Uprawa heterozyjnego rzepaku drogą do wyższych plonów

Postęp biologiczny w hodowli nowych odmian jest procesem związanym z doskonaleniem cech genetycznych rzepaku, który ma pomóc producentowi w uzyskaniu wysokich plonów o doskonałych parametrach jakościowych, przy jednoczesnym obniżeniu nakładów na przemysłowe środki produkcji. Stąd odmiany rzepaku o dużej wartości gospodarczej i jednocześnie pożądanej reakcji na określone warunki agrotechniczno-przyrodnicze stanowią istotny element produkcji roślinnej i są ważnym czynnikiem kształtującym wielość i jakość plonu. Podstawowymi kryteriami wyboru odmiany rzepaku do uprawy są: plon nasion, wymagania siedliskowe, wczesność dojrzewania, zimotrwałość, odporność roślin na wyleganie i podatność na choroby.

    Aktualnie w Krajowym Rejestrze odmian znajdują się tylko odmiany podwójnie ulepszone rzepaku ozimego, charakteryzujące się w materiale hodowlanym koncentracją kwasu erukowego nie przekraczającą 1% i o dopuszczalnej zawartości 15 ?M glukozynolanów na 1 g nasion. Wśród polskich i zagranicznych zarejestrowanych odmian rzepaku ozimego znajduje się 19 odmian heterozyjnych, a wśród nich 4 odmiany mieszańcowe złożone i 15 odmian mieszańcowych zrestorowanych, z tym że w najbliższym czasie należy się spodziewać zwiększenia udziału tych ostatnich ze względu na ich szczególnie wysoki potencjał plonotwórczy. Odmiany heterozyjne odznaczają się szczególnie wysokim wigorem, co przyczynia się już jesienią do ich szybkich wschodów, nawet w niesprzyjających warunkach pogodowych (susza). Optymalna ilość wysiewu odmian heterozyjnych waha się w granicach 50-60 nasion na 1 m2, w zależności od odmiany. W praktyce rolniczej coraz częściej w odniesieniu do rzepaku operuje się pojęciem jednostki siewnej, która najczęściej oznacza partię zaprawionych nasion w ilości około 500 000 sztuk z uwzględnieniem ich masy 1000 nasion i zdolności kiełkowania przygotowaną przez hodowcę lub dystrybutora dla obsiania przez rolnika powierzchni 1 hektara pola. W obrocie materiałem siewnym rzepaku heterozyjnego niejednokrotnie spotyka się większe opakowania zawierające przygotowane nasiona przeznaczone do zasiewów na powierzchni od 3 do 3,5 hektara. Silny rozrost systemu korzeniowego mieszańców sprzyja dobremu wykorzystaniu wody i składników pokarmowych (w tym szczególnie azotu), czego efektem jest wytworzenie przez rośliny rozety liściowej składającej się z 8 a nawet 10 liści. Szybkie tempo jesiennego rozwoju odmian heterozyjnych często umożliwia ich wykorzystanie w przypadku konieczności wykonania w gospodarstwie siewów nieco opóźnionych w stosunku do terminu optymalnego dla danego rejonu uprawy rzepaku. Cecha ta ma istotne znaczenie ze względu na przygotowanie roślin przed wejściem w stan spoczynku zimowego. Odmiany heterozyjne poprzez szybką regenerację pozimowych uszkodzeń i swoją naturalną ekspansywność bardzo dobrze wykorzystują wolną przestrzeń, co ma duże znaczenie praktyczne w przypadku przerzedzenia plantacji na skutek mroźnej i bezśnieżnej zimy. Na plantacjach wiodących odmian heterozyjnych dla uzyskania wysokiego plonu nasion wystarcza po zimie 15-20 równomiernie rozłożonych roślin na powierzchni 1 m2. Wiosną rozpoczynają one szybko wegetację, a dzięki „parasolowatemu” pokrojowi roślin w swoisty sposób konkurują z chwastami poprzez tworzenie silnych rozgałęzień bocznych wpływających na dobre zwarcie całego łanu. Wysoka liczba zawiązywanych przez rośliny łuszczyn, wypełnionych przy tym nasionami w liczbie 20-28 sztuk sprzyja uzyskiwaniu przez mieszance wysokich plonów nasion. Według wieloletnich badań COBORU (2000-2006), w zależności od cech odmianowych i warunków klimatyczno-glebowych odmiany mieszańcowe plonują od kilku do kilkunastu procent powyżej od odmian wzorcowych. Średnio różnica w plonach nasion pomiędzy najlepszymi odmianami mieszańcowymi, a najplenniejszymi odmianami populacyjnymi wynosi ponad 8% na korzyść tych pierwszych. Ponadto wyższe zaolejenie nasion odmian heterozyjnych powoduje w konsekwencji uzyskanie wyższych plonów tłuszczu nawet o kilkanaście procent w stosunku do odmian populacyjnych. W Niemczech, od kilku już lat, podmioty skupujące rzepak stosują system premiowania producentów dostarczających nasiona o zaolejeniu powyżej 40%, oferując za każdy dodatkowy 1% tłuszczu kwotę w wysokości 1,5% ceny bazowej. Od ubiegłego roku również niektóre polskie podmioty skupowe wprowadziły podobny system motywacyjny i należy się spodziewać, że wkrótce stanie się on obowiązującym standardem przy kontraktacji i obrocie nasionami rzepaku.

Poniżej przedstawiono charakterystyki rzepaku odmian mieszańcowych zrestorowanych i mieszańcowych złożonych, godne rekomendacji:
    ES Betty F1 – odmiana mieszańcowa zrestorowana (o przywróconej płodności). Bardzo wysoki potencjał plonowania. Plon nasion duży (105%/2006, 112%/2005, 117%/2004 - % wzorca/rok zbioru PDO COBORU). Zawartość tłuszczu w nasionach wyższa od średniej. Plon tłuszczu bardzo duży. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej średnia. Mała wrażliwość na termin siewu w ramach zalecanych terminów agrotechnicznych. Wigor jesienny dobry. Zimotrwałość lepsza od średniej. Wiosenne ruszenie wegetacji średnie do późnego. Termin rozpoczęcia kwitnienia i dojrzewania średniowczesny. Rośliny średniej wysokości i średniej odporności na wyleganie. Mała podatność na podstawowe choroby. Liczba nasion w łuszczynie i masa 1000 nasion nieco mniejsza od średniej. Zalecana intensywna agrotechnika i pełna ochrona insektycydowo-fungicydowa.
Nelson F1 – odmiana mieszańcowa zrestorowana (o przywróconej płodności). Plon nasion duży (112%/2006, 113%/2005, 117%/2004 - % wzorca/rok zbioru PDO COBORU). Plon tłuszczu duży. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej średnia. Zimotrwałość nieco lepsza od średniej. Termin rozpoczęcia kwitnienia i dojrzewania średniowczesny. Rośliny średniej wysokości i średniej odporności na wyleganie. Odporność na podstawowe choroby zbliżona do średniej. Liczba nasion w łuszczynie średnia, masa 1000 nasion nieco większa od średniej.

    Lubusz F1z – odmiana mieszańcowa złożona (mieszaniec męskosterylny + 2 zapylacze). Odmiana składająca się z 70 % nasion mieszańca MH St.37 oraz nasion zapylaczy - odmian Kana 15 % i Marita 15 %. Plon nasion dość duży (99%/2006, 104%/2005, 108%/2004 - % wzorca/rok zbioru PDO COBORU). Zawartość tłuszczu w nasionach podwyższona, plon tłuszczu dość duży. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej podwyższona, włókna poniżej średniej. Zimotrwałość dobra, na poziomie zbliżonym do wzorca. Początek kwitnienia wczesny, dojrzewania średnio wczesny. Rośliny średniej wysokości, o średniej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i suchą zgniliznę kapustnych gorsza od średniej, na czerń krzyżowych nieco powyżej średniej. Liczba nasion w łuszczynie średnia, masa 1000 nasion nieco powyżej średniej.

    Mazur F1z – odmiana mieszańcowa złożona (mieszaniec męskosterylny + 2 zapylacze). Odmiana składająca się z 70 % nasion mieszańca MH 35 oraz nasion zapylaczy - odmian Kana (15 %) i Marita (15 %). Plon nasion dość duży (99%/2006, 106%/2005, 106%/2004 - % wzorca/rok zbioru PDO COBORU). Zawartość tłuszczu w nasionach podwyższona, plon tłuszczu dość duży. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej nieco podwyższona, włókna poniżej średniej. Zimotrwałość dobra, na poziomie zbliżonym do wzorca. Początek kwitnienia wczesny, dojrzewania średniowczesny. Rośliny średniej wysokości, o dość dobrej odporności na wyleganie. Porażenie zgnilizną twardzikową, suchą zgnilizna kapustnych oraz czernią krzyżowch średnie. Liczba nasion w łuszczynie średnia, masa 1000 nasion nieco wyższa od średniej.

    Pełna uprawa gleby po roślinach zbożowych, które są obecnie najczęstszymi przedplonami dla rzepaku ozimego obejmuje: podorywkę na głębokość od 6 do 8 cm, bronowanie i ewentualnie wałowanie wałami pierścieniowymi. Na glebach wolnych od chwastów i niezakamienionych podorywka może być zastąpiona talerzowaniem lub kultywatorowaniem. Orkę siewną należy wykonać po pełnych wschodach osypanych nasion rośliny przedplonowej i chwastów na głębokość od 22 do 25 cm, a następnie zabronować. Jeśli jest to tylko możliwe powinna być ona wykonana, na co najmniej 2-3 tygodnie przed siewem, dla zapewnienia dobrego odleżenia się gleby i skutecznego zwalczenia skiełkowanych chwastów uprawkami przedsiewnymi. Sama uprawa przedsiewna agregatami doprawiającymi winna być wykonana do głębokości 4 cm i nie powodować zbytniego rozpylenia i przesuszenia wierzchniej warstwy gleby. Po roślinach okopowych, grochu i mieszankach pastewnych na polach wolnych od chwastów i znajdujących się w dobrej kulturze uprawę pod rzepak ozimy można ograniczyć do orki siewnej lub kultywatorowania z zastosowaniem zabiegów doprawiających glebę bezpośrednio przed siewem. W celu ograniczenia nakładów, lepszego wykorzystania maszyn i mniejszego ugniatania gleby zaleca się zawsze agregatowanie narzędzi uprawowych w celu optymalnego ich wykorzystania. Dla rzepaku heterozyjnego nie zaleca się stosowania zbytnich uproszczeń uprawowych polegających 7e. na uprawie bezorkowej czy „zerowej” gdyż plonowanie tych odmian jest w istotny sposób uzależnione od prawidłowej obsady roślin na jednostce powierzchni, co może być zachwiane poprzez zbytnie ograniczenie uprawek przedsiewnych.

    Nawozy fosforowe i potasowe stosuje się w całości przed siewem rzepaku. Rozpiętość dawek fosforu jest szeroka i waha się od 40 do 120 kg/ha P2O5, co jest ściśle uzależnione od zasobności gleby, spodziewanych plonów oraz kompleksu przydatności rolniczej gleby. Potasem należy nawozić w dawkach od 50 do 130 kg K2O/ha uwzględniając te same zależności, co przy nawożeniu fosforowym. Najlepszym sposobem ustalenia właściwych dawek nawozów mineralnych jest pobranie próbek gleby z pola i dokonanie oznaczeń zasobności w składniki mineralne w najbliższej Stacji Chemiczno-Rolniczej.

    Najbardziej plonotwórczym makroelementem jest azot, który jako składnik szybko wymywany z gleby powinien być stosowany w ilości pozwalającej roślinie na jego szybkie wykorzystanie. Jesienne nawożenie azotem rzepaku jest wskazane jedynie po roślinach zbożowych, które wyczerpują silnie ten składnik z gleby a ponadto ich resztki powodują jego niedostępność dla rzepaku. Stąd należy stosować od 20 do 40 kg N/ha. Zbyt duże jesienne nawożenie azotowe może spowodować „wybujanie” roślin i przyczynić się do słabego hartowania, co zwiększa ryzyko wymarznięcia uprawy. Odpowiednie wiosenne nawożenie rzepaku ozimego jest podstawą uzyskania satysfakcjonujących plonów. Przyjmuje się, że na każdą tonę spodziewanego plonu nasion potrzeba 50 kg N w sumarycznej dawce azotu. Dla odmian heterozyjnych, które jak wynika z badań lepiej wykorzystują niższe dawki azotu w porównaniu do odmian populacyjnych, orientacyjne nawożenie azotem powinno wynosić od 120 do 200 kg/ha. Stosowanie wyższych dawek azotu nie powoduje istotnego wzrostu plonu nasion, a przyczynia się jedynie do większego wegetatywnego wzrostu roślin i nie jest z ekonomicznego punktu widzenia uzasadnione. Wiosenną dawkę azotu dobrze jest podzielić na dwie części i stosować 2/3 w momencie ruszenia wegetacji i pozostałą 1/3 w fazie tuż przed początkiem pąkowania tj. 10-14 dni po zastosowaniu pierwszej.

    Dodatkowe nawożenie mikroelementami zawierającymi bor, mangan, cynk, molibden i miedź w niektórych latach może znacząco przyczynić się do uzyskania wyższych i jakościowo lepszych plonów nasion. Należy jednak zdawać sobie sprawę z faktu, że nawet dodatkowo stosowane nawożenie mikroelementowe nie przyniesie oczekiwanych rezultatów, jeśli najpierw nie zadbamy o uregulowany odczyn gleby tj. pH 5.8-6.5, gdyż to właśnie wapnowanie wpływa na wzrost zdrowotności roślin, odporności na uszkodzenia mechaniczne i poprawę jakości nasion. Zatem pola pod uprawę rzepaku powinny być wapnowane regularnie w zmianowaniu. Najlepiej wapno wysiewać na ściernisko po zbożach wykonując jesienny zespół uprawek pożniwnych. Orientacyjne dawki wapna wynoszą od 1.0 do 2.2 t CaO/ha w zależności od rodzaju gleby.

    Termin siewu odmian ozimych rzepaku jest uwarunkowany rejonem klimatycznym Polski i ma duży wpływ na prawidłowy rozwój roślin przed zimą, dobre ich przezimowanie, a ostatecznie na uzyskane plony nasion. W zależności od rejonu rzepak ozimy wysiewa się w terminach: do 10 sierpnia na północnym-wschodzie, kolejno przesuwając się ku zachodowi do 15 sierpnia, w Polsce centralnej do 20 sierpnia, a do 25 sierpnia na zachodzie kraju i pasie nadmorskim. Przestrzeganie terminów siewu warunkuje wytworzenie przez rośliny rzepaku grubego korzenia palowego oraz silnej rozety liściowej, składającej się z 8-10 dobrze wykształconych liści. Wysokość osadzenia pąka wierzchołkowego nie powinna przekraczać 3-4 cm.

    Odpowiednia technika wykonania siewu rzepaku powinna zapewnić równomierne rozmieszczenie nasion na całej powierzchni pola i ich płytkie przykrycie na głębokość 1,5-2 cm. Jeśli gleba jest rozpylona i przesuszona wskazane jest zwiększenie głębokości siewu do 3 cm, aby nasiona znalazły się w wilgotnej warstwie gleby zapewniającej dobre kiełkowanie. Dotychczasowe badania wskazują, że w uprawie odmian heterozyjnych rzepaku należy stosować siew wąskorzędowy 12-15 cm, dający równomierne pokrycie roślinami pola i przyczyniający się do dobrego przewietrzania łanu podczas wegetacji, co jest istotne ze względu na większą podatność odmian heterozyjnych na porażenie zgnilizną twardzikową i suchą zgnilizną kapustnych. Zastosowanie siewu wąskorzędowego sugeruje późniejsze zastosowanie ochrony herbicydowej przeciwko chwastom. Doświadczenia polowe wskazują, iż optymalna ilość wysiewu nasion rzepaku heterozyjnego waha się od 50 do 60 sztuk (80 – gorsze warunki siewu) na 1m2 i zależy od odmiany, warunków termiczno-wilgotnościowych oraz przygotowania gleby przed siewem. Rośliny mieszańców odznaczają się bujniejszym początkowym wzrostem i lepszym wykorzystaniem składników pokarmowych z gleby. Ustalając ilość wysiewu należy sprawdzać masę materiału siewnego (MTS g), gdyż może się ona znacząco różnić w porównaniu do nasion odmian populacyjnych. Innym elementami, które powinniśmy uwzględnić przed siewem są: zdolność kiełkowania (nie mniej jak 95%), czystość i oczekiwana polowa zdolność wschodów (PZW około 75-80%). Uwzględniając wszystkie wymienione powyżej parametry ilość wysiewu najłatwiej obliczyć korzystając ze wzoru.

Ilość wysiewu (kg/ha) równa jest ilorazowi pożądanej liczby roślin (szt/1m2) x MTS (g) x 10000 podzielonej przez zdolność kiełkowania (%) x czystość (%) x PZW (%)

    Pielęgnacja zasiewów rzepaku ozimego rozpoczyna się już jesienią od zastosowania herbicydów przedsiewnie, posiewnie lub po wschodach, gdy rośliny wytworzą od 2 do 6 liści. Na glebach mocno przesuszonych działanie herbicydów doglebowych może być mało skuteczne i dlatego raczej zaleca się w takiej sytuacji stosowanie herbicydów nalistnie. Głównymi chwastami powodującymi znaczne straty w plonach są: gwiazdnica pospolita, komosa biała, perz właściwy, przytulia czepna, rumian polny, rumianek pospolity, samosiewy zbóż. Dla plantatora znajomość chwastów występujących najczęściej na jego polu w uprawie rzepaku jest niezbędna do dokonania prawidłowego wyboru herbicydu do ich zwalczania. Zarejestrowane i polecane do stosowania preparaty znajdują się w spisie wydawanym przez Instytut Ochrony Roślin Poznaniu w postaci Zaleceń Ochrony Roślin.
    W zwalczaniu szkodników odmian heterozyjnych rzepaku należy zawsze kierować się progami szkodliwości agrofagów, zasadą ekonomicznej opłacalności zabiegu, oraz unikać preparatów pyretroidowych, które działają repelentnie (odstraszająco) na pszczoły. Szczególnie w przypadku uprawy odmian mieszańcowych złożonych bardzo istotną rolę w uzyskaniu wysokich plonów nasion odgrywają pszczoły domowe i dzikie pszczołowate, których obecność na plantacji jest bardzo wskazana do prawidłowego zapylenia roślin heterozyjnych.
    Straty w plonie nasion rzepaku powodowane przez szkodniki mogą wahać się od 15 do 50% w zależności od nasilenia ich występowania. Głównymi szkodnikami rzepaku ozimego są: gnatarz rzepakowiec, chowacz brukwiaczek, chowacz czterozębny, słodyszek rzepakowy, chowacz podobnik, pryszczarek kapustnik i mszyca kapuściana. Poszczególne szkodniki należy zwalczać dobierając odpowiedni preparat w momencie przekroczenia przez nie progu ekonomicznej szkodliwości. W tym miejscu warto wspomnieć o środku owadobójczym Mospilan 20 SP, który jest jedynym zarejestrowanych w ochronie rzepaku systemicznym insektycydem, zwalczającym wszystkie najgroźniejsze szkodniki tej uprawy. Mospilan działa dłużej od innych środków - na wszystkie stadia rozwojowe szkodników, niezależnie od temperatury. Jest odporny na zmywanie przez deszcz, ale przede wszystkim jest bezpieczny dla pszczół i innych owadów pożytecznych.

Progi ekonomicznej szkodliwości dla poszczególnych szkodników są następujące:
gnatarz rzepakowiec – 1 gąsienica na 1 roślinie,
pchełki ziemne – 1 chrząszcz na 1 mb rzędu,
chowacz brukwiaczek – 10 chrząszczy w żółtym naczyniu w ciągu 3 kolejnych dni, lub 2-4 chrząszcze na 25 roślinach,
chowacz czterozębny – 20 chrząszczy w żółtym naczyniu w ciągu 3 kolejnych dni, lub 6 chrząszczy na 25 roślinach,
chowacz podobnik – 4 chrząszcze na 25 roślinach,
mszyca kapuściana – 2 kolonie na 1m2 na brzegu pola,
pryszczarek kapustnik – 1 owad dorosły na 4 rośliny,
słodyszek rzepakowy – 1 chrząszcz na roślinie (zwarte pąki kwiatostanowe), 3-5 chrząszczy na roślinie (luźne pąki kwiatostanowe).
    Zbiór jednoetapowy przeprowadzamy po osiągnięciu przez rośliny dojrzałości pełnej, co ma na ogół miejsce w 2 tygodnie po uzyskaniu przez rzepak dojrzałości technicznej. Na plantacjach o nierównomiernym dojrzewaniu konieczna jest dedykacja preparatami: Basta 200EC, Reglone 200SL, którą należy wykonać w 7-9 dni po osiągnięciu przez rośliny dojrzałości technicznej. W przypadku silnego zachwaszczenia (zwłaszcza perzem) desykację można osiągnąć stosując Roundup Ultra 360SL. Straty nasion przy zbiorze kombajnem wyposażonym w standardowe zespoły robocze wynoszą około 8-10%. Zastosowanie w kombajnie adaptera wydłużającego podłogę zespołu żniwnego o 40 cm, aktywnego rozdzielacza łanu, sita kłosowego o średnicy 6 mm i sita o średnicy 4 mm wmontowanego w podsiewaczu na miejsce dolnego sita żaluzjowego powoduje 2-3 krotne zmniejszenie strat.
    Po jednoetapowym zbiorze rzepaku słomę najczęściej po rozdrobnieniu przyoruje się. W tym celu najlepiej zamontować na kombajnie szarpacz słomy. Słomę można również rozdrobnić za pomocą ścinacza zielonek z bijakowym zespołem tnącym. W celu przyspieszenia rozkładu słomy można zastosować 20-30 kg N/ha. Dzięki takiej uprawie uzyskamy dobrze przygotowaną rolę pod roślinę następczą.