Leśne zwiastuny wiosny

Wiosenne rusałki i inne motyle
Wystarczy niewielki powiew cieplejszego powietrza, by z zimowych kryjówek wyszły pierwsze owady. Są to te osobniki, które zimują w postaci dorosłej. Gdy tylko  temperatura wzrośnie do 10 stopni, już można spotkać cytrynki, rusałki i pawiki, które nabrały apetytu na nektar z  pierwszych w tym roku kwiatów. Pojawienie się tych motyli jest uzależnione od temperatury powietrza. Jeśli warunki są sprzyjające, możemy zaobserwować je już nawet pod koniec lutego. Na podstawie owadów nie da się jednak w żaden sposób przewidzieć, jaka aura będzie nam towarzyszyć w najbliższym czasie. Spadek temperatury powoduje, że ponownie chowają się w różnych miejscach, zapadają w stan hibernacji i czekają na lepszy czas. Wczesnowiosenne motyle mogą pojawić się z dnia na dzień i tak samo nieoczekiwanie schować się w swoich kryjówkach.  Owady, które zimują w postaci larw, pojawiają się jako postacie doskonałe trochę później.

Coraz więcej owadów pojawia się wraz z kwitnieniem kolejnych gatunków kwiatów, krzewów i drzew. Na przykład w marcu, gdy zaczyna kwitnąć wierzba iwa, przy dobrej pogodzie, na pierwsze obloty wyruszają pszczoły.

Na podstawie obserwacji pogody możemy przewidzieć liczebność niektórych gatunków owadów. Jeśli zima jest śnieżna i wilgotna, a po niej następuje deszczowa wiosna – jak w tym roku – wówczas należy się spodziewać, że niebawem będzie dużo… komarów.

Konsultacja: dr hab. Tomasz Mokrzycki, Zakład Entomologii Leśnej, Ekologii i Ekoturystyki

Żabie koncerty
Sygnałem tego, że wkrótce nadejdzie wiosna, są różne odgłosy. O tej porze roku bardzo aktywne są płazy, a konkretnie różne gatunki żab i ropuch, które o tej porze roku dają niezwykłe wręcz koncerty. Najwcześniej, na przełomie marca i kwietnia,  okres godowy rozpoczynają żaby trawna i moczarowa. Samce tej drugiej przywdziewają wówczas piękne niebieskie barwy.  Wczesną wiosną gody odbywa również ropucha szara. Co ciekawe, każdy gatunek żab i ropuch wydaje inne dźwięki. Na podstawie koncertów doświadczeni batracholodzy potrafią ocenić liczebność tych płazów. Płazy: żaby, ropuchy i traszki mają jeszcze jeden ciekawy wiosenny zwyczaj – migrują z miejsc zimowania na miejsca rozrodu. Wędrówki te mają często charakter masowy, szczególnie, gdy robi się ciepło i wilgotno. W ich trakcie wiele płazów ginie niestety na drogach.

Konsultacja: dr Dagny Krauze-Gryz, Samodzielny Zakład Zoologii Leśnej i Łowiectwa

Kolorowe kobierce
Leśne kwiaty choć nieliczne i niepozorne są dowodem na to, że wiosna już blisko. Jako pierwsze kwitną geofity – rośliny, które mają bardzo ciekawy sposób na życie. Dzięki temu, że zimują one w postaci zasobnych w pokarm cebul, nie muszą czekać na najlepsze światło i cieplarniane warunki. Wystarczy im tylko trochę wody i ciepła, żeby zacząć rosnąć i rozwinąć kwiaty. Szczególnie dużo geofitów można spotkać w lasach dębowo-grabo-lipowych zwanych grądami. W tych cienistych lasach liściastych jest to w zasadzie jedyny okres, kiedy niskopienne rośliny mają dobre warunki świetlne do rozwoju. Gdy drzewa wypuszczą liście, pozostałe rośliny muszą sprostać silnej konkurencji tych leśnych mocarzy. Wczesną wiosną w grądach możemy spotkać biało-żółto-różowo-niebieskie kobierce z  zawilców, przylaszczek, złoci i kokoryczy.  Pojawienie się tych kwiatów jest uzależnione od temperatury powietrza i w każdym roku jest nieco inaczej. W Warszawie takie kwiatowe dywany można spotkać np. w Lesie Bielańskim.

Najwcześniej, bo już w lutym, pojawiają się przebiśniegi, którym do rozwoju wystarczają temperatury minimalnie dodatnie. Rozpoczynają swoją wegetację nawet, gdy leży jeszcze pokrywa śnieżna – stąd też nazwa tych kwiatów. Są fenologicznym wskaźnikiem przedwiośnia. Podziwiać je można podobnie jak śnieżyce wiosenne w ogrodach gdzie są uprawiane, jako rośliny ozdobne. Jednak na dziko rosnące przebiśniegi trzeba wybrać się na południe Polski, w góry, na wyżyny i na Dolny Śląsk. Większość roślin rozkwita na przełomie marca i kwietnia. Geofity kończą swój cykl wegetacyjny na początku lata, czyli w okresie, gdy inne rośliny intensywnie się rozwijają. Ich części nadziemne zasychają, a swoje owoce i nasiona powierzają wtedy wiatrowi lub zwierzętom.

Zwiastunem wiosny jest także kwitnienie kilku leśnych drzew i krzewów. Jako pierwsze z zimowego snu budzą się leszczyna i wierzba iwa. To rośliny drzewiaste, które kwitną jeszcze przed wypuszczeniem liści. Wierzbowy nektar jest pierwszym świeżym pokarmem dla owadów, zachęca on pszczoły do wyfrunięcia z ula na pierwsze obloty, choć same kwiaty nie są efektowne w ludzkim rozumieniu.  Niewątpliwie najbardziej efektowny leśny krzew o tej porze roku to trujący wawrzynek wilczełyko. Kwitnie już w lutym. Jedynie nektar w jego różowych i wonnych kwiatach nie jest trujący i stanowi wczesnowiosenny pokarm dla trzmieli, pszczół i motyli.  Do miodników w jego kwiatach mogą sięgnąć tylko owady o długich narządach pokarmowych.

Od panującej aury uzależniony jest czas wypuszczania przez rośliny liści. O tym, kiedy ten proces się rozpocznie, decyduje przede wszystkim suma ciepła powyżej minimum fizjologicznego. Im cieplej i wilgotniej, tym szybciej robi się zielono.

Konsultacja: dr inż. Katarzyna Marciszewska, Samodzielny Zakład Botaniki Leśnej

Pora wstać!
U leśnych ssaków nie ma jednego wzorca wiosennych zachowań. Niektóre z nich właśnie teraz budzą się po zimowej drzemce, inne wychodzą ze swoich kryjówek dopiero w maju. Wiele gatunków właśnie teraz wydaje na świat młode, innym dopiero zbiera się na amory.

Najwcześniej budzą się niedźwiedzie. Wygłodniałe po zimie zwierzęta natychmiast zaczynają żerować i jedzą, co znajdą – padlinę, pędy i korzenie roślin. Samice tych ssaków opiekują się młodymi, które urodziły się zimą. Kończy się okres godowy wilków i rysi, za około 60 dni przyjdą na świat ich młode. Jelenie zrzucają poroże, natomiast parostki saren są już niemal w pełni wykształcone. W marcu rodzą się pierwsze zające, tzw. marczaki. Pod koniec marca na świat przyjdą pierwsze liski, nieco później, w kwietniu, urodzą się pierwsze bobry. Kończy się hibernacja nietoperzy i susłów. Te drugie zaczynają się szykować do godów. Natomiast świstaki śpią jeszcze głęboko – wstaną dopiero na przełomie kwietnia i maja.

dr Dagny Krauze-Gryz, Samodzielny Zakład Zoologii Leśnej i Łowiectwa

Wiosenne grzyby
Zwiastunem wiosny w bogatym i różnorodnym  królestwie grzybów są gatunki należące do rodzaju czarka. W Polsce występują trzy gatunki czarek (austriacka, szkarłatna i jurajska), które bywają nazywane „śnieżyczkami mykologów” lub „grzybowymi przebiśniegami”. Pojawiają się one wraz z pierwszymi roztopami – na odsłoniętej ściółce,  na zagrzebanych w ziemi fragmentach gałęzi i szczątkach drewna drzew liściastych, np. wierzby, olszy czy dębu można wówczas zauważyć ich  miseczkowate, pucharkowate lub kieliszkowate  owocniki o średnicy kilku centymetrów, z zewnątrz jaśniejsze, białawe, a wewnątrz cynobrowoczerwone, karminowe, żółtopomarańczowe . To kolejny sygnał, że zima ma się ku końcowi.

Fot. Andrzej Szczepkowski: Owocniki czarki szkarłatnej - "śnieżyczka mykologów" 

Konsultacja: dr hab. inż. Andrzej Szczepkowski, Zakład Mikologii i Fitopatologii Leśnej