Reelektryfikacja obszarów wiejskich

Nieco historii

   Elektryfikacja to czynność rozprowadzania energii elektrycznej wyprodukowanej w elektrowniach, za pośrednictwem sieci przesyłowych i rozdzielczych.    Na ziemiach polskich początkowo (od 1878 r.) energię elektryczną wytwarzano jedynie w dużych zakładach przemysłowych dla ich potrzeb własnych.
   Właściwy proces elektryfikacji nastąpił po opanowaniu technicznych możliwości przesyłania energii elektrycznej na odległość oraz uruchomieniu elektrowni miejskich tzw. użyteczności publicznej. 
   Pierwszej udanej próby przesyłania energii elektrycznej na „dużą” odległość (57 km) dokonał w Niemczech, Francuz, Marcel Déprez (1882 r.). Lepsze rezultaty osiągano przy eksploatacji prądu zmiennego (1891 r. – 170 km).
   W Królestwie Polskim pierwszą udaną próbę przesyłania energii elektrycznej odnotowano (1896 r. –Warszawa) na odległość 1200 m.
   Dwa lata później wdrożono systematyczne uruchamianie elektrowni okręgowych na obszarze zaboru niemieckiego.
   Tuż przed wybuchem II wojny światowej ledwie 3% ogółu polskich wsi było zelektryfikowanych. W miastach rzeczony odsetek sięgał nawet 93% (przykładowo Katowice). 

Współczesne realia

   Istniejąca aktualnie infrastruktura elektroenergetyczna pobudowana na terenach wiejskich, stanowi najczęściej sieci średniego i niskiego napięcia, poprowadzone jako linie napowietrzne, rozciągnięte na  drewnianych słupach.
   Pomijając fakt, że szpecą wizualnie sielski krajobraz, to wykazują dużą podatność na wszelkiego typu awarie, szczególnie wynikające z nagłych zjawisk atmosferycznych. Niemal po każdych wyładowaniach atmosferycznych, media serwują bowiem informacje, mówiące o zerwanych liniach elektroenergetycznych i przerwach w dostawach prądu dla określonego obszaru.
   Co gorsza, wiejscy odbiorcy prądu są mocno rozproszeni, stąd dostarczanie im energii generuje wyższe koszty po stronie dystrybutorów. 
   Nośne hasło „elektryfikacja wsi”, realizowane po zakończeniu drugiej wojny światowej, polegało na doprowadzeniu sieci elektroenergetycznych do obszarów wiejskich w technologii, która była wówczas stosowana, celem zabezpieczenia podstawowych potrzeb, głównie oświetleniowych.
   Od tamtej pory upłynął przysłowiowy „szmat czasu”. Poziom zapotrzebowania mocy dla obecnego gospodarstwa domowego, wyposażonego w podstawowy sprzęt zmechanizowany, zapewniający godziwy standard bytowy, uległ zwielokrotnieniu.
   Praktycznie każde gospodarstwo rolne jest warsztatem pracy, który wobec wzrastających wymagań konkurencyjnych, implikowanych członkostwem w Unii Europejskiej i gospodarką wolnorynkową, stoi przed koniecznością dalszej mechanizacji, zarazem wprowadzenia postępu technologicznego, czemu służy również energia elektryczna.
   Dodatkowe problemy przychodzi rozwiązywać w gospodarstwach agroturystycznych, mających częściowo odmienną infrastrukturę techniczną zabudowań.
   Na terenach wiejskich, gdzie energia elektryczna jest jedynym doprowadzonym systemowo nośnikiem energii, jej niedobór bądź przerwy w dostawach mogą powodować istotny czynnik, hamujący ich rozwój. Zjawisko jest szczególnie niekorzystne, zważywszy na fakt, że i tak należą one do stosunkowo najbardziej zagrożonych marginalizacją ekonomiczną i społeczną. 
   Obserwacje wskazują, iż przyczyny bierności samorządów gminnych w opracowywaniu Planów Zaopatrzenia w Energię mają następujące podłoże:
* nadmiernie ogólnikowy charakter normatywów prawnych, które nie wymieniają terminów i sankcji,
* brak doświadczeń, odnośnie tworzenia lokalnego ładu energetycznego, opartego na zasadzie
   racjonalności.
   Lokalna polityka energetyczna winna uwzględniać bezwarunkowo zrównoważony rozwój. Gmina nie występuje bowiem tylko z pozycji regulatora ładu energetycznego, lecz odgrywa znaczącą rolę odbiorcy energii dostarczanej do obiektów komunalnych. Niezależnie pełni też rolę inwestora różnego typu obiektów komunalnych. Słowem jest typowym beneficjentem. 
   Planując, jednocześnie organizując zaopatrzenie w energię, trzeba dysponować fachową wiedzą. Korzystanie z kadr zewnętrznych wymaga dodatkowych czynności koordynacyjno oraz nadzorczych. Optymalne rozwiązanie stanowi własny urzędnik. Dobrze więc, jeśli struktura organizacyjna urzędu uwzględnia stanowisko gminnego energetyka.   
   Systematyczny rozwój reelektryfikacji uzależniony jest przede wszystkim od wielkości nakładów finansowych, koniecznych do wykonania wiejskich sieci elektroenergetycznych. Zakład Energetyczny o statusie spółki prawa handlowego, będący ich właścicielem nie dysponuje dziś wolnymi środkami pieniężnymi, nie może ponadto inwestować w sieci nierentowne, gdzie okres zwrotu poczynionych wydatków sięga więcej niż 50 lat.
   Przy aktualnie obowiązujących rozwiązaniach prawnych, Gminy nie mogą uzyskać środków potrzebnych na budowę względnie modernizację sieci, której nie są właścicielami, choć adekwatnie do Prawa Energetycznego miałyby zarządzać. Co gorsza, Gminy same nie dysponują wystarczającymi środkami, zapewniającymi udział własny w inwestycji, pomimo istnienia możliwości otrzymania wysokich dotacji.  
   Wskazanym dylematom natury finansowej towarzyszy dodatkowo sporna ciągle kwestia służebności przesyłu czyli wynagrodzenia dla rolników, tytułem instalacji elektroenergetycznych, posadowionych na ich gruntach. Temat znajduje od niedawna rozwiązanie dzięki regulacji Kodeksu Cywilnego (Art. 49 § 1, Art. 3051, Art. 3052 § 1 – 2, który 3 sierpnia 2008 r. wprowadził instytucję prawną służebności przesyłu. Niestety zapisy Kodeksu dotyczą wyłącznie infrastruktury sieci już istniejącej.     
   Energia elektryczna stanowi najdoskonalszą, ekologiczną formę energii, dzięki której możliwy jest systematyczny postęp technologiczny, gwarantujący wzrost poziomu życia ludności wiejskiej, decyduje o efektywności produkcji rolnej tudzież o funkcjonowaniu na wsi całokształtu sektora pozarolniczego.

Rozwiązania krajowe

   Do projektów, umożliwiających pozyskanie unijnego wsparcia należą m.in. te, które obejmują budowę lub modernizację urządzeń zaopatrzenia w energię, w tym reelektryfikację, innymi słowy modernizację względnie rozbudowę sieci elektroenergetycznej.
   Tytułowe zadanie uskutecznić ma pełne zaopatrzenie ludności wiejskiej i podmiotów gospodarczych tam zlokalizowanych w energię elektryczną przy jednoczesnej poprawie jej jakości. Wpłynie też dodatnio na ogólne polepszenie pozamiejskiej infrastruktury społecznej.
   Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej obliguje Państwo Polskie do zapewnienia nieskrępowanego dostępu do mediów energetycznych każdemu obywatelowi na zasadzie równości. 
   Wdrożenie przedmiotowej powinności spoczywa na barkach jednostek samorządu terytorialnego, głównie szczebla gminnego.
   Obowiązek zabezpieczenia zbiorowych potrzeb mieszkańców każdej gminy przypisuje ustawa o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r., nr 142, poz. 1591 z późn. zm.). Art. 7 pkt 1 ust. 3 wymienionej ustawy brzmi: „Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy: wodociągów, zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz”.
   Kierunek działania samorządu gminnego, określający sposób wywiązywania się gminy z nałożonego
na nią obowiązku wskazuje ustawa Prawo energetyczne z dnia 10 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r., nr 54, poz. 348 z późn. zm. – tekst jednolity Dz. U. z 2006 r., nr 89, poz. 625), gdzie art. 18 pkt 1 mówi: „Do zadań własnych gminy w zakresie zaopatrzenia w energię elektryczną, ciepło i paliwa gazowe należy: planowanie i organizacja zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe na obszarze gminy”.
   Wszystkie podejmowane dotychczas działania związane z zaopatrzeniem w energię elektryczną, wykonywane są przez zlokalizowane na danym obszarze Zakłady Energetyczne, spełniające rolę organów właścicielskich względem elektroenergetycznych sieci przesyłowych, usytuowanych w gminach: miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich.                                                                                                                                                
   Definicja precyzyjnie określa „obszary wiejskie”, jako tereny o zabudowie rozproszonej i względnie niskim wskaźniku gęstości obszarowego zapotrzebowania na energię elektryczną.
   Realizacja zadań inwestycyjnych, gwarantujących odczuwalną poprawę stanu zaopatrzenia w energię elektryczną wiąże się w efekcie końcowym z relatywnie wysokimi kosztami inwestycyjnymi, niezapewniającymi pożądanej rentowności inwestycji. Okresy zwrotu przewidywanych nakładów finansowych przekraczają niekiedy 50 lat. Tymczasem długofalowe plany rozwoju przedsiębiorstw energetycznych, zawierają koncepcje rozbudowy sieci jednocześnie modernizację elementów systemu elektroenergetycznego, jednak przy założeniu, iż zamierzona inwestycja przyniesie zwrot wyłożonych środków pieniężnych w optymalnym okresie tzn. do 10 lat.     
   Doskonałą szansę na skuteczną realizację kosztownego zadania, jaką jest reelektryfikacja obszarów wiejskich, zapewnia współdziałanie Gminy z Zakładem Energetycznym, kiedy:
* gmina ===> potencjalny beneficjent środków pomocowych,
* zakład energetyczny ===> podmiot dysponujący merytorycznym rozeznaniem, pozwalającym na    
   określenie niezbędnych rozwiązań technicznych i zakresu inwestycji dla zapewnienia dostaw energii  
   elektrycznej na wymaganym poziomie i strony zainteresowanej jej zbyciem.
   Pierwszym krokiem Gminy w kierunku zapewnienia dostaw mediów energetycznych (w tym energii elektrycznej) jest planowanie energetyczne, stanowiące punkt wyjścia do dalszych działań.
   Dokumentem wiodącym w procesie planowania energetycznego jest „Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe”, zwany obiegowo projektem założeń. 
   Wedle postanowień Art. 19, ust. 1, pkt 1 – 5 i pkt 8 – ustawy Prawo energetyczne) treść dokumentu musi uwzględniać następujące zagadnienia:
* ocenę aktualnego stanu i przewidywanych zmian zapotrzebowania na: ciepło, paliwa gazowe oraz
   energię elektryczną,                                                                                                                          
* przedsięwzięcia racjonalizujące użytkowanie: ciepła, paliw gazowych oraz energii elektrycznej,
* możliwości wykorzystania istniejących nadwyżek oraz lokalnych zasobów paliw i energii z
   uwzględnieniem skojarzonego wytwarzania ciepła i energii elektrycznej oraz zagospodarowania
   ciepła odpadowego z instalacji przemysłowych,
* zakres współpracy z innymi gminami.
   Nakreśla on de facto strategię rozwoju systemów energetycznych określonej gminy, konfrontuje rzeczywiste potrzeby gminy z planowanym zakresem realizacji podmiotów w ramach opracowywanych przez nie wieloletnich planów (strategii) rozwoju.
   Może być sporządzony dla obszaru całej gminy, bądź tylko jej części. Przepisy nie określają na jaki okres winny obowiązywać. 
   Mamy do czynienia z sytuacją optymalną, kiedy „Projekt” powstaje we współpracy z lokalnymi podmiotami sektora energetycznego, zainteresowanymi udostępnieniem gminom planów rozwoju.
   „Założenia” są przedmiotem uchwały rady gminy lub miasta, tworząc podstawę do sporządzenia „planu energetycznego” energetycznego w zakresie niezbędnym do zabezpieczenia elementarnych potrzeb energetycznych mieszkańców.
   Opracowany w gminie i uchwalony przez radę gminy „Plan zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe” dla analizowanego nośnika energii (tu energii elektrycznej) i wybranego obszaru, uszczegółowia zakres niezbędnej inwestycji, ze wskazaniem jednostkowych zadań, kosztów i możliwości finansowania. Założenia winny być już opracowane do maja 2005 r.!, bez dodatkowych nakładów budżetowych, jednak przy czynnym zaangażowaniu planistów z Zakładów Energetycznych.
   Obydwa dokumenty muszą być kompatybilne z założeniami polityki energetycznej Państwa, miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego gminy, tym samym spełniać wymogi ochrony środowiska.
   Zarówno „Założenia”, jak i „Plan zaopatrzenia” wymagają uzyskania pozytywnej opinii Samorządu Województwa, w zakresie koordynacji współpracy z innymi gminami oraz wojewody w zakresie zgodności z polityką energetyczną Państwa.  
   Niniejsze opracowania tworzą podstawę formalnoprawną, umożliwiającą poczynienie dalszych kroków, celem absorbcji funduszy strukturalnych.
   Przygotowanie wniosku aplikacyjnego pociąga za sobą wyprzedzającą konieczność przygotowania studium wykonalności, zbudowanego na podstawie wyżej wymienionych dokumentów.
   Całość wdrożenia procedur cyklu inwestycyjnego tzn. od założeń aż po wniosek o dofinansowanie, można zawęzić zgodnie z prawem do wyboru określonych zagadnień, których zakres znany jest tak Zakładom Energetycznym jak samorządom gminnym. 
   Dysponując wymaganymi dokumentami bazowymi („Założenia” i „Plan”), do podjęcia realizacji niezbędnej inwestycji, Gmina, Powiat bądź Związek Gmin, może przystąpić do utworzenia spółki z udziałem samorządu i przedsiębiorstwa energetycznego, najlepiej o charakterze spółki prawa handlowego.
   Podstawę prawną opisanego działania daje również ustawa o samorządzie gminnym, której art. 9 pkt 1 mówi: „W celu wykonywania zadań gmina może tworzyć jednostki organizacyjne, a także zawierać umowy z innymi podmiotami, w tym organizacjami pozarządowymi”.
   Stosownie do interpretacji prawnej wzmiankowanej ustawy, odpowiedzialność publicznoprawną za realizację zadania ponosi Gmina. Inny podmiot może ponieść odpowiedzialność wyłącznie tytułem realizacji zadania. Na Gminie spoczywa obowiązek tworzenia sprzyjających warunków do realizacji zadań, zabezpieczających potrzeby zbiorowe ludności, w tym pozyskania i rozdysponowania środków finansowych.
   Uruchomienie spółki celem wykonania zadania stworzy możliwości sfinansowania inwestycji, gdzie udział własny Zakładu Energetycznego stanowić będzie partycypacja (przykładowo rzędu 25%), a Gmina przekaże środki pomocowe uzyskane na tenże cel.
   Zgodnie z ustawą z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2005 r., nr 249, poz. 2104), środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi, w tym środki pochodzące z funduszy strukturalnych UE są dochodami gminy i stają się środkami publicznymi, których zasady dysponowania określa przywołana ustawa. 
   Otrzymane środki pomocowe stanowić zatem będą przychód do budżetu gminy i jako taki trafi na dobro podmiotu, który ma realizować zadania gminy.
   Współdziałanie samorządów szczebla podstawowego z Zakładami Energetycznymi zapewnia obopólnie korzystny, wręcz oczekiwany kompromis, na użytek którego realizacja zadań w warunkach określonych przez Parlamentarny Zespół ds. Restrukturyzacji Energetyki i Fundację Elektryfikacji Rolnictwa winna zaowocować wymiernymi korzyściami ekonomicznymi.

Wsparcie unijne

   Priorytety polityki energetycznej Unii wynikają z dokumentów zasadniczych, stanowiących pierwotne źródło prawa Wspólnot Europejskich.
   Na arenie międzynarodowej polityka energetyczna została po raz pierwszy wymieniona w katalogu działań wspólnotowych Traktatu z Maastricht (1992 r.). Artykuł 3, regulujący zakres działalności Wspólnoty Europejskiej użył sformułowania … „środki w dziedzinach energetyki”. Jako główny cel wyznaczył utworzenie Jednolitego Rynku Energii w ramach istniejącego wcześniej Jednolitego Rynku Europejskiego. 
   Aktualnie realizowane cele polityki energetycznej określa Biała Księga zatytułowana „Polityka energetyczna Unii Europejskiej” (Cannes 1995 r.), opracowana przez Komisję Europejską. Dokument zawarł m.in. postulaty odnośnie dbałości o interesy konsumentów i bezpieczeństwo dostaw energii. Tym sposobem najbardziej optymalnym, de facto jedynym skutecznym rozwiązaniem jest pozyskanie wsparcia zewnętrznego, czyli właśnie funduszy strukturalnych Unii Europejskiej.
   Środki owe mogą być absorbowane przez samorządy terytorialne na potrzeby wykonywania zadań własnych, zabezpieczających potrzeby określonych grup mieszkanców, z wykluczeniem podmiotów typowo komercyjnych.
   Bilansując realne możliwości finansowania inwestycji energetycznych z występującymi potrzebami, priorytet zyskuje wykorzystanie możliwości wsparcia finansowego ze strony Programu Operacyjnego INFRASTRUKTURA I ŚRODOWISKO.                                                                                                  
Priorytet IX „Infrastruktura energetyczna przyjazna środowisku i efektywność energetyczna” zakłada realizację m.in. takich działań, jak: budowa lub modernizacja jednostek wytwarzania energii elektrycznej czy rozbudowa lub modernizacja sieci dystrybucji wysokiego, średniego i niskiego napięcia.
Priorytet X „Bezpieczeństwo energetyczne, w tym dywersyfikacja źródeł energii” w działaniu 10.1 zakłada m.in. wsparcie inwestycji w zakresie rozwoju systemów przesyłowych energii elektrycznej. 
Wdrożenie odpowiedniego montażu finansowego gwarantuje unijne dofinansowanie przedsięwzięcia rzędu 75 – 90 % całości kosztów kwalifikowanych.
   Dodatkowe możliwości uzyskania Wspólnotowej pomocy finansowej niesie Regionalny Program Operacyjny.
   Obok środków własnych firm energetycznych, dostępne są inne źródła finansowania inwestycji, tyczących rozwoju oraz modernizacji systemów elektroenergetycznych, jak też podnoszących efektywność użytkowania energii. Zaliczyć do nich należy:
* środki własne stron zainteresowanych działaniami inwestorskimi (grupa mieszkańców, samorząd
   terytorialny),
* środki partnerów prywatnych, angażowane w realizację zadań w oparciu o formułę partnerstwa
   publiczno-prywatnego (PPP), gdzie sektor publiczny to samorząd, zaś sektor prywatny to firma
   energetyczna,
* środki pomocowe krajowych i zagranicznych funduszy.
   Przedmiotowe rozważania prowadzą do oczywistej konkluzji. Nie ma jakiejkolwiek alternatywy dla reelektryfikacji. Im dłużej potrwa, tym wyższych przysporzy kosztów. Wszakże czas to pieniądz.