oce­niać reakcję odmian przy dodatkowych nakładach na nawożenie i ochronę.

Wartość gospodarcza odmian pszenicy, a także innych zbóż wyznaczana jest przez wiele cech i właściwości, z których do podstawowych należą wielkość i jakość plonu. Zasadniczym kryterium wyboru odmiany do uprawy jest przeznaczenie produkowane­go ziarna. Inne są bowiem oczekiwania od odmian przeznaczanych na paszę, a inne w przypadku wykorzystywania ziarna na cele młynarsko-piekarskie (do wypieku chle­ba czy ciastek). W pierwszym przypadku oczekiwana będzie przede wszystkim wy­soka plenność oraz korzystne inne cechy rolnicze i niektóre użytkowe, w drugim zaś – podstawowego znaczenia nabierają odpowiednie właściwości przemiałowe ziarna oraz wypiekowe mąki, decydujące o jakości ciasta i pieczywa. Istotne znaczenie mają również korzystne cechy rolnicze.

W artykule wykorzystano wyniki porejestrowych (PDO) i rejestrowych doświadczeń polowych dla cech rolniczych pochodzące z lat 2002-2004, przy czym dla najnow­szych odmian wyniki pochodzą tylko z doświadczeń rejestrowych. W dokumentacji wynikowej ograniczono się jedynie do tych odmian, które w sezonie 2004/2005 są ba­dane w doświadczeniach PDO. Oznacza to, że pominięto odmiany o gorszej już war­tości gospodarczej i/lub małym znaczeniu w produkcji nasiennej.

Wyniki badań chemicznych i technologicznych pochodzą dla poszczególnych odmian z różnych lat wielolecia 1995-2004, gdyż badania te prowadzi się przez 2-3 lata w okresie badań rejestrowych odmiany. Wyniki dla odmian zbonitowano w skali 9°, w relacji do wy­branych odmian wzorcowych (pszenica ozima – Korweta, pszenica jara – Jasna).

Wartość technologiczna odmian pszenicy jest ujęta w pięć grup: E – elitarna, A – jakościowa, B – chlebowa, K – na ciastka i C – pozostała, w tym paszowa. Odmia­ny z grup E, A, B są przydatne do wypieku chleba, przy czym formy z grupy E nale­ży traktować jako poprawiacze. Oceny przydatności ziarna do wypieku chleba oraz grupowania odmian dokonuje się w oparciu o osiem podstawowych wskaźników. W tabelach 3 i 6 podano minimalne ich wartości progowe dla poszczególnych grup jakości.

Próby ziarna do badań na cele chlebowe pochodzą z wysokiego poziomu agrotechni­ki. Średni poziom nawożenia azotowego w doświadczeniach, z których pochodzą pró­by, wynosi około 180 kg N/ha dla pszenicy ozimej i około 150 kg N/ha dla pszenicy jarej. Z tej dawki 35 kg N/ha (25 kg dla pszenicy jarej) w formie saletry amonowej sto­suje się w fazie kłoszenia do początku kwitnienia pszenicy. Do 2003 r. włącznie po za­kończeniu kwitnienia stosowano jeszcze dolistnie 12 kg mocznika (5,5 kg N/ha) z do­datkiem siarczanu magnezu i wieloskładnikowych nawozów dolistnych.

Zaliczenie odmiany do danej grupy nie oznacza jednak, że w każdych warunkach klimatyczno-środowiskowych uzyska ona zadawalające wartości wskaźników prze­miałowych czy wypiekowych. Wpływ pogody czy agrotechniki na wartość technolo­giczną ziarna pszenicy jest bowiem duży. Przebieg pogody ma bardzo duży wpływ np. na aktywność enzymów, głównie amylolitycznych. Przy przekropnej pogodzie zwiększa się aktywność α-amylazy, o czym świadczy mała liczba opadania. W skraj­nych przypadkach stopień porośnięcia ziarna może być tak duży, że nie spełni ono wymogów skupowych. Z drugiej jednak strony zbyt wysoka liczba opadania nie jest również pożądana, gdyż przy małej aktywności enzymów nie mogą ujawnić się wszystkie korzystne cechy technologiczne odmiany (tzw. „mąka martwa”). Podob­nie, przy zbyt niskim nawożeniu azotem nawet odmiana o genetycznie uwarunko­wanej wysokiej zawartości białka czy glutenu może nie sprostać wymaganiom sku­powym.

W użytkowaniu na ciastka pożądana jest m.in. ograniczona zawartość białka, dlate­go próby do badań technologicznych pochodzą z przeciętnego poziomu agrotechniki (mniejsze nawożenie azotowe).

Wiadomo, że znaczna część ziarna pszenicy przeznaczana jest na paszę. Obecnie w COBORU nie prowadzi się specjalnych badań nad przydatnością odmian na cele pastewne. Paradoksem jest, że na paszę przeznacza się ziarno pszenicy jarej, której praktycznie wszystkie zarejestrowane odmiany mają dobre lub bardzo dobre właści­wości wypiekowe. O braku zainteresowania jarą formą decydują jednak gorsze niż w przypadku pszenicy ozimej właściwości przemiałowe. Z ziarna pszenicy jarej uzy­skuje się na ogół mniej mąki i to w dodatku ciemniejszej oraz o większej zawartości popiołu. Mając na uwadze fakt, że rolnik sprzedaje ziarno młynarzowi a nie piekarzo­wi może się zdarzyć, że w praktyce wyżej notowane mogą być odmiany z niższej gru­py, ale cechujące się dobrymi parametrami przemiałowymi. Wszystko wskazuje, że w przyszłości należy liczyć się z kontraktacją odmian na cele młynarsko-piekarskie, przy czym oferta ta zostanie skierowana głównie do dużych producentów ziarna (jed­nolitość partii).

Wyniki w tabelach pokazują, że niezależnie od odporności na choroby czy wyle­ganie wszystkie odmiany dają dość duże zwyżki plonu przy intensywnej uprawie, ale dość duże są także różnice w przyroście plonu poszczególnych odmian. Stosunkowo duże różnice między odmianami w przyroście plonu ziarna występują również w po­szczególnych doświadczeniach. Przemawia to za koniecznością dostosowania agro­techniki do poszczególnych odmian, zwłaszcza w kontekście liczby zabiegów, termi­nów stosowania i dawek. W ocenie plenności należy pamiętać o dużej zmienności wzajemnych relacji między odmianami w poszczególnych latach, a także w poszcze­gólnych doświadczeniach w danym roku. Przy wyborze odmiany do uprawy praktycz­ne znaczenie mają tylko te cechy, w których występują wyraźne różnice odmianowe.

Pszenica ozima

W grudniu 2004 r. z krajowego rejestru skreślono odmiany: Jubilatka, Mobela, Piko i Wanda, a na początku 2005 r. wpisano do rejestru dwie nowe z grupy A (Legenda, Wydma). Tak więc liczba odmian w krajowym rejestrze zmniejszyła się do 50. W tej liczbie 17 odmian zaliczonych jest do grupy technologicznej jakościowej (A), 18 – do chlebowej (B), 2 – na ciastka (K) i 13 – do pszenicy pozostałej (C); dotychczas brak odmian z grupy elitarnej (E). W tabelach pominięto następujące odmiany: grupa B – Clever, Mikon, Roma, Rysa, Tortija; grupa C – Aleta, Almari, Elena, Izolda, Jawa, Ka­mila, Liryka. Dla niektórych odmian barierą rozszerzania się areału ich uprawy w na­szym kraju jest niewystarczająca mrozoodporność. Dotyczy to zwłaszcza większości odmian zagranicznych. Formy te wykazują jednak bardzo wysoki potencjał plonowa­nia i chęć ich uprawy do sezonu 2002/2003 była duża. Okazało się jednak, że odmiany tego typu mogą wymarzać także w rejonach uważanych za klimatycznie łagodniejsze (np. Śląsk). Można przyjąć, że w naszych warunkach stosunkowo niewielkie ryzyko wymarzania wykazują już odmiany o średniej mrozoodporności (ocena 4,5 i 5o).

Pszenica jara

W 2005 r. zarejestrowano pięć nowych odmian: Bombona – grupa E, Radunia, Ra­weta, Tybalt – grupa A, oścista Zadra – grupa B. Obecnie w krajowym rejestrze znaj­dują się 34 odmiany, w tym cztery z grupy E, dwadzieścia z grupy A, dziewięć z grupy B i jedna z grupy C. W tabelach pominięto odmiany: grupa A – Ismena, Jagna; grupa B – Banti, Eta, Hena, Henika, Kontesa, Cytra.

Formy ościste mogą być szczególnie przydatne do uprawy na terenach przyle­śnych, gdyż są rzadziej niszczone przez dziki i inną zwierzynę leśną.

Pełny tekst opracowania zawiera 6 tabel:

1. Pochodzenie

Pszenica należy do najważniejszych roślin zbożowych świata. Jako zboże chlebowe towarzyszy człowiekowi od nie pamiętnych czasów. Najstarszy, na dzień dzisiejszy, ślad uprawiania pszenicy pochodzi z wykopalisk archeologicznych na Bliskim Wschodzie i jest datowany na rok ok. 7000 p. n. e. Do Europy dotarła w neolicie, tj. ok. 5000 lat p.n.e. gdzie ją uprawiana pierwotnie w kręgach kultur rzymskich starożytnych następnie przez starożytnych Greków. Na terenach Polski pojawiła się latach 1000-2000 o czy świadczą ślady pszenicy płaskurki odnalezione w jaskiniach Ojcowskich.

Za przodka wszystkich uprawnych form pszenicy uważa się obecnie diploidalną pszenicę samopszę (Triticum monococcum)

2. Znaczenie gospodarcze

Jako surowiec chlebowy i paszowy ma znaczenie strategiczne. Powierzchnia światowych zasiewów sięga ok. 230 milionów ha,  z czego 2,5 miliona to pola uprawne w Polsce. Najwyższe plony daje uzyskuje się w Holandii (8,5 t/ha), a także w Wielkiej Brytanii i Francji. W Polsce uzyskuje się plony ziarna średnio na poziomie 3,5 t/ha. Uprawia się głównie pszenice ozimą, gdyż formy ozime lepiej się korzenią, wiosna wykorzystują wodę z zimowych zapasów, lepiej plonują dając większe plony.

Największy udział w strukturze zasiewów występuje w tzw. "zagłębiu pszenicznym" - regionie wałbrzyskim i legnickim gdzie osiąga 42%., następnie w rejonach Żuław, Zamościa, Chełmna, i Opola. Największe plony uzyskuje się na Pomorzu Żuławach i Warmii oraz na Opolszczyźnie. Najważniejsze obecnie gatunki to: pszenica zwyczajna (Triticum vulgare), rozpowszechniona obecnie na całym świecie w ogromnej liczbie odmian uprawnych oraz pszenica twarda (Triticum durum), zwana też pszenicą makaronową (ponieważ jej mąka jest najlepsza do produkcji makaronów), również występująca w wielkiej liczbie odmian.

3. Sposób użytkowania 

Pszenica jest uprawiana na ziarno, które jest zużywane w następujący sposób: 50 % idzie do spożycia, 40 % na spasanie, ok.8 % na materiał siewny i 2 % to straty. Głównym kierunkiem użytkowania ziarna pszenicy jest przerób na mąkę. W przemyśle spożywczym zastosowanie mąki jest wielorakie. Wykorzystuje się ją w piekarnictwie, cukiernictwie, w produkcji makaronów oraz wyrobów kulinarnych. Ziarno jest tez wykorzystywane do produkcji kaszy mannej, płatków śniadaniowych, znajduje zastosowanie w produkcji skrobi, słodu browarniczego oraz suchego glutenu. W czasie przerobu ziarna na mąkę czy kasze otrzymuje się cenny produkt uboczny - otręby pszenne, źródło wielu wartościowych składników odżywczych oraz substancji balansowych, uważanych za czynnik zapobiegający i łagodzący skutki niektórych chorób cywilizacyjnych. Wykorzystuje się wiec je zarówno jako produkt spożywczy jak i surowiec paszowy. 

4. Wymagania klimatyczne

Pszenica ma wymagania wodne na poziomie 200- 240 mm przez cały okres wegetacji., z czego na czerwcowy okres (faza strzelania w źdźbło) powinno przypadać 30% sumy opadów. Te dość wysokie wymagania wodne spowodowane są tym, że pszenica ma wysoki współczynnik transpiracji (450-500), będący wynikiem bogatego rozwoju masy liściowej. Pszenica charakteryzuje się średnią i niską wrażliwością na niskie temp. znosi mrozy do - 20^oC. Pszenica jara jest szczególnie podatna na wpływ temperatury - wczesną wiosną korzystnie reaguje na niewielkie przymrozki, które są jej potrzebna do jarowizacji, natomiast na skutek nadmiernego wzrostu temperatury latem reaguje obniżką plonów. Zarówno forma jara jak i ozima są roślinami dnia długiego.

5. Wymagania glebowe

Ma największe wymagania glebowe ze wszystkich zbóż, dlatego uprawia się ją kompleksach 1 i 2. Plonuje tam najlepiej i najwierniej i zarazem najmniej zależnie od warunków pogodowych. Na reszcie gleb wysokości i jakość plonu  jest ściśle powiązana z warunkami atmosferycznymi. I tak na kompleksie 3 istnieje niebezpieczeństwo niskich plonów w latach suchych i zimnych, na kompleksie 4 - żytnim bardzo dobrym- może plonować wysoko pod warunkiem odpowiedniego pH (optymalne 6,5). Pszenica jest wrażliwa na niedobory jonów wapnia oraz nadmiar jonów glinu i manganu. .

6. Odmiany

• pszenica ozima: Aleta (C), Begra (A), Elena (A), Izolda (C), Kaja (C), Korweta (A), Liryka (C), Mikula (C), Symfonia (C), Wanda (C), Wilga (C), Zyta (A) , Zorza (C)

• pszenica jara: Broma (C), Eta (B), Hena (B), Hezja (B), Griwa (A), Ismena (A), Jagna (A), Jasna (A), Koksa (A), Nawra (A), Olimpia (A), Santa (B), Torka(E), Zebra (E) .

E - elitarna

A - jakościowa

B - chlebowa

K - na ciastka

7. Stanowisko agrotechniczne

• pszenica ozima:

Może wchodzić na stanowiska zwolnione przez późno schodzące przedplony. Uprawia się po po rzepaku ozimym, roślinach strączkowych, (zwłaszcza po grochu siewnym i bobiku), okopowych, nawet po późnych ziemniakach, czy wcześnie zbieranych burakach cukrowych. Również może zająć miejsca zwolnione przez zboża jare, ale nie powinna nigdy przychodzić na stanowisko zwolnionym przez rzepak (i odwrotnie), ponieważ oba gatunki są silnie atakowane przez choroby podstawy źdźbła. Uprawa roli klasyczna, po okopowych wystarczy kultywator i brona, nie musi być orki siewnej. Pszenica nie wymaga odleżałej gleby.

• pszenica jara:

 Przychodzi po późno schodzących roślinach takich jak: wieloletnie motylkowe, kukurydza, burak cukrowy. Najlepszymi przedplonami są okopowe na oborniku jak również i strączkowe, najgorszymi natomiast są rośliny zbożowe, zwłaszcza pszenica ozima i jęczmień. Sposób uprawy zależy od przedplonu. Po okopowych wystarczy kultywatorowanie, po zbożach wchodzimy z pełnym zestawem uprawek pożniwnych, po motylkowych najpierw płytko niszczymy  darń, a następnie stosujemy podorywkę. Pola po strączkowych należy stalerzować i rozdrobnić a pod koniec października zaorać na głębokość 20-25 cm i pozostawić w ostrej skibie. Wiosenna uprawa powinna być wykonana jak najwcześniej na głębokość nie większą niż 5 cm, aby nie przerwać podsiąku w warstwie ornej. Na polu bez orki zimowej agregat uprawowy musi mieć w swoim składzie dodatkowo kultywator lub aktywną bronę.

8. Nawożenie

• pszenica ozima:

 Wyłącznie mineralne w stosunku N : P : K - 1 : 0,8 : 1

- azotem: na glebach słabszych można zastosować nawożenie intensywne - 120-150 N kg/ha, na glebach dobrych wystarczy 60-60 kg N/ ha.

Przedsiewnie jesienią stosujemy niewielkie dawki ok. 20-30 kg/ha, albo wcale. Resztę wysiewamy wiosna w 1 lub w 3 dawkach, zależnie od ilości nawozu który chcemy wysiać. Pierwszą dawkę stosujemy w momencie ruszenia wegetacji, drugą cześć w okresie krzewienia i strzelania w źdźbło, trzecią - przed kłoszeniem. Wszystkie dawki poza pierwszą można stosować dolistnie.

-fosforem: 40-80 kg P₂O₅ : stosuje się z reguły jesienią, przedsiewnie. Jednak na glebach na kompleksach słabszych dawkę dzieli się na dwie równe części, stosując przedsiewnie oraz w czasie ruszenia wegetacji. Górną dawkę stosujemy wówczas gdy przedplonem były rośliny uprawiane na ziarno lub nasiona.

-potasem: 70-120 K₂O: fosfor i potas można zastosować w nawozach pojedynczych bądź kompleksowych o proporcjach najbardziej zbliżonych do zapotrzebowania na nie. Nawozy potasowe stosuje się w tych samych terminach co fosforowe. Po okopowych stosujemy najwyższą dawkę potasu.

• pszenica jara

Jest średnio wrażliwa na niedobory fosforu i potasu. Na glebach o pH niższym od 5,6 bardzo korzystnie reaguje na wapnowanie.

-azotem: dawki nieco mniejsze niż w przypadku pszenicy jarej. Na glebach mocniejszych będzie to ok. 50-80 kg/ N/ ha, na słabszych 80-100 kg N/ha. W przypadku małych dawek stosujemy je jednorazowo w całości, przedsiewnie, natomiast duże dzielimy na dwie części,. Pierwszą, 2/3 całości dawki, stosujemy przedsiewnie a 1/3 pogłównie w fazie strzelania w źdźbło.        

-fosforem: 50-70 kg P₂O₅ na glebach mocniejszych możemy zastosować nawóz już jesienią, natomiast na glebach słabszych przedsiewnie, wiosną. 

-potasem: 70-120 K₂O  fosfor i potas można zastosować w nawozach pojedynczych bądź kompleksowych o proporcjach najbardziej zbliżonych do zapotrzebowania na nie. Nawozy potasowe stosuje się w tych samych terminach co fosforowe. Po okopowych stosujemy najwyższą dawkę potasu.

Pod pszenice mogą być stosowane wszystkie rodzaje pojedynczych  nawozów mineralnych. 

9.Siew

Materiał siewny powinien być zaprawiony zaprawami o szerokim spektrum działania.

• pszenica ozima  

 Znaczne opóźnienie siewu ma niekorzystny wpływ na czynniki decydując o wielkości plonu: liczbę kłosów, liczbę ziaren i masę 1000 ziarniaków. Optimum wysiewu ziarniaków wynosi 450-500 szt./m² na glebach lepszych  i 550-600 szt./m² na glebach gorszych. Masa wysiewu wynosi wtedy 200-265 kg/ha, a odległość rzędów dla obsady 400 szt./m²  wynosi 15 cm, dla 500 szt./m²  11cm, a dla 600 szt./m² - 9 cm.

• pszenica jara

Wymaga siewu bardzo wczesnego, wtedy plonuje najwyżej i najwierniej. Ilość ziarna do wysiewu waha się w granicach 180-240 kg/ha, w zależności od kompleksu glebowego. Na glebach najlepszych wystarczy obsada 400 szt./m² wtedy odległość rzędów od siebie wynosić powinna 15cm. Na słabszych wysiewamy więcej ziarniaków ok.500-600 szt./ha, w rzędach oddalonych os siebie o ok. 11 cm.

10. Pielęgnacja 

CHOROBY PSZENICY

Słabo konkuruje z chwastami. Na czystych stanowiskach po okopowych można ją uprawiać bez herbicydów, zabieg odchwaszczania ograniczając do zabiegów mechanicznych W przeciwnym wypadku należy bardzi intensywnie zwalcza ć

 Przy wysokim poziomie nawożenia azotem istnieje zagrożenie wylegania, dlatego wtedy wskazane jest stosowanie antywylegaczy. 

11. Zbiór

Ziarno zbieramy w pełnej dojrzałości woskowej, z reguły jednoetapowo. Tylko na terenach podgórskich, pagórkowatych, a także wtedy gdy zboże wyległo lub będzie użytkowane w sposób specyficzny, zbioru dokonuje się dwuetapowo.