Ochrona ziemniaka przed najważniejszymi chorobami
występującymi na plantacjach
Do chorób grzybowych, występujących powszechnie na plantacjach ziemniaków zalicza się: zarazę ziemniaka (Phytophthora infestans), alternariozę (Alternaria spp.) i rizoktoniozę (Rhizoctonia solani), do bakteryjnych natomiast czarną nóżkę (Erwinia carotovora spp.).
Zaraza ziemniaka jest najbardziej rozpowszechnioną i najważniejszą gospodarczo chorobą występującą na plantacjach na całym świecie. W ostatnich latach obserwuje się szczególne zwiększenie potencjału infekcyjnego sprawcy zarazy, związane ze zmianą jego populacji oraz coraz większe zagrożenie upraw. Wynikiem tych zmian są między innymi: wcześniejsze występowanie i gwałtowniejszy przebieg choroby, wzrost agresywności sprawcy, zmiany w występowaniu i rozwoju pierwszych objawów. Porażenia pierwotne zarazą występują nie tylko na liściach, ale i na łodygach roślin ziemniaka. Coraz większego znaczenia w uprawach ziemniaka w Europie nabiera także alternarioza. Różnorodne formy chorobowe i zmiany w populacjach patogenów mają duży wpływ na stosowane do tej pory metody ochrony.
Aby zminimalizować straty powodowane przez różne czynniki chorobotwórcze i uzyskać zdrowy, dobrze przechowujący się plon, rośliny ziemniaka należy chronić. Ochrona ziemniaka przed agrofagami jest szczególnie istotna na plantacjach w sezonie wegetacyjnym i polega na uwzględnianiu wielu różnych jej elementów.
Zdrowy sadzeniak - jest podstawowym elementem w produkcji i warunkiem koniecznym w prawidłowej ochronie. Chore bulwy to główne źródło infekcji większości chorób na plantacjach ziemniaka (rizoktonioza, czarna nóżka, zaraza). Dotyczy to zarówno sadzeniaków, jak i bulw pozostawionych na stertach odpadowych. Bardzo ważnym zabiegiem jest więc używanie do sadzenia zdrowych bulw, ale także zabezpieczenie chorych bulw pozostałych po wiosennym sortowaniu, które uniemożliwią ich kiełkowanie i roznoszenie się różnych chorób. Eliminuje się w ten sposób bardzo ważne źródła chorób w okolicy.
Ochrona przed chorobami rozwijającymi się w okresie wschodów ziemniaka polega przede wszystkim na zaprawianiu materiału sadzeniakowego przed rizoktoniozą, powodującą gnicie kiełków. Jednym ze źródeł choroby jest bowiem ospowatość występująca na bulwach. W przypadku dużego nasilenia ospowatości bulw (ponad 30% bulw porażonych) konieczne jest chemiczne zaprawianie sadzeniaków jednym z zarejestrowanych do tego celu preparatów.
Agrotechniczne zabiegi ograniczające występowanie chorób. Do tego typu ochronnych zabiegów agrotechnicznych zalicza się m.in. takie, które przyspieszają rozwój roślin na plantacji. By ograniczyć występowanie np. rizoktonio-zy stosuje się sadzenie pobudzonych lub podkiełkowanych bulw w przewidzianym dla danego rejonu terminie, niezbyt głęboko, by skrócić do minimum okres przebywania kiełków pod powierzchnią gleby. Sprawca choroby występujący saprofitycznie w glebie stanowi bowiem drugie źródło porażenia roślin ziemniaka rizoktoniozą.
W celu ochrony plantacji przed zarazą podkiełkowywanie lub pobudzanie sadzeniaków i dolistne dokarmianie roślin powodują szybszy rozwój roślin, wcześniejsze wytworzenie większości plonu, zanim choroba pojawi się masowo na plantacji.
Sprawca alternariozy jest patogenem atakującym osłabione, starsze rośliny. Każdy element ochrony wzmacniający roślinę (np. nawożenie dolistne) powoduje, że roślina sama reaguje obronnie na infekcję grzyba.
Zabiegi agrotechniczne ograniczające występowanie czarnej nóżki polegają głównie na dokładnie i terminowo wykonanych selekcjach negatywnych w okresie wegetacji, sprowadzających się do usunięcia chorych roślin z pola wraz z bulwą mateczną, jako potencjalnego źródła dalszego zakażania plantacji bakteriami.
Należy także zwrócić uwagę na dokładne przykrywanie bulw glebą. Warstwa gleby w pewnym stopniu ogranicza niebezpieczeństwo kontaktu patogenów z bulwami.
Odporność odmian. W rejonach o dużym zagrożeniu występowania poszczególnych chorób istotnym czynnikiem jest także dobór odmian o podwyższonej odporności na niektóre z nich.
Jedną z podstawowych metod integrowanej ochrony jest chemiczna ochrona plantacji ziemniaka w okresie wegetacji. Ma ona na celu profilaktyczne, kilkakrotne opryskiwanie plantacji jednym z zarejestrowanych fungicydów. W warunkach Polski chemiczne metody ochrony plantacji ziemniaka stosuje się w celu ochrony przede wszystkim przed zarazą ziemniaka oraz w bardzo niewielkim stopniu przeciwko alternariozie.
Podstawowymi elementami ochrony chemicznej jest wyznaczenie terminu jej rozpoczęcia, jak i odpowiedni dobór fungicydów. W ostatnich latach obserwuje się coraz częstsze przypadki wcześniejszego pojawu zarazy na polu i wystąpienie nietypowych, pierwszych objawów chorobowych. Czynniki te powinny być uwzględniane przy podejmowaniu decyzji o ochronie plantacji przed zarazą.
Prognozowanie występowania patogenów i zastosowanie systemów wspomagających podejmowanie decyzji o ochronie mają na celu określenie ryzyka wystąpienia choroby, wyznaczenie daty pierwszego i kolejnych zabiegów ochronnych oraz koniecznej ich liczby. Dobór fungicydów powinien natomiast zapewnić dobrą skuteczność w zwalczaniu poszczególnych patogenów, uwzględniając fazy rozwojowe roślin ziemniaka.
Skuteczne zabiegi ochrony mogą redukować chorobę na początku sezonu albo zmniejszać tempo jej rozwoju. Zabiegi chemiczne powodują także odsunięcie w czasie krytycznego momentu zniszczenia 50-70% naci (zahamowanie przyrostu bulw) oraz ochronę przed porażeniem bulw.
W Polsce zarejestrowanych jest około 60 fungicydów do ochrony plantacji ziemniaka przed sprawcami chorób. Różnią się one sposobem przemieszczania w roślinie, tzw. mobilnością (powierzchniowe, wgłębne, układowe, quasi układowe) oraz mechanizmami działania na patogeny (profilaktyczne, lecznicze, niszczące).
Badania polowe prowadzone w IHAR w Boninie wykazały różną przydatność środków ochrony w walce z infekcjami zarazy, występującymi na łodygach. Wyniki doświadczeń przeprowadzonych w szklarni i w warunkach polowych wykazały, że w ochronie roślin ziemniaka przed zarazą występującą na łodygach najbardziej skuteczne były fungicydy działające systemicznie (wnikające do łodyg ziemniaka) zastosowane profilaktycznie. Skuteczność środków układowych w ochronie przed zakażeniami łodyg zależy także od szybkości ich przenikania do innych organów. Wolniejsze przemieszczanie się produktu może być wyjaśnieniem lepszej skuteczności w zwalczaniu zarazy atakującej łodygi.
Wykorzystując informacje z wieloletnich obserwacji terminu występowania najgroźniejszych patogenów grzybowych w uprawach ziemniaków oraz biorąc pod uwagę skuteczność różnych fungicydów w ich zwalczaniu, można ułożyć model najbardziej efektywnej ochrony.
Plantacje ziemniaka można chronić intensywnie. Taka ochrona oparta jest na stadiach fenologicznych uprawy i prowadzona rutynowo (co 7-10 dni) od momentu potencjalnego zagrożenia wystąpienia chorób (np. od wschodów ziemniaka, od zwieranie się roślin w międzyrzędziach lub w rzędach). Intensywna ochrona zalecana jest w warunkach szczególnego zagrożenia plantacji, takich jak: wysokie ryzyko wystąpienia patogenów, szczególnie zarazy, uprawa odmian podatnych, występowanie dodatkowych źródeł inokulum (sąsiedztwo wczesnych odmian).
Zabezpieczenie ziemniaków przed chorobami może być prowadzone także jako ochrona zrównoważona, oparta na prognozowaniu na podstawie warunków pogodowych pojawu patogenów, monitorowaniu (śledzeniu) ich występowania na plantacji i zastosowaniu systemów decyzyjnych. W programach ochrony należy stosować fungicydy skuteczne w zwalczaniu różnych patogenów, występujących w tym samym czasie.
Okres ziemniaków w okresie wegetacji można podzielić na cztery etapy. Każdy z tych etapów wymaga innego podejścia do prowadzonej ochrony.
1. Początek sezonu. Występuje prawdopodobny (zależny jednak od pogody) szybki wzrost uprawy, ale powierzchnia liści jest stosunkowo niewielka, szczególnie na początku sezonu. Źródło infekcji zarazy może pochodzić z chorychsadzeniaków, stert odpadowych, jak i samosiewów. Mogą występować wczesneinfekcje zarazy na łodygach. W tym czasie należy stosować fungicydy wgłębnelub układowe, silnie zapobiegawcze, z możliwością aktywności interwencyjnej,skuteczne w ochronie przed infekcjami łodyg i chroniące nowe odrosły roślin.
2. Rozwój części nadziemnej. Gwałtowny wzrost masy i powierzchni liści.Początek tworzenia się zawiązków bulw. Źródło zarazy może pochodzić zarówno z samej uprawy jak i z zewnątrz. Możliwość występowania alternariozy. Należy stosować środki chemiczne charakteryzujące się właściwościami profilaktycznymi ale także aktywnością leczniczą; najlepiej środki układowe (systemiczne).Należy chronić szczególnie liście i nowe odrosty, skuteczna ochrona przed alter-nariozą.
3. Tuberyzacja. W uprawie obserwuje się stosunkowo wolny przyrost liści igwałtowne nagromadzanie się masy bulw. Nasilenie presji infekcyjnej zarazyuzależnione jest od warunków klimatycznych. Fungicydy mają zapewnić ochronę istniejących liści. Można stosować środki o działaniu powierzchniowym (kontaktowe).
4. Okres przed zbiorem. Obserwuje się fizjologiczne starzenie się uprawy.Duże prawdopodobieństwo zakażenia bulw zarazą. Wybór fungicydów powierzchniowych powinien zapewniać ochronę bulw.
Ochrona plantacji ziemniaka powinna być zakończona desykacją (zniszczeniem części nadziemnej) roślin ziemniaka. Niszcząc chemicznie nać, niszczymy
także zarodniki grzyba, ograniczamy porażenie bulw, podnosząc tym samym ich trwałość przechowalniczą. Ważne jest, aby po wykonaniu desykacji, nie przetrzymywać ziemniaków w glebie dłużej niż 3 tygodnie, gdyż może to spowodować odrastanie naci oraz zwiększać ryzyko porażenia bulw przez zarazę i rizoktoniozę.
Ochrona ziemniaków przed chwastami,
szkodnikami oraz niszczenie naci
Aby zminimalizować straty powodowane przez agrofagi i uzyskać dobrej jakości ziemniaki, należy chronić plantacje różnymi metodami i środkami.
Ochrona przed chwastami
Jednym z elementów prawidłowego rozwoju ziemniaka jest ograniczenie konkurencyjnego działania chwastów, w dwóch okresach ich występowania: na początku (zachwaszczenie pierwotne) i pod koniec sezonu wegetacyjnego (zachwaszczenie wtórne). Wprowadzenie w latach sześćdziesiątych do praktyki rolniczej herbicydów poszerzyło możliwość eliminacji chwastów w sposób nie tylko mechaniczny. Jednak sposoby te mają zarówno zalety, jaki wady (tab.1).
W ostatnich latach popularne jest stosowanie - po wschodach ziemniaka - herbicydów zawierających metrybuzynę, która może wywoływać fitotoksyczną reakcję roślin. Chociaż uszkodzenia ustępują najczęściej po dwóch tygodniach, to na plantacjach nasiennych mogą być problemy z wykonaniem pierwszej selekcji negatywnej - uszkodzenia mogą być mylone z objawami chorób wirusowych. Dlatego na plantacjach nasiennych odmian o podwyższonej wrażliwości na metrybuzynę (ocenianych na 5-6 w skali 9-stopniowej) i wrażliwych (powyżej 6) zaleca się wykonanie zabiegu do 10 dni po sadzeniu. W poniższej tabeli podano odmiany badane w latach 1993-2002 w Boninie, pod względem wrażliwości na metrybuzynę stosowaną w dawce 0,5 kg/ha, kiedy ziemniaki miały od 10 do 15 cm wysokości, a chwasty do 4 cm.
Również inne herbicydy stosowane na przykład w warunkach nadmiaru lub niedoboru wilgoci w glebie, a także dużych różnic temperatury pomiędzy dniem a nocą, mogą spowodować przebarwienia blaszek liściowych.
Zwalczanie szkodników
1. Owady żerujące na podziemnych częściach roślin.
Szkody w uprawie ziemniaka mogą powodować takie gatunki z rodziny sprężykowatych, jak: osiewnik rolowiec (Agriotes lineatus), osiewnik ciemny (Agriotes obscurus L.), osiewnik skibowiec (Agriotes sputator) i nieskorek rdzawoplamy (Athus haemorrhoidalis F.). Larwy tych gatunków ze względu na budowę ciała potocznie nazywane są drutowcami (wyglądem przypominają miedziany drut).
Z rodziny żukowatych - problemy mogą stwarzać larwy chrabąszcza majowego (Melolontha melolontha), chrabąszcza kasztanowca (Melolontha hippocastani), guniaka czerwczyka (Amphimallon solstitialis) i ogrodnicy niszczylistki (Phyllopertha horticola). Ich stadia larwalne nazywane są pędrakami (koloru białożółtego, wygięte jak podkowa).
Wspólną cechą drutowców i pędraków jest wieloletni cykl rozwojowy i to, że większość życia spędzają w glebie. Zarówno nieruchomo - w formie złóż jaj, poczwarek i diapauzy chrząszczy - jak i w sposób aktywny, jako stadia larwalne. Żerując w glebie, podgryzają rośliny, a wskutek uszkodzenia pędów i bulw, do zniszczenia plantacji może dochodzić już w okresie wschodów ziemniaka. Natomiast żerując w bulwach, wygryzają w nich nierównomiernie rozłożone "korytarze", które stają się nie tylko miejscem ich żerowania, ale także kryjówką. Trudno jest zagospodarować tak uszkodzone ziemniaki, bowiem nie nadają się ani do konsumpcji, ani na materiał sadzeniakowy.
Próg szkodliwości dla pędraków (w ziemniaku) wynosi od 4 do 5 larwy na 1 m2 gleby. Natomiast dla drutowców za nasilenie średnie przyjmuje się występowanie od 11 do 20 larw na 1 m2, a nasilenie silne to powyżej 20 sztuk na 1 m2.
Tak jak w przypadku innych owadów, całkowite zniszczenie drutowców i pędraków jest niemożliwe. Liczebność ich możemy ograniczać zabiegami agrotechnicznymi lub stosując środki ochrony roślin. Zabiegi agrotechniczne obejmować powinny niszczenie chwastów (zwłaszcza perzu właściwego) oraz podorywki i orki. Wyrzucone na powierzchnię larwy lub poczwarki podczas jesiennej podorywki giną wskutek przesuszenia organizmu lub zostają zjedzone przez ptaki. Natomiast podczas orki zimowej na powierzchnię wydobyte zostają, oprócz larw i poczwarek, także chrząszcze. Wadą tego sposobu zwalczania jest możliwość nadmiernego przesuszenia gleby. Zaleca się, aby przy planowaniu płodozmianu uwzględniać uprawę w poplonie lub plonie głównym roślin niezasiedlanych przez drutowce (lnu, gorczycy, grochu lub roślin krzyżowych). Czasami, na niewielkich powierzchniach, można wyłapywać szkodniki za pomocą pułapek z przynętą, którą mogą być ziemniaki, buraki, sałata lub ziarna zbóż. Pułapki rozmieszcza się co 50 lub 60 cm, a po 2 lub 3 tygodniach wybiera larwy i niszczy w sposób mechaniczny.
Zwalczanie chemiczne - to także ograniczenie ich liczebności, a dobre efekty - to uzyskanie do 80% redukcji szkodników w stosunku do populacji przed zabiegiem. Do ich zniszczenia możemy zastosować zaprawę Prestige 290 FS zawierającą dwie substancje biologicznie czynne (imidachlopryd i pencykuron) bezpośrednio przed sadzeniem (opryskiwanie sadzeniaków na przenośniku taśmowo-czerpakowym sadzarki) w dawce 100 ml na 100 kg bulw.
Natomiast do zabiegu w formie grubokroplistego oprysku na glebę możemy zastosować znajdujący się w końcowej procedurze rejestracyjnej środek Pyrinex 480 SC (substancja biologicznie czynna chloropiryfos) w dawce 3-4 l/ha. Zabieg wykonać należy od 2 do 3 dni przed sadzeniem, a następnie wymieszać z glebą na głębokość do 20 cm.
2. Nicienie żerujące na podziemnych częściach roślin.
Mątwik ziemniaczany (Globodera rostochiensis). Jego szkodliwe działanie polega na hamowaniu krążenia soków i mechanicznym uszkadzaniu roślin. Poza szkodami bezpośrednimi, powoduje szkody pośrednie (utrudnienia w eksporcie, kwarantannę pól). Próg szkodliwości dla mątwika wynosi do 10 jaj z żywą zawartością (larwami) w 1 g gleby.
W okresie wiosennym, pod wpływem pobudzającego działania wydzielin systemu korzeniowego rozpoczyna się wychodzenie z cyst larw inwazyjnych, które wnikają do rośliny głównie przez włośniki korzeniowe. Rozwój mątwika, liczony od wniknięcia larwy do włośników korzeniowych do wytworzenie cysty, trwa około 12 tygodni.
Jedyną skuteczną metodą eliminacji mątwika jest uprawa odmian odpornych (tab. 3). Reakcja obronna odmian odpornych polega na tym, że w ich tkance korzeniowej larwy - nie mając odpowiednich warunków biochemicznych dla dalszego rozwoju - obumierają.
Prawidłowa uprawa odmiany odpornej (sadzeniak dobrej jakości, starannie posadzony, bez przepustów) może w ciągu sezonu wegetacyjnego zredukować populację nicieni do 95%.
3. Owady żerujące na nadziemnych częściach roślin
Stonka ziemniaczana. Jako próg ekonomicznej szkodliwości stonki przyjmuje się wystąpienie na ziemniaku jednego złoża jaj lub 15 larw (minimalne straty plonu). Wystąpienie 60 larw oznacza już straty istotne ekonomicznie. Jak dotychczas, jedyną skuteczną metodą zwalczania stonki jest stosowanie środków chemicznych. Wybierając insektycydy do ochrony ziemniaka
jadalnego, a szczególnie odmian bardzo wczesnych i wczesnych, należy zwrócić uwagę na długość okresu karencji (jak długo nie możemy użytkować ziemniaków po wykonaniu zabiegu).
Najnowszą generacją środków stosowanych do zwalczania stonki w formie zabiegów na rośliny są preparaty o działaniu systemicznym: Actara 25 WG (tiametoksam), Calypso480 SC (tiaklopryd), Mospilan 20 SP i Stonkat 160 SL (acetamipryd), ProAgro 100 SL (imidachlopryd), a do zaprawiania sadzeniaków - Prestige 290 FS (imidachlopryd z pencykuronem). Wysoka skuteczność tych neurotoksyn (powodowanie zakłóceń w systemie nerwowym owada) przy niskich dawkach na hektar, działanie na szkodnika kontaktowo i żołądkowo charakteryzuje także inne środki. Ale tylko te przemieszczają się w roślinie, czyli działają układowo. Jak długo środek będzie niszczył stonkę, zależy od szybkości wzrostu rośliny, a tym samym od jego koncentracji.
Niszczenie naci - desykacja
W technologii uprawy ziemniaka niszczenie naci jest ostatnim zabiegiem ochronnym, nazywanym desykacja, a uzyskane rezultaty możemy podzielić na:
1. bezpośrednie - przygotowanie plantacji do zbioru (zaschnięte łęty oraz zniszczone chwasty ułatwiają pracę maszyn),
2. pośrednie - poprawienie jakości plonu poprzez: przerwanie wegetacji roślin (równomierniejsze dojrzewania bulw oraz słabsze przyczepienie bulw do stolonów) • niższa wilgotności w łanie (pogorszenie warunków rozwoju chorób grzybowych - zaraza ziemniaka, rizoktonioza - oraz przemieszczania wirusów z naci do bulw) • wyeliminowanie wtórnych odrostów naci (ograniczenie powtórnej infekcji przez choroby grzybowe) • zabezpieczenie bulw przed uszkodzeniami mechanicznymi podczas zbioru.
Uszkodzenia mechaniczne mogą występować w formie uszkodzeń zewnętrznych lub wewnętrznych bulw. Uszkodzenia zewnętrzne umożliwiają wnikanie do bulw niektórych patogenów (sprawców suchej i mokrej zgnilizny lub gangreny bulw), a uszkodzenia wewnętrzne powodują odgniecenia, nekrozy lub ciemną plamistość. Uszkodzenia wewnętrzne są niekorzystne dla ziemniaków produkowanych na potrzeby przetwórstwa spożywczego, w tym szczególnie w produkcji chipsów lub frytek.
Niszczenie naci powinno się wykonywać w terminie uwzględniającym długość okresu wegetacji odmiany, przeznaczenie ziemniaków, dojrzałość skórki na bulwach oraz fazę rozwojową rośliny. Nać możemy niszczyć w sposób mechaniczny, chemiczny lub łączący obydwa sposoby.
Literatura
Pawińska M., Kapsa J. 2002. Kompleksowa ochrona ziemniaków skrobiowych. [W:] Ekonomika i technologia produkcji ziemniaków skrobiowych. Pr. zbiór, pod red. J. Chotkowskiego. Wyd. Wieś Jutra: 111-127
.png)
Zaloguj przez Facebook
