Etapy powstawania Unii Gospodarczej i Walutowej

Traktat z Maastricht przewidywał zatem utworzenie EMU w trzech etapach. Przejście do każdego z nich było uwarunkowane osiągnięciem celów faz wcześniejszych. Etap pierwszy (1990-1993) zakładał dokończenie ogólnej liberalizacji przepływów kapitału wewnątrz Wspólnoty i rozpoczęcie procesu konwergencji ekonomicznej ku niskiej inflacji i umiarkowanemu deficytowi budżetowemu. Etap drugi (1994-1997 lub 1999) miał przygotować państwa członkowskie do przyjęcia jednolitej waluty przez przeprowadzenie niezbędnych reform instytucjonalnych oraz osiągnięcie zadowalającej zbieżności ich działań gospodarczych. Etap trzeci to okres stopniowego wprowadzania jednolitej waluty.

Charakterystyka poszczególnych etapów.

Etap pierwszy: 1 lipca 1990 – 31 grudnia 1993

Na szczycie w Madrycie w czerwcu 1989 r. Rada Europejska podjęła decyzję, że pierwszy etap rozpocznie się 1 lipca 1990 r. Najważniejsze zadanie w tym stadium miało polegać na wprowadzeniu Jednolitego Rynku opartego na czterech swobodach- swobodnym przepływie osób, towarów, usług i kapitału na terenie EWG. Szczególny nacisk położono na zniesienie wszelkich ograniczeń w przeływie kapitału zarówno wewnątrz Wspólnoty, jak i w relacjach z krajami trzecimi (art. 116 ust. 2 w zw. z art. 56 TWE). Waluty krajów członkowskich miały być na tym etapie objęte na jednakowych zasadach mechanizmem stabilizacji kursów ESW. Dążono również do zacieśnienia współpracy pomiędzy bankami centralnymi.
W czasie trwania pierwszego etapu państwa członkowskie miały wprowadzać, jeśli było to konieczne, wieloletnie programy zmierzające do zapewnienia trwałej zbieżności niezbędnej do osiągnięcia unii gospodarczej i walutowej, zwłaszcza w zakresie stabilności cen i zdrowych finansów publicznych. (art. 116 ust. 2 lit. a TWE: ex 109e). Konieczne także było wynegocjowanie i ratyfikowanie traktatu zawierającego poprawki do Traktatu Rzymskiego, niezbędne do ustanowienia unii walutowej. Datą zakończenia tego stadium było w praktyce wejście w życie Traktatu z Maastricht w listopadzie 1993 r.

Etap drugi: 1 stycznia 1994 – 31 grudnia 1998

Traktat z Maastricht ustalił termin rozpoczęcia drugiego etapu tworzenia EMU na 1.
stycznia 1994 r. Etap ten miał się zakończyć do końca 1996 r., lub najpóźniej do końca 1998 r. W tym etapie kraje zobowiązały się do koordynacji polityki pieniężnej i makroekonomicznej oraz unikania nadmiernego deficytu budżetowego oraz do zapewnienia niezależności swojego banku centralnego od rządu.
1 stycznia 1994 r. został zamrożony skład kursowy koszyka ECU oraz po rozwiązaniu Komitetu Gubernatorów Banków Centralnych i Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej we Frankfurcie nad Menem utworzono Europejski Instytut Walutowy (European Monetary Institute)- zalążek przyszłego Europejskiego Banku Centralnego. Ustanowienie EIM było najważnieszym przedsięwzięciem instytucjonalnym tego etapu. Głównym zadaniem EIM była kontrola zobowiązań wynikających z drugiego etapu utworzenia Unii, a przede wszystkim:

• umacnianie współpracy między narodowymi bankami centralnymi
• umacnianie koordynacji narodowych polityk pieniężnych oraz dążenie do zapewnienia stabilności cen
• kontrola funkcjonowania Europejskiego Systemu Walutowego
• przygotowanie dokumentów i procedur koniecznych do prowadzenia w EMU jednolitej polityki walutowej
• przygotowanie zasad operacji, które będą podejmowane przez narodowe banki centralne w ramach Europejskiego Systemu Banków Centralnych
• przygotowanie emisji banknotów nowego pieniądza

EIM przejął zadania, a wraz z nimi także aktywa i pasywa Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej. EIM prowadził działania przygotowawcze, aby w przyszłości Europejski System Banków Centralnych mógł sprawnie podjąć realizację swych zadań. EIM nie posiadał żadnych wiążących uprawnień. Mógł on tylko:

• formułować nie mające mocy wiążącej opinie lub zalecenia odnośnie ogólnej orientacji polityki walutowej i polityki kursów walut, jak również związanych z nimi środków wprowadzanych w każdym państwie członkowskim
• przedkładać opinie lub zalecenia rządom i Radzie UE odnośnie kierunków działań mogących
  wpływać na wewnętrzną lub zewnętrzną sytuację walutową we Wspólnocie, a zwłaszcza na funkcjonowanie Europejskiego Systemu Walutowego
• wydawać władzom walutowym państw członkowskich zalecenia odnośnie prowadzenia ich polityki walutowej.
  

EIM pełnił swoją funkcję do czasu powołania Europejskiego Banku Centralnego, kiedy to uległ rozwiązaniu.
W 1995 r. podczas szczytu w Madrycie wyrażono wolę przejścia do trzeciego etapu EMU począwszy od 1 stycznia 1999 r. Rada Europejska przyjęła Zieloną Księgę dotyczącą problemów przejścia do wspólnej waluty. Ustalono też nazwę przyszłej wspólnej waluty - EURO. Postanowiono, że banknoty będą miały nominały 5, 10, 20, 50, 100, 200 i 500 euro. Będzie też osiem monet, o wartości począwszy od 2 do 1/100 euro (później nadano jej nazwę centa).

Z trzech proponowanych opcji wprowadzenia nowej waluty, Rada Europejska wybrała scenariusz „odniesienia”. Opierał się on na tzw. „masie krytycznej”, tj na szybkim wprowadzeniu jednej waluty przez natychmiastową realizację wystarczającej ilości operacji w euro Scenariusz ten zakładał istnienie okresu przejściowego, którego skutkiem były rozmaite koszty związane z jednoczesnym używaniem walut krajowych i euro. Okres ten nie mogł być zatem zbyt długi, aby nie narażać konsumentów i przedsiębiorstwa na dodatkowe koszty, ale i zarazem nie mogł być zbyt krótki, aby proces wprowadzania jednej waluty był realny z punktu widzenia logistyki.

Kraje UE w protokole dołączonym do Traktatu z Maastricht potwierdziły, że akceptacja przez nie postanowień Traktatu daje nieodwracalny charakter przejściu Wspólnoty w finalne stadium tworzenia EMU, do którego dążyć będą wszystkie państwa. Powinny więc one respektować wolę Wspólnoty rozpoczęcia trzeciego etapu i nie przeszkadzać sobie nawzajem w dążeniu do tego wspólnego celu.

Przejście do trzeciego etapu uzależniono od tempa dostosowania gospodarek krajów UE do wymogów dotyczących sytuacji ekonomicznej, określonych w Traktacie z Maastricht. W Protokole do Traktatu z Maastricht ustalono pięć kryteriów, warunkujących uczestnictwo w trzeciej fazie EMU:

• Kryterium stabilności cen: średnia stopa inflacji w roku poprzedzającym ocenę gotowości do EMU nie może przekraczać średniego wskaźnika inflacji odnotowanego w tym samym czasie w trzech krajach o najniższej dynamice cen więcej niż o 1,5 pkt. procentowego
• Kryterium deficytu budżetowego: udział deficytu sektora rządowego w produkcie krajowym brutto (PKB) mierzonym w cenach rynkowych, w roku poprzedzającym ocenę gotowości do EMU, nie powinien przekraczać 3 proc.
• Kryterium długu publicznego: udział zadłużenia publicznego w PKB w roku poprzedzającym ocenę nie powinien przekraczać 60 proc.
• Kryterium stóp procentowych: średnia nominalna, długookresowa stopa procentowa w roku poprzedzającym ocenę nie powinna być wyższa o więcej niż 2 pkt. proc. od średniej stopy procentowej w trzech krajach o najniższym poziomie inflacji
• Kryterium udziału w mechanizmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego: kraj aspirujący do przystąpienia do trzeciej fazy EMU powinien być przynajmniej przez dwa lata poprzedzające badanie członkiem Europejskiego Systemu Walutowego i respektować normalny przedział wahań kursów walut przewidziany w ramach mechanizmu kursowego.

Nie obyło się jednak bez pewnych komplikacji. Zawarty w Traktacie z Maastricht scenariusz realizacji unii gospodarczej i walutowej został napisany zasadniczo w latach 1989 i 1990, tj. w okresie, gdy walka z inflacją oparta na stabilizacji kursów walutowych odnosiła sukces. Ta stabilizacja wydawała się trwała tym bardziej jeszcze, że w wielu krajach wraz z obniżką stopy inflacji zmniejszała się stopa bezrobocia. Pogorszenie koniunktury gospodarczej, jakie wkrótce nastąpiło, podważyło cały proces konwergencji ekonomicznej i monetarnej. W warunkach recesji wzrost wydatków publicznych nie mógł być w pełni skompensowany wyższymi wpływami do budżetu. Pozostała w zasadzie jedyna możliwość, jaką były wyższe deficyty budżetowe. Wzrost deficytów budżetowych zwiększył dług publiczny, którego poziom w wielu krajach zdecydowanie przekraczał dopuszczalny poziom długu w EMU (w 1997r. stosunek zadłużenia publicznego do PKB nie przekraczał wartości bazowej-60% tylko w 4 krajach członkowskich). Jednak zgodnie z z art. 104 TWE kryterium to można uznać za spełnione jeśli stosunek ten maleje w wystarczającym stopniu zbliżając się do wartości bazowej.

W grudniu 1996 r. w Dublinie, Rada Europejska przyjęła Pakt na rzecz Stabilności i Rozwoju, będący swoistym kodeksem postępowania w zakresie spełniania budżetowego kryterium zbieżności. Pakt ten mial zapewnić dyscyplinę fiskalną i stabilność cen na terenie Unii Gospodarczej i Walutowej. Zgodnie z jego postanowieniami w normalnych warunkach deficyty budżetowe powinny być zrównoważone, a w okresie złej koniunktury nie mogą przekraczać 3 % PKB. W przypadku gdy deficyt budżetowy zostanie uznany za zbyt wysoki, państwo karane jest sankcjami ze strony Rady Europejskiej. Kara polega na obowiązku złożenia nieoprocentowanego depozytu stabilizacyjnego. Jeżeli dany kraj w ciągu dwóch lat nie zlikwiduje nadmiernego deficytu, depozyt przemienia się w karę finansową, której wysokość zawarta jest w przedziale 0,2 do 0,5 % PKB w zależności od skali przekroczenia granicy 3 % PKB.

 Ostatnia część tej fazy tzw. interim period (maj-grudzień 1998 r.) miała obejmować ustalenie listy krajów zakwalifikowanych do EMU, określenie nieodwołalnych kursów wymiany oraz utworzenie Europejskiego Banku Centralnego.
Komisja Europejska i EIW miały za zadanie sporządzić do końca 1996 r. raporty o wynikach gospodarczych państw członkowskich. Na tej podstawie Rada UE złożona z ministrów gospodarki i finansów dokonała oceny (kwalifikowaną większością głosów) w jakim stopnia każde z państw spełniło ustalone kryteria i czy zostały one spełnione przez większość członków UE. Następnie do 31.12.1996 r. szefowie państw i rządów (Rada Europejska) mieli rozstrzygnąć czy większość państw wypełniło kryteria zbieżności. W przypadku pozytywnej decyzji należało do końca 1997 r. ustalić termin rozpoczęcia trzeciego etapu integracji.

Istotne postanowienie stanowiło, że jeżeli do końca 1997 r. nie zostanie ustalona data rozpoczęcia trzeciego etapu tworzenia Unii Walutowej, to etap ten rozpocznie się 1 stycznia 1999 r., bez względu na liczbę państw gotowych do wejścia do Unii. Rada Europejska miała za zadanie do 1 lipca 1998 r. określić, które kraje zostaną członkami Unii Walutowej.
Kwalifikacja krajów do udziału w EMU została zaplanowana na wczesną wiosnę 1998 r. Komisja Europejska zarekomendowała w marcu tego roku 11 krajów, które spełniły kryteria konwergencji: Austrię, Belgię, Finlandię, Francję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Niemcy, Portugalię i Włochy. W pierwszym etapie do EMU nie przystąpiły: Grecja, Dania, Wielka Brytania, i Szwecja. Wobec Wielkiej Brytanii i Danii zastosowano specjalne ustępstwa, które były konieczne, aby Traktat został ratyfikowany przez te państwa. Wielka Brytania nie zgadzała się na oddanie uprawnień do prowadzenia polityki pieniężnej na rzecz ESBC, dlatego uzyskała możliwość rezygnacji z wejścia do Unii Walutowej. W przypadku Dani wejście do takiej Unii uniemożliwił wynik referendum. Pozostałe dwa państwa Grecja i Szwecja nie wypełniły kryteriów Traktatu. Jednak już po dwóch latach, 1 stycznia 2001 r. Grecja została dwunastym członkiem Unii. Każde z trzech państw pozostających poza strefą euro może w zostać przyjęte do EMU w charakterze pełnoprawnego członka. Musi tylko wypełnić kryteria gospodarcze oraz zgłosić chęć i gotowość do członkostwa.

Parlament Europejski przyjął propozycję Komisji Europejskiej 30 kwietnia 1998 r., a szefowie państw i rządów potwierdzili listę państw przechodzących 1 stycznia 1999 r. do trzeciego etapu EMU podczas specjalnego spotkania na szczycie Rady ds. Gospodarki i Finansów (ECOFIN) w Brukseli, 1-3 maja. Do końca 1998 r. przyjęto całość potrzebnej w tym kontekście legislacji.

Etap trzeci: jednolita waluta

Trzeci etap EMU rozpoczął się, zgodnie z planem, 1 stycznia 1999 r. i trwał do 31 grudnia 2001 r. Faza ta zwieńczyła żmudny proces zmian, które państwa aspirujące do unii monetarnej musiały przeprowadzić w swoich strukturach instytucjonalnych oraz w zakresie wewnętrznego porządku prawnego. Z początkiem 1999 r. rozpoczął działalność Europejski Bank Centralny emitujący własną walutę-euro. ECU przestała istnieć (zastąpiona przez euro w stosunku 1:1). Nastąpiło nieodwołalne usztywnienie kursów centralnych walut wobec euro, a w konsekwencji także i wobec siebie. 1 stycznia 1999 r. euro stało się prawnym środkiem płatniczym na terenie krajów EMU.

Należy przy tym zaznaczyć, że krajowe banki centralne nie zniknęły z chwilą pojawienia się EBC. Stały się częścią tzw. Eurosystemu. Nie mogą jednak podejmować decyzji dotyczących polityki pieniężnej czy kursów walutowych, ich zadaniem stało się wdrażanie decyzji EBC. Zachowały swoje uprawnienia dotyczące nadzoru bankowego.
Zgodnie z rezolucją Rady Europejskiej w Amsterdamie (1997 r.) ESW i jego mechanizm kursowy zostały zastąpione nowym mechanizmem (ERM 2), wiążącym z euro waluty państw członkowskich nie należących do strefy euro. Udział w ERM 2 jest dobrowolny.

W okresie od 1 stycznia 1999 r. do 1 stycznia 2002 r. waluty narodowe pozostały w obiegu. Istniała prawna równorzędność walut narodowych i euro. Czas ten był niezbędny na wydrukowanie banknotów i wybicie monet euro. Euro było natomiast wykorzystywane w operacjach bezgotówkowych, choć sklepy i restauracje nie miały obowiązku przyjmowania zapłaty kartą lub czekiem w euro. Nie miały też obowiązku wywieszania podwójnych cen (choć było to rekomendowane). Musiały tylko jasno zaznaczyć czy przyjmują płatności w euro, czy nie. Banki na żądanie klienta miały obowiązek przeliczyć jego konto na euro, ale odwrotna operacja była niemożliwa. W okresie tym każdy klient mógł utrzymywać rachunek bankowy w walucie narodowej.

1 stycznia 2002 r. zostały wprowadzone do obiegu banknoty i monety euro. Przez 6 miesięcy znajdowały się w obiegu razem z banknotami i monetami walut narodowych. 1 lipca 2002 r. nastąpiło wycofanie z obiegu banknotów i walut narodowych.
W trakcie trzeciego etapu EMU większość cen na terenie strefy euro była podawana podwójnie - w walucie narodowej i w euro, co ułatwiło przyzwyczajenie się do nowej waluty. Banki mogły oferować swoje usługi zarówno w walutach narodowych, jak i w euro. Przedsiębiorstwa obowiązywała zasada ciągłości umów, bez względu na sposób ustalenia ceny. Mogły prowadzić rachunkowość podwójnie, w walucie narodowej i w euro, ale z dniem 1 stycznia 2002 r. musiały przejść na nowy system.

Wspólna polityka pieniężna a polityki gospodarcze państw członkowskich EMU

Traktat nie przewidywał prowadzenia w Unii wspólnej polityki gospodarczej. Kraje UE zobowiązały się jednak do uznania realizowanej polityki gospodarczej za przedmiot wspólnego zainteresowania i do jej koordynacji.
Zgodnie z postanowieniami Traktatu Rada UE sporządza projekt ogólnych wytycznych, co do polityk gospodarczych państw członkowskich i Wspólnoty oraz składa sprawozdanie Radzie Europejskiej. Rada Europejska działając na podstawie sprawozdania Rady UE, opracowuje ogólne wytyczne dotyczące polityki gospodarczej. Aby zapewnić koordynację polityk gospodarczych i trwałą zbieżność działań gospodarczych państw członkowskich, Rada UE, na podstawie sprawozdań przedłożonych przez Komisję, nadzoruje rozwój gospodarczy w każdym państwie członkowskim i we Wspólnocie oraz zgodność polityk gospodarczych z ogólnymi wytycznymi, a także regularnie dokonuje wszechstronnej oceny poszczególnych państw. Rada UE, działając na zlecenie Komisji, może kierować zalecenia pod adresem krajów, których polityka jest niezgodna z określonymi wytycznymi lub stanowi zagrożenie dla funkcjonowania EMU. Rada UE może także zadecydować o podaniu swoich zaleceń do wiadomości publicznej.

Wiele miejsca w Traktacie poświęcono polityce budżetowej. Wprowadzono zakaz kredytowania przez Europejski Bank Centralny i przez narodowe banki centralne instytucji lub organów Wspólnoty, władz centralnych, regionalnych, lokalnych lub innych władz publicznych, instytucji lub przedsiębiorstw publicznych państw członkowskich. Oznacza to więc uniemożliwienie finansowania przez Europejski Bank Centralny i przez narodowe banki centralne deficytu budżetu UE oraz deficytów narodowych. Komisja kontroluje zmiany sytuacji budżetowej i wysokość długu publicznego w państwach członkowskich, badając czy nie dochodzi do rażących błędów.

Jeżeli państwo członkowskie nie spełnia wymagań postawionych przez oba kryteria lub jedno z nich, Komisja przygotowuje sprawozdanie. W sprawozdaniu tym Komisja uwzględnia wszelkie istotne czynniki, łącznie ze średniookresową sytuacją gospodarczo - budżetową państwa członkowskiego. Następnie przekazuje swoja opinię Radzie UE, która po zapoznaniu się z raportem podejmuje decyzję o tym czy deficyt jest nadmierny.
W sytuacji gdy polityka gospodarcza jest niezgodna z ogólnymi wytycznymi lub deficyt i dług publiczny zostaną uznane za nadmierne, Rada UE wydaje danemu państwu zalecenia, mające na celu poprawę sytuacji w określonym terminie. Jeżeli kraj nie dostosuje się do zaleceń, Rada UE działając na zlecenie Komisji może podać je do wiadomości publicznej, a gdy i to nie pomaga, zastosować jeden lub kilka z następujących środków:

• zażądać od kraju opublikowania dodatkowych informacji, określonych przez Radę UE, przed emisją obligacji i papierów wartościowych
• zwrócić się do Europejskiego Banku Inwestycyjnego o zrewidowanie polityki pożyczkowej względem tego kraju
• zażądać od danego państwa złożenia nieoprocentowanego depozytu w odpowiedniej wysokości na rzecz Wspólnoty, do czasu, gdy zdaniem Wspólnoty, nadmierny deficyt zostanie skorygowany
• nałożyć kary w odpowiedniej wysokości

Jeżeli Rada UE poda zalecenia do wiadomości publicznej, to natychmiast po stwierdzeniu poprawy sytuacji, wydaje publiczne oświadczenie o tym, że nadmierny deficyt w danym państwie przestał istnieć.
Należy również zauważyć, że UE nie odpowiada za zobowiązania władz narodowych, regionalnych i lokalnych oraz innych władz, instytucji lub przedsiębiorstw państwowych żadnego z państw członkowskich, co ma zapobiec konieczności ponoszenia konsekwencji ewentualnej niewypłacalności któregoś kraju przez innych członków Unii.
Wprowadzone zasady i ograniczenia są niezbędne do skutecznej antyinflacyjnej polityki pieniężnej na szczeblu Unii Walutowej, ponieważ przy jednej wspólnej walucie skutki deficytu budżetowego jednego lub kilku krajów byłyby odczuwane w całej Unii.

Bibliografia:

T. Bainbridge, A Teasdale: Leksykon Unii Europejskie, Kraków, Platan 1998
J. Borowiec: Unia Ekonomiczna i monetarna. Historia, podstawy teoretyczne, polityka, Wrocław, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu 2001
L. Ciamaga (i in.): Unia Europejska, Warszawa, PWN 1998
Paul de Grauwe: Unia Walutowa. Funkcjonowanie i wyzwania, Warszawa PWE 2003
D. Sobczyński: Euro. Historia. Praktyka. Instytucje, Warszawa, KIK 2002
J. Ruszkowski, E. Górnicz, M. Żurek: Leksykon Integracji Europejskiej, Warszawa, PWN 2003

Strony www:

http://free.ngo.pl/parlament/unia