ARiMR: Triduum Wielkanocne w polskiej tradycji

Na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy ustanowiono święto w czwartek poprzedzający Wielkanoc. Milkną wówczas organy, dzwony zastępują kołatki a na Podkarpaciu – bębny. Z zapisów w kronikach można się dowiedzieć, że na wzór Chrystusa nogi nędzarzom obmywali w tym dniu biskupi, cesarze i królowie. Dziś w wielu świątyniach w obecności dwunastu mężczyzn wciąż ten symboliczny gest czynią kapłani. Nabożeństwo kończy adoracja w kaplicy, która zwyczajowo nazywana jest ciemnicą. Znane są też liczne zwyczaje ludowe związane z Wielkim Czwartkiem. W przeszłości młodzieńcy obnosili po ulicach kukłę Judasza, by później utopić ją w rzece, w której kąpały się dziewczęta z wiarą, że lodowata woda zapewni im urodę. Od tego dnia starano się unikać wykonywania niekoniecznych prac w domu i zagrodzie, m.in. nie prano ubrań i nie rąbano drewna. Nasi przodkowie chcieli w ten sposób uniknąć sprowadzenia na obejście nieszczęścia. Do dziś dba się o zachowanie ciszy, która ma podkreślić skupienie w oczekiwaniu na zmartwychwstanie. Kultywowane na południu Polski zwyczaje pozwalają sądzić, że dawniej w tym dniu świętowano wiosenne zaduszki, np. na rozstajach dróg w pobliżu krzyży i kapliczek ku pamięci zmarłych palono ogniska.

Dniem największej żałoby w Kościele jest Wielki Piątek. Zamiast mszy odprawia się wówczas podniosłe nabożeństwo liturgii Męki Pańskiej z drogą krzyżową, a celebracja zakończona jest urządzeniem symbolicznego grobu Chrystusa. Wartę pełnią przy nim przez dzień i noc żołnierze bądź strażacy, a na Podhalu ubrani w tradycyjne stroje górale. Często czuwających przy grobie nazywa się turkami. W samo przygotowanie dekoracji świątyń angażują się natomiast całe wspólnoty parafialne – za to pozbawiony krzyża, kwiatów, świeczników i obrusów pozostaje ołtarz. W przeszłości przy okazji nawiedzania kościołów można było wziąć udział w kwestach na rzecz ubogich. Za wewnętrzną oznakę umartwienia uznaje się ścisły post, a za zewnętrzną m.in. zasłanianie luster i wstrzymywanie zegarów. Nie przeszkadzało to jednak lokalnie wierzyć, że upieczone w tym dniu mazurki i baby wielkanocne będą wiecznie świeże. Jeśli chodzi o inne wiejskie przekonania związane z tym dniem, deszcz i rosę uważano za zwiastun urodzaju.

Najważniejszym dniem przygotowywania się do uroczystości Zmartwychwstania Pańskiego jest Wielka Sobota, podczas której atmosfera staje się radośniejsza. Tego dnia w kościołach święci się pokarmy – dawniej na wsi kapłani robili to w domu najbogatszego z gospodarzy. W koszyczkach znaleźć można m.in. chleb, sól, mięso, ser, masło, chrzan czy symbol Zmartwychwstałego – baranka z ciasta, cukru bądź masła (w Wielkopolsce). Nie tylko wiejskie gospodynie starają się wyróżnić dekoracją święconki. Istotnym elementem tradycji jest przygotowywanie pisanek, kraszanek czy malowanek. Jak wskazują nazwy, technik wykonania jest bez liku, np. na Kurpiach najczęściej dekoruje się jajka przy użyciu naturalnych barwników, wosku a nawet sitowia. Mają one w ludowych wierzeniach moc przeciwdziałania złu. Znane są obyczaje zakopywania ich skorupek na polu czy karmienia nimi zwierząt. Obowiązkowo poświęcona żywności musi się znaleźć na świątecznym stole. Jednak wielu smacznych potraw, które nierzadko przygotowywane są według dawnych przepisów – babcinych receptur, w wielu regionach naszego kraju można skosztować dopiero po zakończeniu mszy rezurekcyjnej, kiedy to radosne bicie dzwonów ogłasza zakończenie postów.