Rzepak

Niższe zbiory rzepaku

W ostatnich pięciu latach krajowe zbiory rzepaku przekraczały 1 mln ton lub były bliskie tej wielkości. Produkcja ponad 1 mln ton dwukrotnie zapewniała Polsce pozycję znaczącego eksportera rzepaku. W 2002 roku jego zbiory wyniosły około 1 mln ton, przy powierzchni 436 tys. ha i plonach 22,8 dt/ha. Dawało to Polsce czwartą lokatę w Europie, po Niemczech (3,9 mln ton), Francji (3,3 mln ton) i Wielkiej Brytanii (1,5 mln ton).

Według wstępnej oceny IERiGŻ, w 2003 roku zbiory rzepaku wyniosą około 650–700 tys. ton i będą o 30–35% niższe niż w roku 2002. Ten spadek będzie następstwem znaczących strat zimowych, redukujących całkowitą powierzchnię uprawy do około 360 tys. ha, tj. o 17% w porównaniu z rokiem poprzednim, oraz przewidywanego spadku plonów do około 1,8–1,9 t/ha, tj. o 17–21%.

Wykres 1. Powierzchnia i zbiory rzepaku i rzepiku

Rzepak ozimy pod zbiory 2003 roku zasiano, według oceny GUS, na powierzchni około 475 tys. ha, tj. o 9% większej niż w roku poprzednim. Bardzo trudne warunki pogodowe latem 2002 roku (susza) po raz kolejny uniemożliwiły siew rzepaku w optymalnym terminie agrotechnicznym. Z powodu znaczących strat zimowych zaorano i zakwalifikowano do zaorania około 180 tys. ha, tj. 38,1% powierzchni zasianej. Zaorane plantacje tylko w części przesiano rzepakiem jarym. Powierzchnia zasiewów rzepaku jarego w bieżącym roku wynosi około 60–70 tys. ha, wobec 37,5 tys. ha w roku poprzednim.

Warunki agrometeorologiczne dla wegetacji rzepaku od jego siewów do wiosny br. były niekorzystne. Stan plantacji przed okresem zimowego spoczynku był gorszy niż przed rokiem. IMiGW na koniec listopada ocenił go w 5-punktowej skali na 3,4 stopnia kwalifikacyjnego przeciętnie dla całego kraju, wobec 3,5 w roku poprzednim. Z badań GUS przeprowadzonych wiosną br. wynika, iż rzepak w większości województw przezimował źle. Udział roślin żywych i nasion kiełkujących w próbkach polowych wyniósł 65% i był o 27 punktów procentowych mniejszy niż przed rokiem. Mniejsza też była o 32% obsada roślin żywych i nasion kiełkujących na 1 m2 gruntu. Największe straty wystąpiły w woj. lubelskim, opolskim, śląskim, warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim.

Z powodu opóźnionej wiosny rozpoczęcie wegetacji rzepaku nastąpiło dopiero pod koniec marca. W III dekadzie marca lokalnie rozpoczęto siewy rzepaku jarego. W skali kraju rozpoczęto je dopiero w drugiej dekadzie kwietnia, a zakończono w pierwszej dekadzie maja. Stan plantacji rzepaku w połowie maja był zdecydowanie gorszy niż przed rokiem. Oceniono go tylko na 2,6 stopnia kwalifikacyjnego wobec 3,3 w analogicznym okresie poprzednim.

Z uwagi na znaczące straty zimowe, zły stan plantacji po zimie, opóźnioną i suchą wiosnę oraz większy udział w zasiewach niżej plonującego rzepaku jarego, tegoroczne plony i zbiory rzepaku będą niskie. Będzie to oznaczało, że w sezonie 2003/04:

• wystąpi znaczący niedobór rzepaku na rynku krajowym i konieczny może być jego import,
• przewaga popytu nad podażą spowoduje wzrost cen rzepaku,
• przerób rzepaku na cele spożywcze będzie niższy niż przed rokiem,
• produkcja biopaliwa z oleju rzepakowego będzie niewielka lub wręcz marginalna,
• Polska nie będzie eksporterem rzepaku,
• pogłębi się deficyt handlu zagranicznego oleistymi.

Znaczący niedobór podaży rzepaku na rynku krajowym
W sezonie 2003/04 rynek rzepaku będzie pod silną presją popytu. Krajowe zasoby rzepaku na początku sezonu, przy prognozowanych znacznie niższych jego zbiorach i niskim poziomie zapasów początkowych, wyniosą prawdopodobnie około 670–720 tys. ton i będą o jedną trzecią niższe niż przed rokiem. Niedobór podaży w stosunku do zapotrzebowania rynku wewnętrznego wyniesie około 300 tys. ton. Dlatego konieczny będzie import.

Tabela 1. Bilans rzepaku w latach gospodarczych (w tys. ton)

a) Szacunek
b) Prognoza

Źródło: dane GUS oraz obliczenia własne.

Przewiduje się, że w sezonie 2003/04 przemysł tłuszczowy zakupi na rynku światowym około 70–100 tys. ton nasion rzepaku. Jeżeli nie będzie realizowany eksport rzepaku, ogólne jego zasoby wyniosą około 770-790 tys. ton i będą o jedną piątą niższe niż w sezonie poprzednim.

Przemysł tłuszczowy przerobi około 720 tys. ton nasion rzepaku, tj. o 19% mniej niż w sezonie 2002/03. Produkcja surowego oleju rzepakowego i śrut rzepakowych wyniesie odpowiednio około 290 tys. ton i około 430 tys. ton. Niedobór oleju rzepakowego na rynku krajowym uzupełni prawdopodobnie zwiększony o 70–80 tys. ton import olejów roślinnych, w tym głównie sojowego.

Wykres 2. Przerób rzepaku i produkcja tłuszczów roślinnych w tys. ton

W ostatnich latach sektor olejarski traci dynamikę rozwoju, gdyż wyczerpują się dotychczasowe czynniki rozwoju produkcji tłuszczów roślinnych. Popyt na nie rośnie wolno, ich spożycie zbliża się do stanu nasycenia. Przewiduje się, że produkcja konsumpcyjnych tłuszczów roślinnych w 2003 roku wyniesie około 680–700 tys. ton, tj. nie przekroczy poziomu z trzech ostatnich lat. W 2002 roku przemysł tłuszczowy utracił zdolność generowania zysków i miał bardzo niską płynność finansową. Nie przewiduje się istotnej poprawy stanu finansowego sektora olejarskiego w 2003 roku.

Wzrost cen rzepaku
Po drastycznym spadku cen w 1999 roku, w ostatnich trzech latach ceny rzepaku ponownie wzrastały. Ich poziom był jednak w dalszym ciągu niższy niż w latach 1997–1998. Przy wzroście cen rzepaku i spadku cen pszenicy następowała powolna poprawa względnej opłacalności jego produkcji.

W bieżącym roku znacząca przewaga popytu nad podażą rzepaku wpłynie na istotny wzrost jego cen. Przewiduje się, że w III kwartale 2003 roku jego przeciętna cena skupu wzrośnie do około 950 zł/t i będzie o 11% wyższa niż w III kwartale 2002 roku. Cena skupu rzepaku standaryzowanego (oczyszczonego, o wilgotności do 7%) wyniesie prawdopodobnie 980–1000 zł/t, wobec 850–870 zł/t w analogicznym okresie poprzednim. Relacja cen rzepak: pszenica wydatnie poprawi się. Będzie to zachęcało producentów do zwiększenia powierzchni zasiewów rzepaku ozimego pod zbiory roku następnego. Areał uprawy rzepaku w 2004 roku może przekroczyć 500 tys. ha.

Tabela 2. Ceny skupu rzepaku i pszenicy (w zł/dt)

a) Cena bez dopłaty.
b) Prognoza własna.

Źródło: dane GUS i obliczenia własne.

Wzrost deficytu w obrotach handlowych oleistymi
W obrotach handlu zagranicznego nasionami oleistymi i produktami ich przerobu (śrutami, olejami i margarynami) utrzymuje się stale wysokie saldo ujemne. W największym stopniu saldo obrotów w sektorze oleistych obciąża przewaga importu nad eksportem dotycząca śrut oleistych (w tym głównie sojowych) i olejów roślinnych, w mniejszym stopniu nasion oleistych, zaś saldo obrotów margarynami jest od 1995 roku dodatnie. Poprawę salda obrotów w handlu oleistymi Polska uzyskuje w latach wysokiego eksportu rzepaku.

W 2003 roku wyniki handlu zagranicznego w sektorze oleistych pogorszą się w porównaniu z rokiem poprzednim. Z uwagi na niedobór rzepaku na rynku krajowym, wzrośnie import nasion oleistych i olejów roślinnych. Wydatki związane z importem surowców i produktów oleistych wzrosną prawdopodobnie do około 550 mln USD, tj. o 13% w porównaniu z 2002 rokiem, a wpływy z ich eksportu wyniosą tylko około 50 mln USD, choć będą o 9% wyższe. W 2003 roku deficyt w obrotach oleistymi wyniesie około 500 mln USD, wobec około 440 mln USD w 2002 roku, około 330 mln USD w 2001 roku i około 300 mln w 2000 roku.

Tabela 3. Handel zagraniczny nasionami oleistymi i produktami ich przerobu (w tys. ton)

a) Prognoza

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych CIHZ.

Wzrost cen tłuszczów roślinnych
Po dwóch latach stabilizacji, w 2002 roku ceny detaliczne tłuszczów roślinnych istotnie wzrosły. Absolutnie i relatywnie tłuszcze te podrożały względem wielu pozostałych grup produktów żywnościowych, m.in. względem tłuszczów zwierzęcych (ich ceny w ubiegłym roku zmalały).

Tabela 4. Wskaźniki cen detalicznych (rok poprzedni = 100)

Źródło: dane GUS.

W 2003 roku przewiduje się dalszy wzrost cen detalicznych tłuszczów roślinnych, drożeją bowiem surowce dla przemysłu olejarskiego. Może on ponownie przekroczyć wzrost cen żywności i stopę inflacji. Tłuszcze roślinne podrożeją względem tłuszczów zwierzęcych, których ceny z uwagi na wysoką ich produkcję i podaż mogą być niższe niż przed rokiem.

W I kwartale 2003 roku, w porównaniu z I kwartałem 2002 roku, przy spadku cen żywności o 3,5%, tłuszcze roślinne podrożały średnio o 4,2%. Wzrastały ceny olejów roślinnych, taniały natomiast tłuszcze zwierzęce surowe i topione. Relacja cen margaryna:masło była dość stabilna.

Niewielkie zmiany w spożyciu tłuszczów roślinnych
W 2002 roku utrzymywała się, występująca od początku lat 90., tendencja wzrostu konsumpcji tłuszczów roślinnych. Krajowy popyt na tę grupę artykułów wzrósł, według danych bilansowych GUS, do 19,0 kg w przeliczeniu na 1 mieszkańca, tj. o 3,3% w porównaniu z 2001 rokiem. Wzrosło zużycie tłuszczów roślinnych w przetwórstwie wtórnym (przemysł spożywczy, gastronomia). Natomiast ich spożycie w gospodarstwach domowych było niższe niż przed rokiem, odnotowano tam bowiem kolejny, znaczący spadek spożycia margaryn, który nie został w pełni zrekompensowany przez dalszy wzrost spożycia olejów roślinnych.

Wykres 3. Spożycie tłuszczów roślinnych w kg na 1 mieszkańca (wg danych bilansowych)

W 2003 roku przewiduje się znaczący spadek tempa wzrostu zapotrzebowania na tłuszcze roślinne. Według bilansów, ich spożycie w bieżącym roku będzie niewiele wyższe niż w roku poprzednim i nieznacznie przekroczy 19 kg w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Możliwy jest, podobnie jak w roku poprzednim, większy wzrost ich zużycia w przemyśle spożywczym i gastronomii niż w gospodarstwach domowych. W 2003 roku przetwórstwo wtórne może zagospodarować około 37% krajowej podaży tłuszczów roślinnych, wobec niecałych 36% w 2002 roku i około 32% w 2001 roku.

Odbudowa światowej produkcji rzepaku
Wstępna prognoza przedstawiona przez Oil World przewiduje, że, po trzech latach spadku, w sezonie 2003/04 światowe zbiory rzepaku wzrosną do 37,5 mln ton, tj. o około 15% w porównaniu z sezonem poprzednim. W dalszym ciągu będą jednak niższe aniżeli w sezonie 1999/00, kiedy to osiągnęły rekordowy poziom 42,6 mln ton. Największy wzrost produkcji rzepaku oczekiwany jest w Kanadzie – o około 2,2 mln ton. Zwiększenie produkcji powinno też nastąpić w Chinach (o około 1,3 mln ton), Indiach (o około 1,1 mln ton) i Australii (o około 0,6 mln ton). Zbiory rzepaku w krajach UE nie będą odbiegać od ubiegłorocznych, choć wcześniejsze prognozy zakładały dalszy ich wzrost. W krajach Europy Centralnej, w tym w Polsce i Czechach, zbiory będą niższe niż przed rokiem.

Tabela 5. Światowa produkcja rzepaku (w mln ton)

a) Szacunek.
b) Prognoza.

Żródło: Oil World nr 21/2003.

W sezonie 2003/04 nastąpi niewielka odbudowa światowych zapasów rzepaku (jego globalne zużycie będzie niższe o 0,5 mln ton od jego produkcji). Relacja stanu zapasów końcowych do zużycia nasion oleistych będzie, mimo poprawy, w dalszym ciągu niska.

W następstwie przewidywanego wzrostu światowych zbiorów trzech podstawowych roślin oleistych – soi, rzepaku i słonecznika, sytuacja popytowo-podażowa na rynku nasion może poprawić się, co powinno wyrazić się ograniczeniem wzrostu ich cen.

Źródło: www.arr.gov.pl